اگرچه قانون قرارداد ۱۹۵۰ مالزی در مورد اعتبار قراردادی که برای انعقاد آن از داده پیام استفاده شده حکم خاصی ندارد ،ولی به استناد ماده مذکور می‌توان بر اعتبار قراردادهای الکترونیکی در مالزی حکم داد . ^[۱۹۶]

درسنگاپور ،قانون معاملات الکترونیکی ^[۱۹۷] در دهم جولای سال ۱۹۸۸ به ویژه برای حل مشکلات حقوق ناشی از توسعه فناوری جدید که در تجارت برخط به کار گرفته می شد ، تصویب گردید . این قانون نه تنها هیچ یک از اصول حقوق قرارداد را نقض ننموده ، بلکه بررعایت آن تأکید دارد .^[۱۹۸]
درجمهوری خلق چین،اعتبار قراردادهای الکترونیکی به موجب قانون جدید قرارداد این کشور (مصوب ۱۵ مارس ۱۹۹۹ )مورد شناسایی قرارگرفته است . ^[۱۹۹]
در ایران نیز باتصویب قانون تجارت الکترنیکی که «مجموعه اصول وقواعدی است که برای مبادله آسان وایمن اطلاعات در واسطه‌های الکترونیکی و با بهره گرفتن از سیستم‌های ارتباطی جدید به کار می رود»^[۲۰۰]، در واقع قراردادهای الکترونیکی به رسمیت شناخته شده اند .ماده ۶ قانون مذکور اعتبار داده پیام را درحکم نوشته دانسته است ^[۲۰۱]. در ماده ۱۲ نیز داده پیام ، در مقام دعوی یا دفاع معتبر شناخته شده و دارای ارزش اثباتی است . ^[۲۰۲]بنابراین اعلام اراده انسانی از طریق داده پیام های الکترونیکی نیز معتبر بوده و می‌توان موجد آثار حقوقی باشد . ^[۲۰۳]
لازم به یاد آوری است که هرداده پیامی نمی‌تواند به تشکیل قرارداد بیانجامد . توضیح اینکه تبادلات الکترونیکی افراد می‌تواند به سه صورت زیر باشد :^[۲۰۴]
انتقال اطلاعات صرف ^[۲۰۵]- در این حالت یک ماهیت حقوقی به وجود نمی آید فقط ممکن است برای ارسال کننده اطلاعات مسئولیت ساز باشد . یعنی حاوی اطلاعاتی باشد که ارسال کننده در ارسال آن‌ها تقصیر کرده و موجب ایراد خساراتی شده باشد .
انتقال اطلاعیه های یکجانبه ^[۲۰۶]- این نوع تبادلات می‌توانند اثر حقوقی داشته باشند و دربیشتر مواقع برای اجرای یک قرارداد موجود ، به کار می روند .به‌عنوان مثال یکی از انواع مهم این نوع اطلاعیه ها اظهارنامه های گمرکی ^[۲۰۷]هستند که ضمانت اجرای تقصیر در اعلام یا عدم آن‌ها بسیارسنگین است . مقررات ناظر به این اظهارنامه ها در قوانین ملی پیش بینی شده است ؛ بنابراین ، قوانین مذکور باید پاسخ بدهند که آیا می‌توان داده پیام را جایگزین اظهارنامه های کاغذی کرد ؟ درسال های اخیر و با گسترش فناوری اطلاعات و به کارگیری آن در تجارت بدون کاغذ ^[۲۰۸] اظهارنامه های گمرکی الکترونیکی نیز مورد پذیرش نظام‌های حقوقی قرار گرفته است .
داده پیام تشکیل قرارداد ^[۲۰۹]- گاهی مواقع طرفین یک تبادل، قصد ایجاد یک ماهیت حقوقی را دارند . مانند جایی که کالایی از طریق اینترنت سفارش داده می شود این نوع داده پیام ها که در قالب ایجاب و قبول موردانتقال قرار می گیرند. به تشکیل قراردادهای الکترونیکی می انجامند . بنابراین هرگاه در بستر مبادلات الکترونیکی ، سخن از داده پیامی شود منظورنوع اخیر آن است .
۲-۹-۲-ایجاب و قبول از طریق داده پیام های الکترونیکی
۲-۹-۲-۱-ایجاب
ایجاب پیشنهاد انجام معامله و اعلام اراده کسی است که دیگری را برمبنای معینی به انعقاد عقد فرا می خواند ،بدین ترتیب که اگر پیشنهاد مورد قبول قرار گیرد هردوطرف به مفاد آن پایبند باشند . ^[۲۱۰] طبق تعریف بند ۱ ماده ۱۴ کنوانسیون بیع بین‌المللی کالا، ایجاب پیشنهادی است که برای تشکیل قرارداد ، خطاب به شخص یا اشخاص معینی داده می شود و ایجابی که به‌طور کامل، قطعی و مشخص بوده و بیانگر قصد موجب باشد در صورت قبول الزام‌آوراست .^[۲۱۱]طبق تعریف بند ۱ ماده ۱۸ کنوانسیون مذکور نیز هرگونه اظهار یا عمل ایجاب شونده (قابل) که حاکی از رضای وی به ایجاب باشد ، قبول است . ^[۲۱۲]
قواعد عمومی مربوط به ایجاب (کامل بودن ، مشخص بودن ، قاطع بودن ، خطاب به شخص یا اشخاص معین بودن و…) و قبول (لزوم مطلق بودن ،مسبوق به رد نبودن ،موالات ایجاب و قبول و…) در فضای سنتی و در مورد قراردادهای مرسوم همگی در خصوص ایجاب و قبول های الکترونیکی در فضای مجازی نیز قابل اعمال هستند.
دانستیم که اعلام اراده از طریق واسطه‌های الکترونیکی نیز معتبر و موجد آثار حقوقی است ؛ یعنی یکی از روش‌های ایجاب و قبول می‌تواند به وسیله داده پیام انشاء و اعلام گردد ودیدیم که قانون نمونه آنسیترال صراحتا این موضوع را موردتوجه قرارداده است . قانون تجارت الکترونیکی ایران که ترجمه ای از قانون نمونه آنسیترال است ، همانند قانون مدنی تعریفی از ایجاب و قبول ارائه نکرده وحتی صریحا ایجاب و قبول از طریق داده پیام را مورد اشاره قرارنداده است . البته پیش نویس قانون مذکور، قبل از تصویب نهایی توسط شورای نگهبان به تبعیت از ماده ۱۱ قانون نمونه آنسیترال مقرر می داشت :
«ایجاب و قبول می‌تواند از طریق داده پیام اعلام شود »^[۲۱۳]و«ایجاب و قبول واعلام اراده که در ارتباط بین اصل ساز ^[۲۱۴]و مخاطب به وسیله داده پیام بیان می شود ،معتبر است ».^[۲۱۵] مواد مذکور در شور دوم مجلس شورای اسلامی حذف گردید.
درحال حاضر، اگرچه مقررات صریحی در خصوص ایجاب و قبول الکترونیکی وجود ندارد اما از آنجا که اساس قانون تجارت الکترونیکی ایران مبتنی بر تبادل داده پیام از طریق واسطه‌های الکترونیکی است ونیز محتوای مواد ۶ و ۱۲ قانون مذکور که داده پیام را معتبر شناخته اند و برای آن‌ها ارزش اثباتی قائل شده اند و با توجه به تعریف داده پیام که هرنمادی از واقعه ، اطلاعات یا مفهوم است ^[۲۱۶]؛ می‌توان گفت ایجاب و قبول از طریق داده پیام از اعتبار حقوقی لازم برخوردار است . به عبارت دیگر ، ماهیت دیجیتال یامجازی توافق طرفین ازنظر تحلیل حقوقی صحیح بوده و منع قانونی ندارد . ^[۲۱۷]
۲-۹-۲-۲-تفکیک بین ایجاب و دعوت به معامله
یکی از مباحثی که در خصوص ایجاب مطرح بوده و در بستر تجارت الکترونیکی نیز شکل جدی تری به خود گرفته است ،بحث تشخیص ایجاب از دعوت به معامله (با دعوت به ایجاب) است . اینترنت یک بازار مجازی الکترونیکی به وجود آورده که در آن فروشندگان در وب گاه ها ، فهرست ومشخصات کالاها و خدمات خود را عرضه کرده‌اند .بنابراین اگر کسی صفحه مربوط به تکمیل فرم سفارش کالا را بازکرده و آن را پر کند ممکن است این عمل قبولی تلقی گردد وفروشنده ملزم به ارسال کالاباشد ^[۲۱۸]. مقررات کشورهای مختلف در این خصوص متفاوت است ؛گاه پیشنهاد فروش ارائه شده به شکل معینی ، در برخی از کشورها ایجاب تلقی می شود . درنتیجه به محض قبول مخاطب قرارداد منعقدشده تلقی می گردد. همان پیشنهاد مطابق حقوق کشور دیگر ممکن است ایجاب تلقی نگردد ؛ بلکه نوعی دعوت از دیگران برای ارائه ایجاب باشد . در این صورت پس از اینکه مخاطب به دعوت مزبور پاسخ بدهد و پیشنهاد خود را عرضه کند ، نوبت به فروشنده می‌رسد که تصمیم بگیرد آیا پاسخ مثبت بدهد یا خیر؟ وی حق دارد ایجاب واصله را قبول کند یا آن را رد نماید . معمولا چنانچه مخاطب شخص یا اشخاص معینی باشند پیشنهاد را ایجاب می دانند ولی هنگامی که پیشنهاد عموم مردم و اشخاص نامعین رامخاطب قرارداده باشد ، در اینکه موضوع آن ایجاب است یا دعوت به ایجاب، پاسخ واحدی وجود ندارد .
