در دهه های اخیر مدیریت راهبردی بیشتر مورد توجه سازمان ها قرار گرفته است بطوریکه ابتدا سازمان های بزرگ در دنیا شروع به بهره برداری از اصول مدیریت راهبردی نموده و رفته رفته این تفکر و رویکرد در حال وارد شدن به حوزه مدیریت بخش دولتی می باشد و از دهه ۱۹۹۰ به بعد بدلیل اتفاقاتی که در محیط های فناوری- سیاسی و اقتصادی و… صورت گرفت مدیریت راهبردی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. اساساً از دهه ۱۹۵۰ به بعد و یا شاید قبل از آن مدیریت راهبردی یا به عبارتی مدیریت استراتژیک^[۱] مورد توجه واحدهای نظامی بوده است ولی از دهه۱۹۹۰به بعد این مسئله بیشتر مورد توجه سازمان های اقتصادی قرار گرفت(کاظمی، ۱۳۸۹).
مدیریت استراتژیک تصمیم‌ها و اقداماتی است که برای تدوین و اجرای خط مشی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد تا رابطه بین سازمان و محیط آن به نحوی تنظیم شود که سازمان قادر به تحقق اهداف خود باشد. به عبارت دیگر مدیریت استراتژیک فرآیندی است که سازمان را از موقعیت فعلی به جایگاه مطلوب آن برساند.(هاناگان^[۲]، ۲۰۰۲).

مدیریت استراتژیک هنر و علم تدوین، اجرا و ارزیابی تصمیمات وظیفه ای چندگانه ای است که سازمان را قادر می سازد به مقاصد خود دست یابد و شامل سه بخش اصلی تدوین، اجرا و ارزیابی استراتژی می باشد(دیوید^[۳]، ۱۹۹۹).
امروزه سازمانها برای بقاء و رشد در محیط متغیر، نامطمئن و غیرقابل پیش بینی ای که آنها را دربرگرفته است، ناگزیراند پویایی خود را حفظ کرده و دست به تغییراتی متناسب با محیط بزنند. سازمان ها در محیط کسب و کار امروزی با مشکلات متعدد و پیچیده ای مواجه اند که یکی از مهمترین آنها عدم آگاهی کامل نسبت به جایگاء فعلی و موقعیت مطلوب است. به بیان دیگر، سازمان ها به خوبی نمی دانند که در کجا هستند و مهمتر اینکه در چه جایگاهی باید باشند لذا باید به مقوله استراتژی و به پیروی از آن به موقعیت و جایگاه سازمان در محیط کسب وکار باید توجه ویژه ایی نمود (قضاوت و همکاران، ۱۳۸۸).
۱-۲ بیان مسئله
پیچیدگی روزافزون فعالیت ها و محیط شدیداً متغیر و متلاطم جهان امروز، مدیران را با آنچنان دشواری هایی مواجه ساخته که کوچکترین غفلت آنها نسبت به مسائل پیامدهایی غیرقابل جبران به دنبال خواهد داشت. مشاهده سازمان های بسیار موفقی که در نتیجه اتخاذ استراتژیهای نسنجیده و بی توجهی به محیط، موقعیت برجسته خود را از دست داده و از صحنه رقابت بین المللی به کنار گذاشته شدند، موید این نکته است(برایسون^[۴]، ۱۹۸۸).
مدیریت استراتژیک، امروزه به عنوان یکی از کارآمدترین رویکردهای مدیریتی در سازمان‌ها، بخصوص بنگاه‌های اقتصادی مد نظر صاحب نظران و برنامه ریزان قرار گرفته است. در جهان سیال، پیچیده و متغییر کنونی، برنامه ریزی و مدیریت استراتژیک، راهی است برای کمک به سازمان‌ها و جوامع برای روبرو شدن با تغییرات سریع و مدلی است برای شناخت و حل مهمترین مسایل مبتلا به، شناسائی نقاط قوت و ضعف سازمان و استفاده بهینه از فرصت‌ها و موقعیت