در حقوق برخی کشورها مانند بلژیک بین ایجاب ودعوت به ایجاب تفاوتی قائل نشده اند وعرضه کالا در ویترین فروشگاه ها ، نمایشگاه ها ، دستگاه های توزیع خودکار کالا، حراجی های عمومی وفهرست کالاهایی که مشخصات آن‌ها بر روی شبکه اینترنت عرضه شده به منزله ایجاب تلقی می شود در نتیجه به محض موثرشدن قبولی صادره از سوی مشتری ،عقد واقع می شود و فروشنده ملزم به تحویل کالا مطابق شرایط اعلامی می‌باشد . در فرض فرق باید توجه داشت که بر روی وب گاه ها لیست و مشخصات کالاها ، عرضه شده و کالاهای مختلف تبلیغ گردیده است ؛ با توجه به فناوری موجود می‌توان بر روی صفحات وب با هر کلیک روی ماوس ^[۲۱۹]، از صفحه ای به صفحه دیگر برویم . وقتی که برای بازشدن صفحه معرفی کالاها و مشخصات آن‌ها ،روی ماوس کلیک می کنیم وصفحه مربوطه باز می شود ،این عمل قبولی تلقی نمی شود .اماوقتی صفحه مربوط به تکمیل فرم سفارش کالا را باز می کنیم در شرایطی قرار می گیریم که تأیید ما ممکن است ، قبولی و تلقی و منجر به انعقاد قرارداد گردد . به ویژه در موردی که همزمان باتکمیل وتأیید فرم سفارش کالا بر روی شبکه ،بهای آن نیز از طریق کارت های اعتباری وامثال آن پرداخت می گردد،وقوع قراردادبدیهی به نظر می‌رسد .
برخلاف مراتب فوق ، درحقوق انگلستان و آلمان ، به دقت بین ایجاب ودعوت به ایجاب ، تفاوت قائل شده اند . در این کشور ها هر اعلامی ، ولو اینکه مشتمل بر تمام شرایط اساسی برای انعقاد قرارداد باشد ، ممکن است ایجاب تلقی نشود ، فهرست کالاها و قیمت آن‌ها که توسط پست برای اشخاص ارسال می شود و همچنین عرضه کالا در وب گاه ها و گالری های مجازی یا در ویترین فروشگاه ها وسوپر مارکت های واقعی ، فقط دعوت به ایجاب تلقی می شود . درچنین شرایطی فرض براین است که ابتدا مشتری برای خرید کالای داخل ویترین ایجاب خود را عرضه می نماید وفروشنده می‌تواند آن راقبول یا رد کند . بنابراین هنگامی که مشتری دریک سوپر مارکت ،کالا را انتخاب نموده است و برای پرداخت وجه آن به صندوق مراجعه می کند ، فروشنده آزاد است که این ایجاب و قبول و پول را دریافت کند و یا اینکه آن را رد نماید .طبق این نظر، فروشنده همیشه این شانس را دارد که در صورت کاهش شدید موجودی انبار یا تغییر قیمت ها و امتال آن یا رد ایجاب ، از فروش و تحویل کالایی که برای فروش عرضه کرده است ، خود داری کند . ^[۲۲۰]
باتصویب دستورالعمل اتحادیه اروپا در مورد تجارت الکترونیکی مقررات کشورهای عضو در این زمینه یکسان شده است . ماده ۱۹ دستورالعمل مقرر می دارد ، این مشتری است که به هنگام سفارش کالا ایجاب می کند و زمانی که فروشنده یا تأمین کننده خدمات ، دریافت سفارش را تصدیق کند ،قرارداد تشکیل می شود ^[۲۲۱].
کنوانسیون بیع بین‌المللی کالا ، بین ایجاب و دعوت به معامله تفاوت قائل شده است بند ۲ ماده ۱۴ این کنوانسیون مقرر می دارد :«پیشنهادی که مخاطب وی اشخاص معینی نیستند ، صرفا یک دعوت به ایجاب محسوب می شود ؛ مگر آنکه پیشنهاد دهنده به وضوح خلاف آن را تصریح نموده باشد »^[۲۲۲] همان طور که ملاحظه می شود سیستم انگلیس و آلمان وهمین طور کنوانسیون وین بین ایجاب به اشخاص معین و ایجاب به عموم تفاوت قائل شده و ایجاب به عموم را دعوت به ایجاب دانسته اند ومعتقدند در این حالت فروشنده به عموم پیشنهاد نموده است ، درصورت تمایل برای خرید کالا ، ایجاب خود را به وی اعلام نمایند ؛ تا پس از قبول فروشنده ،عقد واقع شود .
در مورد وضعیت ومفهوم ایجاب در قراردادهای منعقده از طریق واسطه‌های الکترونیکی ، قانون نمونه آنسیترال و به تبع آن قوانین تجارت الکترونیکی کشورها ، از جمله قانون تجارت الکترونیکی ایران ، حکم خاصی ارائه ننموده واین قبیل امور را به قواعد عمومی ارجاع داده اند .لذا می‌توان گفت که در هر مورد باید دید قانون حاکم چه سیستمی را قبول کرده است وباید مشخص نمود مطابق قانون حاکم بر قرارداد این عمل ایجاب محسوب می شود یا دعوت به ایجاب ؟ آگهی های تبلیغاتی نیز وضعیت مشابهی دارند و ممکن است نوعی ایجاب تلقی گردند. بنابراین آگهی های برخط باید بادقت کامل تنظیم شوند تا مشتریان ومحاکم بتوانند آن‌ها را به‌عنوان آگهی تفسیر کنند.^[۲۲۳] البته در مورد کشورهای عضو کنوانسیون بیع بین‌المللی کالا می‌توان همین کنوانسیون را اعمال نمود وگفت در مورد عملیات انجام‌شده از طریق واسطه‌های الکترونیکی نیز فقط پیشنهاد به اشخاص معین ایجاب تلقی می شود وپیشنهاد به عموم واشخاص نامعین صرفادعوت به ایجاب می‌باشد . با این حال باید توجه داشت که اولا قواعد کنوانسیون وین آمره نیست و طرفین می‌توانند برخلاف آن تراضی نمایند. ثانیا قلمرو حاکمیت این کنوانسیون ازنظر موضوعی ومکانی محدود است .مثلاً شامل خرید وفروش سهام و اوراق بهادر ،بیع کشتی ها وهواپیماها و همچنین شامل بیع نیروی برق وخرید وفروش خدمات نمی گردد. به علاوه این کنوانسیون فقط در روابط بین تجار حکومت می کند و در مورد مصرف کنندگان حاکم نیست.
از آنجا که در قراردادهای الکترونیکی ،معمولا مخاطبان محدود نیستند وپیشنهاد به عموم اشخاص عرضه می شود ، هیچ کنترلی بر روی اشخاصی که از این طریق وارد معامله می‌شوند وجود ندارد ومیزان دارایی وجدیت آنان جهت انجام معامله برای فروشنده معلوم نیست .درنتیجه‌ایجاب بی قید و شرط به عموم خالی از خطر نیست .به خصوص هنگامی که به ماهیت بین‌المللی اینترنت توجه کنیم وبدانیم که در آن واحد ممکن است کسانی از نقاط مختلف جهان بر روی شبکه به پیشنهاد ما پاسخ دهند ، این خطر مضاعف می شود . زیرا همان طور که دیدیم ممکن است در مواردی پیشنهاد به عموم را نیز به معنی ایجاب تلقی نشود و با قبولی طرف مقابل ماخوذ به آثار قرارداد نشویم ؛ لازم است به نحوی شایسته وقطعی موضوع راتعیین تکلیف نماییم و پیشنهاد شده عباراتی مانند «بدون الزام از طرف ما » یا «هر قراردادی پس از تأیید نهایی ما منعقد می شود » و نظایر آن در متن پیام منتشر شده بر روی وب گاه گنجانده شود همچنین ممکن است یک ایجاب محدود به منطقه جغرافیایی خاصی مانند آسیا، ایران و… بشود . در این صورت پیشنهاد مزبور فقط نسبت به مخاطبینی که در این مناطق قراردارند ایجاب محسوب می شود . این امر مانع از آن نیست که سایر اشخاصی که درمناطق دیگر قراردارند آن را نوعی دعوت به ایجاب تلقی وبرای معامله یا پیشنهاد دهنده اولیه به‌جای قبولی ایجاب خود را به وی عرضه نمایند . در قرارداد نمونه ای که از سوی اتاق صنعت و تجارت پاریس برای تجارت الکترونیکی تهیه شده از این مکانیزم استفاده شده است . ازاین مکانیزم تحت عنوان شرط سرزمینی ^[۲۲۴] یاد شده است .^[۲۲۵]
۲-۹-۲-۳- زمان اعتبار ایجاب
سوال این است که مخاطب یک ایجاب الکترونیکی برای قبولی آن چقدر مهلت دارد ؟ قبل از پاسخ به این پرسش ذکر این نکته ضروری به نظر می‌رسد که ایجاب هیچ گونه تعهدی برای مخاطب آن به وجود نمی آورد ؛ حتی اگر در ایجاب چنین قیدی شرط شده باشد . بنابراین مخاطب برای اجتناب از انعقاد قرارداد نیاز به رد آن ندارد . اماهرگاه مایل به پذیرش ایجاب باشد باید قبولی خود را طی مدت مقرر شده در ایجاب ارسال دارد . چنانچه در ایجاب مدتی برای قبولی معین نشده باشد ،مطابق حقوق بسیاری از کشورها ^[۲۲۶]قبولی باید در طی مدت متعارف ومعقول صورت گیرد . ^[۲۲۷]
مدت متعارف ومعقول مدتی است که در تجارت مربوطه براساس عرف، مذاکرات قبلی و رویه موجود ف لازم باشد . این مدت شامل زمان لازم برای ارسال ایجاب ،زمان لازم برای وصول ودریافت قبول می‌باشد . البته از آنجا که در قراردادهای الکترونیکی مرحله اول وسوم به سرعت انجام می‌گیرد ،مدت متعارف ومعقول کوتاه تر است . ^[۲۲۸]
نکته ای که در استحصاب بقای ایجاب باید به آن توجه نمود ، مقتضای ایجاب است . بعضی ازایجاب ها مقتضای بیش از چند دقیقه دوام را ندارند و ازبین می روند و نمی‌توان بقای آن‌ها را برای مدت زیادی استحصاب کرد . ^[۲۲۹]برای مثال، ایجابی که دریک مغازه فروش البسه به یک بازدید کننده می شود ، بیشتر از چند لحظه دوام ندارد و اگر آن بازدید کننده برای چندلحظه ،آن را بررسی وخرید را پیگیری نکند ، مغازه دار حق خواهد داشت که آن کالا را به بازدید کننده بعدی بفروشد .در قراردادهای مکاتبه ای چون دوطرف نمی‌توانند در هرلحظه باهم در ارتباط باشند و رسیدن ایجاب یا قبول به طرف مقابل با مشکلاتی از جمله تأخیر پستی همراه است ؛ایجاد تعادل میان حقوق دوطرف سخت است وبقای ایجاب برای مدتی طولانی استحصاب می شود . ولی د رتجارت الکترونیکی که ایجاب اغلب بدون فاصله به علاقمندان می‌رسد و قبول ایشان تقریبا بدون فاصله به پیشنهاد دهندگان منعکس می گردد، مشکل به ندرت ایجاد می شود .
در این مورد بدیهی است که با امکان تبادل ایجاب و قبول به‌طور فوری قبول ایجاب باید فوری باشد؛ مگراینکه شرایط، نشانگر تداوم بابقای ایجاب باشد .برای نمونه ،به محض اینکه آگهی مربوط به ارائه کالا از وب گاه مربوطه حذف شده ، اصل بر آن است که ایجاب برای فروش آن دیگر باقی نیست ؛ مگراینکه به نحود یگری بقای آن ثابت شود این نکته برگرفته از رویه‌های تجاری است برای مثال، مطابق بند ۲ ماده ۱۸ کنوانسیون بیع بین‌المللی کالا ، چنانچه اعلام قبولی ظرف مدتی که پیشنهاد دهنده تعیین نموده یا درصورت عدم تعیین مدت ، ظرف مدت متعارفی به وی نرسد ،نافذ نخواهد بود .
با توجه به آنچه درمورد فوریت ایجاب و قبول در تشکیل الکترونیکی قرارداد گفته شد ، اگر فروشنده ای فروش کالاهایی را دعوت به ایجاب نماید و یکی از کسانی که به او پیشنهاد ایجاب شده ، ایجاب خود را برای فروشنده ارسال دارد ، ولی فروشنده در ارسال قبول تعلل کرده و کالاهای مورد ایجاب را به‌عنوان ، هم قبول وهم انجام تعهد به طرف مقابل ارسال دارد ،ممکن است کالاها وقتی به دست ایجاب کننده برسد که او با سپری شدن مدت معمول برای وصول قبول، از قبول شدن ایجاب خود ناامید شده و با منتفی تلقی نمودن آن ، اقدام به خرید از دیگری نموده باشد . درچنین صورتی ،حق با ایجاب کننده است و نمی‌توان او را مجبور به دریافت کالاهای ارسال شده و ملزم به پرداخت ثمن آن‌ها نمود . ^[۲۳۰]
۲-۹-۲-۴- قبول
وجه مشترک تعاریفی که از قبول می شود ،رضایت به مفاد ایجاب است .^[۲۳۱]طبق بند ۱ ماده ۱۸ کنوانسیون بیع بین‌المللی کالا و ماده ۲ اصول قراردادهای تجاری ، برای تحقق قبولی ، مخاطب ایجاب باید رضایت خود را در مورد ایجاب در مدتی که ایجاب هنوز به قوت خود باقی است به طریقی ابراز نماید ، بی آنکه این رضایت مشروط به امری دیگر گردد.
درحدود ثغور وصف غیرمشروط بودن قبول،بین دیدگاه سنتی و نوین اختلاف وجود دارد . براساس دکترین سنتی که در کشورها ما و برخی کشورهای دیگر مجری است ^[۲۳۲]، قبول باید انطباق نام با مفاد ایجاب داشته باشد و هیچ گونه جرح وتعدیلی در آن ننماید درغیر اینصورت آنچه ابراز می شود ، قبول نیست بلکه ایجاب متقابل می‌باشد . اما دیدگاه های نوین ، عدم مغایرت اساسی قبول بامفاد ایجاب را کافی دانسته اند . به این معنا که اگرشروط اضافی یا اصلاحی گنجاند شده در قبول مفاد ایجاب را به‌طور اساسی تغییرندهد ، قرارداد با اصلاحات انجام یافته منعقد می شود؛مگر آنکه گوینده ایجاب بدون تأخیر غیرموثر به آن اعتراض کند. ^[۲۳۳]
از آنجا که گوینده ایجاب زمینه قبول رابرای مخاطب فراهم می کند ، تعیین شیوه خاص برای ابراز اراده نیز دراختیار اوست . عرف،عادت و رویه تجاری نیز می‌تواند طرق اعلام اراده را محدود نماید ؛ اما در خارج از این حیطه اختیار مخاطب در انتخاب شکل اظهار اراده باقی است .در قرادادهای الکترونیکی ،وقتی ایجاب به‌طور الکترونیکی می‌باشد ،اصل بر آن است که به‌عنوان بهترین روش ، روشی که درعین حال ادله اثبات موضوع را نیز فراهم می آورد ، اعلام قبول نیز باید توسط سیستم اطلاعاتی انجام پذیرد ؛مگراینکه خلاف آن مقرر شده باشد.برای مثال ، ممکن است درآگهی مشخص شده باشد که کسانی که مایل به ارائه پیشنهادهستند ،پیشنهاد خود رابه ضمیمه مدارک ذکر شده از طریق پست هوایی یا با دورنگار ^[۲۳۴]ارسال نمایند . در کامن لا ، به‌طورکلی وسیله ارسال قبول ^[۲۳۵] باید همان وسیله دریافت ایجاب یا وسیله مورد موافقت ایجاب کننده باشد . ^[۲۳۶]
قبول ممکن است صریح یا ضمنی باشد . به‌طور معمول مخاطب ایجاب رضایت خود را لفظا بیان می کند ؛ ولی احتمال دارد قبولی از افعال وحرکات شخص نیز فهمیده شود . این افعال معمولا مربوط به اجرای تعهدات از قبیل پیش پرداخت ، ارسال کالا ،آغاز کار و… می باشند . سکوت ، به تنهایی حاکی از قبول نیست ،مگرطرفین خود براین امر توافق نموده باشند یا رویه معاملاتی وعرف تجاری بر آن دلالت کند. گوینده ایجاب نیز،نمی‌تواند به‌طور یک طرفه سکوت مخاطب را دلیل رضایت او قلمداد کند .اینکه گوینده در ایجاب خود تذکر دهد . عدم وصول پاسخ منفی از سوی مخاطب به منزله قبول است .مطلقا مخاطب را پایبند نمی کند .
قواعد فوق در تجارت الکترونیکی نیز اعمال می گردد . بنابربند ۱ماده ۱۱ قانون نمونه آنسیترا ل ،ایجاب و قبول می‌تواند به وسیله داده پیام باشد . درجایی که داده پیام در انعقاد قرارداد به کار می رود ، اعتبار و نفوذ قرارداد به صرف آنکه داده پیام به این منظور به کار رفته قابل انکار نیست . هرچند قانون تجارت الکترونیکی ایران ، ایجاب و قبول را به‌طور خاص مدنظر قرار نداده است ، اما تاکید ماده ۱۲ قانون فوق بر پذیرش ارزش اثباتی داده پیام وعدم امکان رد آن به خاطر شکل الکترونیکی بودن آن ، مؤید همین معناست . ^[۲۳۷]
۲-۹-۲-۵- مقررات مربوط به انتساب وتصدیق دریافت داده پیام
در مورد وضعیت و مقررات ایجاب و قبول در قراردادهای منعقده از طریق واسطه‌های الکترونیکی قانون نمونه آنسیترال و به تبع آن قانون تجارت الکترونیکی ایران احکام خاصی پیش بینی نکرده‌اند . لیکن مقررات مربوط به داده پیام به‌تفصیل بیان شده است ، مضافا اینکه در صورت لزوم ،قواعد عمومی قراردادها نیز در این خصوص قابلیت ارجاع دارند . در این بخش مقررات مربوط به انتساب وتصدیق دریافت داده پیام با توجه به قانون تجارت ایران ، مورد بررسی قرار می‌گیرد .
۲-۹-۲-۶-انتساب داده پیام ^[۲۳۸]
در قراردادهای سنتی ،طرفین اراده خود را از طریق الفاظ ، اشارات و یا به صورت کتبی به هم اعلام می‌کنند ومشکل خاصی در مورد انتساب اظهارات انشاء شده به آن‌ها وجود ندارد .به ویژه در عقود بین حاضرین که طرفین با یکدیگر مسافهه می‌کنند و معمولانسبت به هم شناخت دارند درعقود مکاتبه ای نیز اسناد بین طرفین عقد از طریق امضای ایشان قابل انتساب است . ولی در بستر تجارت الکترونیکی ،موضوع کمی پیچیده می شود زیرا طرفین یک تبادل ، حضور فیزیکی ندارند وحتی ممکن است برای همدیگر نیز کاملا ناشناخته باشند . قانون تجارت الکترونیکی ایران از ماده ۱۸تا ۲۱ به تبعیت از ماده ۱۳ قانون نمونه آنسیترال در خصوص انتساب داده پیام ها مقرراتی را وضع نموده که در ادامه مورد بررسی قرار می‌گیرد.^[۲۳۹]
۲-۹-۲-۷- مواردی که داده پیام به اصل ساز منسوب است
در این خصوص ماده ۱۸ قانون تجارت الکترونیکی ایران بیان می دارد :
«در موارد زیر داده پیام ، منسوب به اصل ساز است :
الف)اگرتوسط اصل ساز و یا به وسیله شخصی ارسال شده باشد که ازجانب اصل ساز مجاز به این کار بوده است .
ب)اگربه وسیله سیستم اطلاعاتی ^[۲۴۰]برنامه ریزی شده یا تصدی خود کار از جانب اصل ساز ارسال شود . »
بنابراین تمام داده پیام هایی که توسط اصل ساز وشخص مأذون از ناحیه وی یا از طریق سیستم‌های رایانه‌ای تحت کنترل ایشان ارسال شده باشد ،منتسب به اصل ساز بود ه و او را متعهد می سازد .

جنگ استعماری
جنگ منطقه ای
جنگ داخلی
جنگ های همه جانبه

قدرت های بزرگ
قدرت های بزرگ
کشور کوچک
دولت کشور کوچک
قدرت های بزرگ

قدرت های بزرگ
کشورهای مستعمره
کشور کوچک
گروه های داخلی
کشور کوچک

متحدین
فرانسه
ایران
السالوادور
آمریکا و متحدین

متفقین
الجزایر
عراق
نیروهای شورشی
عراق

مدل های نیروی نظامی نیز می تواند برگرفته از مدل اشرافی (نخبگان سیاسی ونظامی) مدل مردم سالاری، مدل متمرکز، مدل پادگانی یا دولتی و مدل ارتش عمومی باشد. (اداره کل عضو و پیشگیری از وقوع جرم:۲۷) .
از طرف دیگر نوع ارتش می تواند متأثر از چهار عمل راهبردی بازدارندگی، پیشگیری، تهاجم و یا دفاع بعنوان سیاستهای دفاعی باشد (Conceruption into military…:۷۲).
هنگامی که کشوری درگیر جنگ بوده، یا فاقد زمان و توان لازم جهت ایجاد ارتش حرفه ای باشد و یا قدرت تربیتی بالا در ارتش وجود داشته، کمیت بالا باشد، هزینه ها متوسط بوده و یا زمانی که قصد تقویت روابط اجتماعی جوانان یا هماهنگی مردم با ارتش و مواردی همانند مد نظر باشد اقدام به استفاده از سربازان مردمی و بهره گیری از مشمولان در قالب نظام وظیفه عمومی می نماید(Draft to Armed …: ۳۹-۴۲). اما زمانی که کشوری با کاهش موالید، لورفتن اطلاعات(جنبه های حفاظتی)، هزینه های سربازی بالا، عدم تعهد کافی در سربازان (عدم احساس مسئولیت یا مسئولیت پذیری)، تمایل کم به خدمت در ارتش (ابعاد اجتماعی و فرهنگی)، قدرت دفاع متوسط، نابرابری جنسیتی، وجودتکنولوژیهای نظامی پیشرفته، وجود آسیب های اجتماعی بالا در پرسنل، کاهش منازعات بین المللی، حضور در پیمان های نظامی، کاهش نقش نیرو در جنگ، قدرت بالای حقوق بشر و مواردی همانند روبرو باشد، اقدام به تعریف ارتش حرفه ای^[۴۶] می نماید (INR,1999).
ارتش حرفه ای در کنار مزایای عدیده ای که دارد، برخورداری از کسری معایب نظیر انعطاف پذیری پایین، خطر شکل گیری کاست نظامی و کودتا، کاهش همبستگی مردمی با ارتش و مواردی همانند است. بررسی تطبیقی شرایط کشورهای مختلف نشان می دهد که در حال حاضر، خدمت نظام وظیفه در ۷۰ کشور جهان حذف شده است (نظیر استرالیا، بلژیک، کانادا، هند، ایرلند، زلاند نو، آفریقای جنوبی، آمریکا، ژاپن، اردن، عمان، قرقیزستان، پاکستان، امارات متحده عربی، مالزی، هلند، قطر، عربستان سعودی و…) در ۱۳ کشور داوطلبانه می باشد (نظیر آرژانتین، چین، اندونزی و…) در ۲۶ کشور استفاده از پرسنل وظیفه در خدمات غیر نظامی می باشد (نظیر اتریش، چک، فنلاند، ایتالیا، اکراین، برزیل، دانمارک، فرانسه، نروژ، پرتغال، بلغارستان، مجارستان، لهستان، اسپانیا و….) و در پنج کشور، سربازان در قسمت غیر رزمی فعالیت می نمایند(نظیر کرواسی، یوگسلاوی، بوسنی و هرزگوین، روسیه، سوئیس و…) (Military service workshop, p 4).
۲-۱۸- سابقه طرح سربازان
در اول مارس ۱۹۶۱ فعالیت سپاهیان صلح رسماً در امریکا آغاز شد. سارجنت شرایور^[۴۷] اولین رئیس سپاهیان صلح، سه روز پس از آن منصوب شد. وی در عرض ۶ سال، برنامه‌ها را برای ۵۵ کشور با بیش از ۱۴۵۰۰ داوطلب گسترش داد.

اولین سؤالی که جان اف کندی برای تأسیس سپاهیان صلح و به منظور ایجاد انگیزه در داوطلبان مطرح کرد: “چند نفر از شما حاضرید به عنوان سپاهیان صلح در کشورهای در حال توسعه کار و زندگی کنید؟”
واکنش بسیار قابل توجه بود، بطوری که از ابتدا تا حال حاضر بیش از ۱۶۸۰۰۰ امریکایی در ۱۳۶ کشور به سپاهیان صلح پیوسته‌اند. به عنوان مثال، برای کمک به مردم نپال جهت افزایش بهره‏وری فعالیتهای کشاورزی، سپاهیان صلح در بخش های مختلف نظیر باغبانی و حفاظت خاک کار می‏کنند. داوطلبان به بیش از ۵۰۰ کشاورز به منظور افزایش مهارتها و توانایی‏ها‏یشان در تولید هر چه بیشتر میوه و سبزیجات کمک می‏کنند و آنها به بیش از ۴۰۰ کشاورز روش های حفاظت از خاک را می‏آموزند. یک داوطلب سپاهی صلح، در یکی دیگر از نواحی نپال به طور نزدیکی با گروهی از کشاورزان به منظور بالا بردن سطح استاندارد زندگی‏شان از طریق بهبود تولیدات غذایی برای خانواده‏شان کار می‏کند. این داوطلب، فنون جدید تولید را از طریق ایجاد مزارع نمایشی، توزیع بذور سبزیجات و ایجاد گلخانه‏ها ترویج می‏کند. وی همچنین، در بین کشاورزان برای رقابت با یکدیگر در تولید هر چه بهتر محصول کمک می‏کند (Peace Corps,2003).
بیش از ۹۰ سپاهی صلح از فعالیت های روزانه خود در افریقا، کاربرد آب و منابع آبی و اهمیت فرهنگ و جشن‏های مذهبی، روش های انتقال و فعالیت هایی که به بازسازی جوامع کمک می‏کنند، عکس گرفته و آنها را ثبت می‏کنند. داوطلبان صلح، همچنین، به دانشجویان تحصیلات تکمیلی در انجام فعالیتهای میدانی طرح‏های پژوهشی خود در قالب پایان نامه‏های تحصیلی کمک می‏کنند.
سپاهیان صلح در سنگال تلاش می‏کنند تا مردم را از نیازهای کشاورزی، توسعه فعالیت های اقتصادی، محیطی و بهداشت فردی آگاه کنند. در ماداگاسکار، سپاهیان صلح به حفاظت منابع طبیعی کمک می‏کنند. سپاهیان صلح به ویژه به حفاظت منابع آبی می‏پردازند (Peace Corps World Wise Schools. Water in Africa, 2003a,b).
در نپال، سپاهیان صلح در جهت دستیابی به کشاورزی پایدار، جنگل زراعی^[۴۸] و بهبود عملکرد برنج تلاش می‏کنند. گروه دیگری از سپاهیان صلح در این کشور در جهت حاصلخیزی خاک و افزایش تولید محصولات بومی و غیربومی تلاش می‏کنند. کارهای گروهی (بویژه برای زنان) کمک می‏کند به بهبود عملکرد برنج در نواحی جنوبی این کشور. گروه سوم سپاهیان صلح در جهت آموزش کشاورزان برای مدیریت منابع طبیعی و فنون حفاظت از منابع تلاش می‏کنند (Peace Corps Kids World. Explore the World,2003).
در سال ۲۰۰۰، سپاهیان صلح به آموزش نزدیک به ۶۰۰ کشاورز برای آموزش فنون کشاورزی پایدار تلاش کردند. کشاورزان از ۱۰۰ منطقه روستایی سنگال در این جلسات شرکت کردند. یک داوطلب با ۱۴ گروه کشاورز مرد و ۳ گروه کشاورز زن در زمینه روش های کشت، کار کرد. داوطلبی دیگر به همراه کشاورزان منطقه به کاشت ۳۳۸۱ درخت مثمر اقدام کرد (Peace Corps Countries, 2003).
لازم به ذکر است که سپاهیان صلح تنها به بخش کشاورزی فعالیت های خود را محدود نمی‏کردند و در بخش‏های اقتصاد، محیط زیست و بهداشت نیز فعالیت داشتند.
بسیاری از سپاهیان صلح پس از بازگشت و اتمام خدمت خود به عنوان یک سپاهی صلح، با توجه به دارا بودن تجارب غنی، قادرند به بسیاری از سؤالات افراد مختلف در مورد فرهنگ و نحوه زندگی مردم کشوری که در آنجا به خدمت مشغول بوده‏اند، پاسخ دهند. همانطور که ذکر شد، این امر خود یکی دیگر از اهداف متعالی سپاهیان صلح است (Peace Corps World Wise Schools Educators,2003).
وقتی سپاهیان صلح درمی‏یابند که محل خدمت آینده‏شان کجاست، آنها با کنجکاوی فراوان می‏خواهند درباره کشور مقصدشان اطلاعات کسب کرده و بیاموزند. بسیاری از این اطلاعات از نقشه‏های مختلف بدست می‏آید. از این نقشه‏ها، می‏توان برخی اطلاعات را حدس زد و برخی دیگر نیاز به تفحص بیشتر دارد. در نتیجه مجموعه‏ای از اطلاعات را می‏توان از منابع مختلف نظیر نقشه‏های مذکور بدست آورد(Peace Corps Returned Volunteers,2003).
۲-۱۹- پیشینه پژوهشی تحقیق
ولچ^[۴۹] معتقد است که آموزش تخصصی و رسمی باعث افزایش دو سری کارایی و اثربخشی فنی یا کارگری (افزایش محصول بر حسب تغییر در تحصیلات، به شرط ثابت بودن سایر نهاده‌ها) و تخصیصی^[۵۰] (توانایی افراد دارای تحصیلات بیشتر جهت رمزیابی مطلوبتر اطلاعاتی) می شود(Welch,P42) کوتلر نیز جنبه محوری اثر تحصیلی را عبارت از توانایی ارزشیابی و بکارگیری فن آوری های جدید و سودآوری می‌‌داند (Cotlear, P75) پژوهشهای لاکهیلد و همکاران (۳۷ مجموعه اطلاعاتی از ۱۸ بررسی درباره ۱۳ کشور در زمینه آموزش های تخصصی کشاورزی) نشان داد که آموزش در سطح احتمال ۵ درصد در ۱۵ آزمون از ۳۷ آزمون با میزان اثربخشی تولید همبستگی مثبت داشته، ۱۶ بررسی معنادار نبوده و در شش بررسی، ضریب همبستگی کوچک اما منفی بوده است(Lockheedandetal,P57).
کرامر^[۵۱](۲۰۰۲) ضمن بررسی نظامهای بهره گیر و غیر بهره گیر از خدمت نظام وظیفه عمومی (سربازی اجباری، داوطلبانه و وجود ارتش حرفه ایی) و شرایط آموزشی سربازان بیان می دارد که در نظامهای غیربرخوردار از سربازی اجباری، ارتباط چندانی بین بخش های نظام ها و کشاورزی بغیر از مواردی همانند مداخله در بحران، انتقال یافته های جدید از تکنولوژی های چندمنظوره (همانند مواد شیمیایی و آفت کشها) و پایلوت کردن اولیه آنها و همچنین استفاده از نیروهای متخصص در کشت و صنعت های مرتبط با ارتش وجود نداشته و استفاده از نیروهای سرباز در بخشهای عمرانی (نظیر کشاورزی) صرفاً مربوط به کشورهایی است که اولاً نظام خدمت وظیفه عمومی اجباری در آنها وجود داشته باشد و ثانیاً در شرایط صلح برخوردار از مازاد نیرو باشند، مطالب فوق به شکل قویتری توسط جانسون^[۵۲](۲۰۰۱) مورد تأیید قرار گرفته و معتقد است که فعالیتهای کشاورزی بدلیل خصوصی بودن، بهره گیری از تکنولوژی جدید، تمرکزپذیری بر بخش اندکی از تولید ناخالص ملی و تقاضامدار بودن بخش های اجرایی، عمدتاً مورد توجه حوزه های نظامی نبوده و در صورتی که در کشور خاصی به چنین فعالیت هایی پرداخته شود میزان دخالت و سطح تخصصی آموزشهای ارائه شده، بستگی به جمعیت، خدمات کشاورزی غالب در مناطق و مواردی همانند خواهد داشت  .

پیوست چهارم: راهنمای مدل CID برای محاسبه آمادگی الکترونیکی

1. 1. مرکز ایالت ماساچوست- واقع در شمال ایالات متحده امریکا ( http://www.cityofboston.gov) ↑

1. 1. Request For Proposal ↑

1. 1. Urban Governance ↑

1. 1. Urban Government ↑

1. 1. United Nation (UN) ↑

1. 1. Governing Body ↑

1. 1. Tony Byrne ↑

1. 1. John J. Clarke ↑

1. 1. Territory ↑

1. 1. Separate legal identity ↑

1. 1. Local Government ↑

1. 1. Rondinehli ↑

1. 1. Information Society ↑

1. 1. Information and Communication Technology [ICT) ↑

1. 1. World Summit on Information Society )WSIS) ↑

1. 1. Charter of the United Nations ↑

1. 1. Universal Declaration of Human Rights ↑

1. 1. http://www.itu.int/wsis/basic/about.html, visited at 2008-07-02 ↑

1. 1. http://www.itu.int/wsis/basic/about.html, visited at 2008-07-02 ↑

1. 1. Declaration of Principles ↑

1. 1. Plan of Action ↑

1. 1. بیانه اصول و برنامه عملیاتی در پیوست ارائه شده‌اند. ↑

1. 1. E-Government ↑

1. 1. E-Commerce ↑

1. 1. E-Learning ↑

1. 1. E-Health ↑

1. 1. Online ↑

1. 1. Inline ↑

1. 1. E-Procurement ↑

1. 1. Government to Business )G2B) ↑

1. 1. Government to Employee )G2E) ↑

1. 1. Government to Government )G2G) ↑

1. Government to Customer )G2C) ↑

- جمعیت: جمعیت استان قم طبق سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۷۵ دارای ۸۵۳۰۴۴ نفر جمعیت بوده است که از این تعداد ۷۸۵۵۲۹ تفر شهری و ۶۷۴۱۷ نفر روستایی و ۹۸ نفر غیر ساکن بوده اند. با توجه به مصوبه‌های مورخ ۹/۵/۷۵ هئیت محترم وزیران روستای گازران مرکز بخش جعفرآباد به شهر جعفریه و روستای کهک مرکز بخش کهک به شهر کهک تبدیل شده وهمچنین در سال ۱۳۷۹ روستای دستجرد به شهر دستجرد و روستاهای حاجی آباد لکها، والیجرد، مرادآباد و حسن آباد اعرابی به شهر قنوات تبدیل شده است. تراکم جمعیت استان در سال ۱۳۷۵ برابر با ۷۶ نفر در کیلومتر مربع و تراکم جمعیت شهرقم در همان سال ۷۰۶۹ نفر در کیلومتر مربع بوده است.
در زمان قاجاریه تلاشهای پراکنده برای شمارش جمعیت انجام گرفت که اغلب به صورت موردی و موضعی به اجرا در می‌آمد. درسال۱۲۹۷، به منظور ثبت وقایع چهارگانه اداره ثبت احوال کشور تأسیس شد. با ثبت اطلاعات مربوط به تولد، فوت،ازدواج و طلاق توسط اداره مذکور، ضرورت اطلاع از جمعیت کشور، و تعیین سازمانی که مؤظف به جمع آوری این اطلاعات باشد مورد توجه قرار گرفت.

افزایش غیر قابل انتظار جمعیت کشور طی سالهای ۱۳۵۵لغایت ۱۳۶۵که آگاهی از روند تغییرات جمعیت پس از سال ۱۳۵۵را مورد تأکید قرار می‌داد و نیز وجود جابجایی‌های عمده جمعیت ناشی از جنگ تحمیلی که چارچوبهای آماری حاصل از سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۶۵را دستخوش دگرگونیهای بزرگ و غیر قابل اغماض کرده بود، سیستم برنامه ریزی کشور و به تبع آن، مرکز آمار ایران را برآن داشت که در زمانی کوتاهتر از فاصله متداول ده ساله، به انجام یک تمام شماری از جمعیت کشور تحت عنوان طرح آمارگیری جاری جمعیت سال ۱۳۷۰ اقدام کند و برای اولین بار درکشور سرشماری جمعیت را با یک آمارگیری نمونه ای همراه ساخت. در سال ۱۳۷۵، چهارمین سرشماری عمومی نفوس ومسکن به مرحله اجرا درآمد که نتایج آن مناسبترین ابزار برنامه ریزیهای توسعه اجتماعی- اقتصادی درکشور است.
لازم به ذکر است استان قم در سال ۱۳۷۵ تنها دارای یک شهر بوده است که در سالهای بعد تعداد شهرها به پنج شهر افزایش پیدا کرد و همچنین این استان در سال ۱۳۷۵ دارای چهار بخش بوده است که در سالهای بعد به پنج بخش تفکیک شده است.
شهر قم از جنوب به شمال بوسیله رودخانه به دو قسمت شرقی وغربی و همچنین از غرب به شرق بوسیله راه آهن تهران _ یزد تقریباً به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود، بدین ترتیب چهار منطقه شهری مجزا و محصور بین خط آهن و رودخانه به وجود آمده است که عبارتند از منطقه شمال شرقی با نام منطقه یک(قم۱)، شمال غربی با نام منطقه سه(قم۳)، جنوب غربی منطقه دو(قم۲)، وجنوب شرقی منطقه چهار(قم۴).
۳-۱-۵-خانوار و جمعیت برحسب جنس در نقاط شهری و روستایی

عزیمت امیر على بن شرف الدوله به فارس:‏
صمصام الدّوله توسط شرف الدّوله و به وسیله محمّد شیرازى در قلعه‏اى که در آنجا محبوس بود میل کشده شد، امّا قبل از آنکه محمّد فراش به آن قلعه برسد شرف الدّوله فوت کرد، و محمّد فراش پس از آگاهی از فوت او به قلعه رفت و با ابو القاسم العلا که ناظر و حافظ آن قلعه بود مشورت نمود.
ابو القاسم اصرار داشت که پیش از آنکه فوت شرف الدّوله شهرت پیدا کند صمصام الدّوله را میل باید کشید، تا سلطنت بر فرزندان شرف الدّوله قرار گیرد. بنابراین محمّد فراش بعد از فوت شرف الدّوله، صمصام الدّوله را میل کشید^[۴۹۴]و در سال ۳۷۹ ه. ق^[۴۹۵] شرف الدوله ابو الفوارس شیردل بن عضد الدوله به مرض استسقا بدرود زندگانى نمود، در حالی که از عمرش ۲۸ سال گذشته بود و دو سال و هشت ماه امارت کرده بود. بهاء الدّوله‏^[۴۹۶] به ‏عنوان قائم‏ مقام به جای او بر تخت نشست، و خلیفه الطایع باللّه عباسى او را خلعت پادشاهانه پوشاند. بهاء الدّوله ابو منصور بن صالحان را که وزیر پدرش بود به وزارت مقرّر گردانید. در زمانی که بیمارى شرف الدوله شدت پیدا کرد، فرزند خود امیر ابا على را به اتفاق مادر و کنیزانش روانه فارس کرد. پس از رسیدن امیر ابا علی به بصره، خبر درگذشت شرف الدوله به آنها رسید، پس آنچه به همراه داشت به ارّجان فرستاد و خودش با عجله راهی ارّجان گردید. ابو القاسم العلاء بن حسن که در شیراز متولى امور بود، به آنها نوشت که در صورت رفتن آنها به آنجا آن شهر را تسلیم خواهد نمود. صمصام الدوله از قلعه ای که خود و برادرش ‏ابو طاهر در آنجا زندانى بودند آزاد شد، و درصدد آن شدند که ابو على بن شرف الدّوله را گرفته و به صمصام الدّوله تحویل دهند، و از آنجا با همراهی فولاد به سیراف رفتند.^[۴۹۷]

امّا ابو على قبل از آنکه دیالمه او را دستگیر کنند خود را از میان آنها بیرون انداخت و به اتراک ملحق شد و ترکان جانب ابوعلی را گرفتند. پس از جمع شدن دیلمیان به دور صمصام الدوله، امیر ابو على رو به شیراز رفت و میان ترکان و دیلمیان فتنه برپا شد. امیر ابو على از خانه خود بیرون آمد و پس از رفتن به اردوگاه ترکان در آنجا فرود آمد. دیلمیان اجتماع کردند و قصد دستگیرى و تسلیم او به صمصام الدوله را داشتند، که دیدند امیر ابو على به قرار گاه ترکان رفته است، نقاب برداشته، و دیلمیان با ترکان به ستیز برخاستند و بین آنها جنگ شد.
سپس ابو على و ترکان به فسا رفتند و بر آنجا مستولى شدند، اموال را جمع آوری و دیلمیان ساکن در آنجا را کشتند. ابو على به ارّجان رفت و ترکان به شیراز بازگشتند و با صمصام الدوله و دیلمیان که با او بودند جنگیدند. آنها شهر را غارت کرده و به ارّجان نزد ابو على بازگشتند، و مدّت مدیدى با وى اقامت کردند. در آن اثناء رسولى از جانب بهاء الدوله به ابو على رسید که از او دلجوئى کرده، ضمنا به پنهانى به ترکان هم نامه نوشته شد و آنها را بسوى خود جلب و از آنان استمالت و تطمیع شان کرده بود. آنها ابى على را به رفتن نزد بهاء الدوله ترغیب نموده آن را کارى خوب وانمود کردند. ابو على به سوى بهاء الدوله رفت و در نیمه جمادى الاخره سال ۳۸۰ ه. ق در واسط همدیگر را ملاقات کردند. بهاء الدوله ابو على را فرود آورد و او را گرامى داشت و پس از چند روز دستگیرش کرد و پس از مدتى کوتاه او را کشت، بعد از آن بهاء الدوله آماده عزیمت به اهواز گردید که از آنجا به فارس برود.^[۴۹۸] اما پس از کشته شدن ابو علی در بغداد میان ترک و دیلم اختلاف ایجاد شد و یکدیگر را کشتند. بنابراین بهاء الدوله برای ایجاد صلح در میان آنها رسولانی را فرستاد ولی آنها نپذیرفتند و رسولش را کشتند. عاقبت ترکان پیروز شدند و بر شوکتشان افزوده شد. از آن روزگار به بعد دیلم روی به پستی نهاد و بهاء الدوله نیز برخی از سران دیلم را گرفت و فتنه پایان یافت.^[۴۹۹]

کشته شدن صمصام الدوله:
عاقبت صمصام الدوله توسط ابونصر بن بختیار کشته شد. در عین حال، قدرت صمصام الدوله در نتیجه تسخیر مجدد کرمان و سرکوبى قیام پسران ابو منصور بختیار عز الدوله (پسر معز الدوله) در شیراز، تا آن اندازه مستقر شد، که لااقل توانست براى مدتى نیز خوزستان را در تحت قدرت خود درآورد. (۹۹۳ میلادى برابر ۳۸۳ هجرى) در سالهاى بعد دوباره خوزستان به دست بهاء الدوله افتاد، درحالى‏که صمصام الدوله در حوالى شوشتر گرفتار کمینگاه ترکها شد و ناگزیر به مراجعت گردید، ولى او پس از مراجعت به فارس انتقام خود را ازلشکریان ترک آنجا گرفت، (۹۹۵ میلادى مطابق ۳۸۶ هجرى) به ‏طورى که قسمتى از آنها به کرمان و سند گریختند و به زودى در آنجا از میان رفتند. بر این منوال نیز مبارزاتى که در همان سال بر ضد لشکریان بهاء الدوله در اهواز به عمل مى‏آمد و بر اثر آن پیشروى به سوى بصره، (۹۹۶ میلادى برابر ۳۸۶ هجرى)، همه در واقع صف‏آراییها و جنگهایى بود که بین ترکان و دیلمیان به وقوع مى‏پیوست.^[۵۰۰]‏ کیفیت قتل صمصام الدوله چنان است که در سال ۳۸۸ ه. ق صمصام الدوله در عراق عرب به عرض لشکر دستور داد و نام هر کس را که نسبش به دیلم نمی رسید و نیز شیعی نبود، را از دفتر حذف می نمود. چون آن سپاهیان از حصول مرسوم و علوفه نا امید شدند، مستحفظان که از صمصام الدوله وحشت داشتند اولاد بختیار رافریب دادند و ایشان را از بند بیرون آوردند؛^[۵۰۱] و جمعى کثیر از رنود و اوباش به آنها پیوستند؛ و جمعى از اکراد را گرد خود جمع نمودند. خبر این ماجرا به دیلمیانى که اخراج شده بودند رسید، و آنها نیز به آنان پیوستند و قصد ارّجان‏ کردند. در آنجا سپاهیان گرد آنها اجتماع نمودند؛ و صمصام الدوله متحیر ماند چه کند؛ و کسى را نداشت تا تدبیر کارهاى او را بکند.^[۵۰۲] در آن موقع ابوجعفر استاد هرمز در فسا مقیم بود، بعضى کسان که نزد او بودند به او گفتند آنچه مال دارد بین رجال پخش کند و بسوى صمصام الدوله برود، و او را بگیرد و به اهواز به سپاه خودش برساند، اگر او این کا را انجام ندهد او را بترساند. بر اثر خساست ابو جعفر سپاه او شورش کرد و پس از غارت خانه ی او توسط سپاهیان او مجبور شد خود را مخفی کند، اما سپاهیان او را گرفتند و نزد فرزندان بختیار بردند. پسران بختیار او را زندانى کردند، ولى حیله‏اى به کار برد و نجات پیدا کرد.
زمانی که صمصام الدوله از کیفیت حادثه خبر یافت قصد داشت که در یکى از قلاع فارس متحصن گردد تا سپاه او از بغداد بر گردد، امّا کوتوال آن قلعه او را به قلعه راه نداد و صمصام الدوله با سیصد نفر از لشکر در دودمان، در دو فرسخى شیراز فرود آمد. بنابراین عده ای از یاران صمصام الدوله به او پیشنهاد دادند که صمصام الدوله را با مادرش نزد ابى على بن استاد هرمز ببرند، و بعضى دیگر خواهان رفتن نزد کردها شدند وگفتند، قصد کردها نمائیم و آنها را بگیریم، و نیروی خود را تقویت نماییم. امّا پس از بیرون رفتن صمصام الدوله یارانش قصد دستگیری و غارت او را داشتند، بنابراین فرار کرد و به منطقه دودمان در نزدیکی شیراز رفت.
ابو نصر بن بختیار پس از آگاهی از این ماجرا رو به شیراز حرکت کرد. رئیس ناحیه دودمان که نامش طاهر بود، بر صمصام الدوله دست یافت و او را گرفت و نزد ابو نصر بن بختیار برد، و ابونصر بن بختیار صمصام الدوله را از وى گرفت و در ذى حجه به قتل رساند.^[۵۰۳] همینکه سرش را بریده نزد ابو نصر بردند گفت: « این سنتى است که پدرت برقرار کرد»، و با این حرف به کشته شدن بختیار به دست عضد الدوله اشاره نمود. در این زمان صمصام الدوله سی و پنج سال سن داشت و مدت امارت او در فارس نه سال و هشت ماه بود. ابونصر او را در سال ۳۸۸ ق/۹۹۸ م کشت و بر مدفنش در خانه خود دکه‏ اى بنا کرد. بدین وسیله حکومت بهاء الدوله در عراق کاملا تثبیت و تأمین شد، امّا همین که بهاء الدوله فارس را تصرف کرد، جنازه او را از آنجا بیرون آورد و پس از تجدید کفن، در آرامگاه خاندان بویه به خاک سپرد.^[۵۰۴]

فرمانروایی بهاءالدوله:
بهاء الدوله ابو نصر خسرو فیروز (م ۴۰۳ ه. ق) پادشاه سلسله آل بویه پسر عضد الدوله دیلمى بود. وى بعد از برادر خویش شرف الدوله دیلمى در سال ۳۷۹ ه. ق به سلطنت نشست، و پس از وفات صمصام الدوله دیلمى بر اهواز نیز دست یافت. عاقبت فارس را نیز از فرزندان عز الدوله دیلمى بازستاند. چهل و دو سال و نه ماه داشت که مالک عراق شد و بیست و چهار سال سلطنت کرد و بعد از او پسرش سلطان الدوله به سلطنت رسید، و خلیفه- القادر باللّه به او لقب شهنشاه قوام الدین داد. او با سلطان محمود غزنوى صلح کرد و از او دختر خواست. سرانجام در سال۴۰۳ه. ق در ارّجان‏ فارس به مرض صرع وفات یافت، و جنازه‏اش را بنا به وصیت خودش به نجف اشرف بردند.^[۵۰۵]

نبرد های بهاء الدوله:‏
شرف الدوله در بستر بیماری به خواهش امرای دولت بهاء الدوله را به نیابت خود برگزید، تا در ایام نقاهتش کار ملک را به سامان رساند. در همان روز که شرف الدوله وفات یافت بهاء الدوله در بغداد برسریر سلطنت تکیه داد؛ و از سوی خلیفه الطایع بالله خلعت و فرمان سلطنت یافت؛ و به توسعه قلمرو خود دست زد؛ در سال۳۸۰ ه. ق/۹۹۳ م به قصد تسخیر فارس به بصره رفت و ارّجان را تصرف نمود؛ و مال و خواسته بسیار به چنگ آورد، امّا از لشکر صمصام الدوله شکست خورد و به طرف اهواز عقب نشینی کرد. سال بعد به طمع زر و سیم الطائع را توقیف کرد و پس از مصادره اموالش، القادر بالله را به خلافت نشاند.^[۵۰۶] میان بهاء الدوله و ابو على بن استاد هرمز غبار معرکه هیجا در هیجان بود که خبر قتل صمصام الدوله شایع شد. آنگاه ابو على حسام انتقام در نیام کرده به اتفاق سایر امراء فارس از بهاء الدوله امان طلبید و بهاء الدوله نیز قبول نمود. ابو على با اتباع در سلک هواخواهانش منتظم گشت و مملکت اهواز به حوزه تصرف بهاء الدوله آمد و ابو على را به جانب فارس فرستاد، تا شر اولاد عز الدوله را دفع نماید. ابو على بر آن جماعت پیروز شد و ابو نصر بن بختیار طریق فرار اختیار نمود؛ و بهاء الدوله به شیراز آمد؛ و بعضى از اولاد و اتباع بختیار را که در آن ولایت مانده بودند به قصاص برادر به قتل رسانید. بعد از این وقایع بهاء الدوله به کام دل روزگار می گذرانید، تا در سال ۴۰۳ ه. ق در ارّجان‏ به مرض صرع درگذشت، و به موجبى که وصیت کرده بود امراء دیلم جسدش را به نجف برده دفن کردند. مدت حیات بهاء الدوله چهل و نه سال و دو ماه بود و مدت سلطنتش بیست و چهار سال، و فخر الملک ابو غالب محمد بن على وزارتش را در دست داشت.^[۵۰۷]

تصرف فارس و خوزستان‏:
دیلمیانى که با ابى على بن استاد هرمز در اهواز بودند به اطاعت بهاء الدوله درآمدند، زیرا پسران بختیار پس از کشتن صمصام الدوله و تصرف فارس به ابى على بن استاد هرمز نامه نوشتند و او را از آن رویداد آگاه کردند. آنها یاد آور شدند که وى تکیه گاه آنهاست و دستور دادند که از دیلمیانی که با او هستند برای آنها بیعت بگیرد و آماده جنگ با بهاء الدوله باشد. ابو على بنا به سابقه که از جانب برادرانشان در اسارت آنها داشت از آنان بیمناک شد. او دیلمیان را گرد آورد و آنها را از آن واقعه آگاه نمود، و پس از مشورت با آنها رأی آنها بر این بود، که به طاعت فرزندان بختیار درآمده و با بهاء الدوله جنگ کنند، امّا ابو على با رأى آنها موافقت نکرد و صلاح را در این دید که با بهاء الدوله مکاتبه و او را جلب کند و نسبت به سلوک او با دیلمیان او را سوگند دهد. دیلمیان نسبت به ترکهای سپاه بهاء الدوله بیمناک بودند، بنابراین بهاء الدوله به ابو على نامه نوشت و استمالت کرد و به او و به دیلمیان امان و وعده احسان داد.^[۵۰۸] رسولان بین آنها رفت و آمد کردند؛ بهاء الدوله علت خونخواهى خود را قتل برادرش اعلام نمود؛ و از آنها تقاضای اطاعت نمود و گروهى از اعیان خود را نزد بهاء الدوله فرستاد تا او را سوگند داده و از وی اطمینان حاصل نمایند؛ و به یاران خود که در سوس مقیم بودند نامه نوشته و آنها را از این وضع آگاه نمایند. بنابراین بهاء الدوله به امید پیوستن دیلمیان مقیم در باب السوس به آنجا رفت، اما آنها با سلاح بیرون آمدند و نبرد سختی میان آنها در گرفت.
بهاء الدوله را نفس در سینه تنگى کرد و به او گفته شد، عادت دیلمیان بر این است که به هنگام جنگ و ستیزشان شدّت می یابند، تا دشمن گمان نکند که آنها ترسیدند. سپس دست از جنگ برداشتند و شخصی را نزد بهاء الدوله فرستادند تا از او سوگند گیرد، سپس هر دو سپاه به هم پیوستند و به طرف اهواز حرکت نمودند.^[۵۰۹] ابو على بن اسماعیل امور خویش مرتب کرد و اقطاعات بین ترکان و دیلمیان پخش کرد سپس بر رامهرمز و ارّجان و برخی از بلاد خوزستان مستولى شد.^[۵۱۰]
ابو على بن اسماعیل به سمت شیراز حرکت کرد و در بیرون از شهر فرود آمد. فرزندان بختیار برای مقابله او با یاران خود از شهر بیرون آمدند و با ابو على و سپاهیانش جنگیدند، اما همین که جنگ شدت پیدا کرد برخى از یاران پسران بختیار از آنها رویگردان شدند و به لشکر ابوعلی ملحق شدند،^[۵۱۱] و برخی به شهر وارد شدند و به نام بهاء الدوله شعار دادند. در آن هنگام نقیب ابو احمد موسوى در شیراز بود، او از جانب بهاء الدوله به رسالت نزد صمصام- الدوله فرستاده شده بود. همین که صمصام الدوله کشته شد در شیراز ماند، و چون نداى مردم را شنید که براى بهاء الدوله شعار می دادند، گمان کرد که فتح شهر به پایان رسیده است، در آن روز جمعه به مسجد رفت و در آنجا خطبه به نام بهاء الدوله خواند.
از آن سوى پسران بختیار به شهر بازگشتند و یارانشان گرد آنان جمع شدند، بنابراین نقیب ترسیده و پنهان شد، و او را در سله‏اى^[۵۱۲] براى ابى على بن اسماعیل حمل کردند و بردند. پس از آن یاران پسران بختیار نزد ابو على رفته و اطاعت از وى را گردن نهادند، و او بر شیراز استیلاء یافت، و پسران بختیار گریختند. ابو نصر به بلاد دیلم رفت، و دومى که ابو القاسم باشد به بدر بن حسنویه پیوست و از آنجا به بطیحه رفت.^[۵۱۳]
زمانی که ابو على شیراز را متصرف شد، بهاء الدوله را از این پیروزی آگاه کرد. بنابراین بهاء الدوله به قصد شیراز از ارّجان بیرون آمد و از شهر نوبندگان گذشت و با پیروزی وارد شهر شیراز شد. او همین که مستقر گردید، امر به غارت روستاى دودمان و آتش زدن آن نمود و هر کس از اهالى آنجا بود کشت و مستأصل کرد، و جنازه برادرش صمصام الدوله را از خاک بیرون آورد و تجدیدکفن نمود و در قبرستان آل بویه، بیرون دروازه استخر شیراز، در جوار قبر مطهر امام ‏زاده شاه امیر على ابن حمزه ابن امام موسى کاظم، سلام اللّه علیه مدفون نمود. سپس سپاهى به سرکردگى ابى الفتح استاد هرمز به کرمان روانه داشت و آنجا را تصرف نمود، و او به عنوان نماینده بهاء الدوله در کرمان اقامت گزید.^[۵۱۴]

مرگ بهاءالدوله و پادشاهی سلطان الدوله:
بهاء الدوله ابو نصر بن عضد الدوله بن بویه که در آن هنگام پادشاه عراق بود، مثل پدرش به علت بیماری صرع در ارّجان درگذشت و جنازه‏اش را به مشهد امیر المؤمنین على علیه السلام بردند، و نزد پدرش عضد الدوله به خاک سپردند. عمر او بهنگام فوت چهل و دو سال و نه ماه و نیم و مدت پادشاهى او بیست و چهار سال بود. پس از فوت او فرزندش سلطان الدوله ابو شجاع که در این زمان در ارّجان به سر می برد، از ارّجان به شیراز رفت و زمام امور سلطنت را به دست گرفت، و برادر خود جلال الدوله ابا طاهر بن بهاء الدوله را در بصره-کوفه و موصل اندکى قبل از آن به اطاعت فاطمیان مصر درآمده بود- و برادرش ابو الفوارس را به عنوان حاکم کرمان به حکومت نشاند.^[۵۱۵]

فرمانروایی بویه ابو منصور بن رکن الدوله (مؤید االدوله):
در سال ۳۴۴ه. ق معز الدوله مقام ریاست و امیر الامرائى را به سبب بیمارى به فرزندش ابو منصور بختیار واگذار کرد. معز الدوله که خود در بیماریهایش بى‏تاب و پر ناله بود ناگزیر وصیت‏نامه نوشت و مقام امیر الامرائى را چنانکه گفتم به پسرش واگذاشت.
همچنین در این سال بود که ابن ماکان - محمد بن ماکان است، نه موسى بن ماکان - به اصفهان یورش برد. او از خراسان از راه بیابان یورش آورده بود. بویه ابو منصور بن رکن الدوله و خانواده و یاران ایشان ناگزیر شدند که با بدترین وضع به خان النجان و از آنجا به رباط بروند و ابن ماکان بر اصفهان چیره شد. در این هنگام ابن عمید که در ارّجان بود همراه با گروهى عرب و اندکى دیلمى که با خود داشت حرکت کرد. او هنگامى به ابن ماکان رسید که بویه ابن رکن الدوله را دنبال کرده، بار و بنه او را غارت کرده، و گنجینه‏هاى او را ربوده بود. تنها بویه و خانواده او از رسوائى اسارت جان به در بردند. ابن عمید در «خان النجان» به ابن ماکان رسیده یارانش را کشتار و اسیر کرد، خود او را زخمى و دستگیر کرده و به دژ آن «خان» برد. سپس به اصفهان رفت و یاران ابن ماکان را منهزم نمود و امیر ابو منصور بویه^[۵۱۶] پسر رکن الدوله با خانواده‏اش با اطمینان کامل بازگشتند و آن شکست بزرگ جبران شد.^[۵۱۷]

فرمانروایی بختیار:
در سال۳۵۸ ه. ق شیرزاد بن سرخاب دبیر دیوان فارسى از بغداد تبعید شد. شیرزاد بر بختیار چیره بود و خودکامگى نشان مى‏داد. بختیار سوگند یاد کرده بود که بدون اجازه و ‏راى او فرمان و دستورى ندهد. او سربازى نیز انجام داده بود و علاوه بر دعوى دلیرى، دلبستگى خاصی به مال اندوزى و پناهندگى دادن و سود بسیار گرفتن از راه نادرست داشت. او بختیار را از پرداخت بخششها که به دیلمیان و ترکان مى‏داد بازداشت، و او را به خودکامگى و ایستادگى کشاند. در نیرنگ بر ضد سبکتکین پرده‏دار به طمع دست اندازى بر اموالش شرکت جست. او مى‏خواست لقب سپهسالار و سردارى سپاه را بگیرد. چون گزارش به سبکتکین رسید، از دیدار بختیار و رفتن به خانه او جز پس از مدتى آن هم با احتیاط و هوشیارى خوددارى نمود. کار شیرزاد بر سپاه سنگین مى‏آمد، زیرا بختیار ایشان را عادت داده بود که به هیچ خواست کوچک یا بزرگ ایشان پاسخ منفى ندهد، و شیرزاد او را از این رفتار منصرف نمود. دبیران نیز از شر شیرزاد ترسیدند و دشمن او شدند، زیرا دست آنان را از پناه دادن کوتاه کرده بود، و نیز وزیر ابو الفضل شیرازى نیز براى رام داشتن ترکان از او پرهیز می کرد، و میان آنها شکرآب شد. ترکان براى کشتن شیرزاد همدستان شده، و براى گرفتن اجازت به خانه سبکتکین رفتند.
چون گزارش به بختیار رسید به او پیشنهاد کرد که به خانه سبکتکین برود و او را خوشبین کند، و خود را به دامان او افکند و از او بخواهد که شر ترکان از او دور کند. بختیار وزیر ابو الفضل را نیز همراه شیرزاد براى کمک فرستاد، زیرا که ناهماهنگى این دو هنوز آشکار نشده بود. آنها به خانه سبکتکین رفتند، و ترکان را در حال رایزنى براى کشتن شیرزاد دیدند. سبکتکین اجازه کشتن شیرزاد را نداد، بلکه دستور ترساندن او را داده بود، تا فرار کند و نتواند در پایتخت بماند. چون ابو الفضل وزیر و شیرزاد دبیر به سبکتکین رسیدند خواهش و فروتنى نمودند، و او صادقانه به آنها گفت اگر ترکان از من نمى‏ترسیدند، شیرزاد را کشته بودند و نمى‏گذاشتند که به اینجا بیاید، و دستور داد که هم اکنون باید به هر جا که مى‏خواهد برود. شیرزاد در تنهایى بختیار را دید و او را از وزیر ابو الفضل شیرازى‏ ترساند؛ و با هم پیمان بستند که او را بر کنار و دستگیر کند؛ دارائى او و وابستگانش را بگیرد؛ نیز موافقت کرد که پس از بیرون رفتن شیرزاد خانه و خانواده و فرزندان و آبادیهاى او را نگهدارى کند؛ و آنها را به نام فرزند خود سالار بن بختیار نماید؛ تا طمع دیلمیان و سپاهیان از آن بریده شود و ترکان و دیگر لشکریان به وى خوشبین گردند. سپس او به جاى خویش باز گردد و به خدمت ادامه دهد. بدین شکل شیرزاد به اهواز و از آنجا به ارّجان‏ نزد ابن عمید رفت، و او که تازه به سوک پرده‏دار خود روین خویشاوند شیرزاد نشسته و از مرگ او را بسیار آزرده بود، در روى شیرزاد شمایل روین را دید، و او را بسیار گرامى داشت. کالا و پوشاک بسیار براى او فرستاد و سفارشنامه مؤکد براى او به رکن الدوله نوشت، و نوید داد تا براى او میانجى شود. سپس پیشنهاد کرد که به نزد رکن الدوله رود و نامه او را ببرد و در آنجا بماند تا ابن عمید بیاید، ولى همینکه شیرزاد به رى رفت در آنجا درگذشت.^[۵۱۸]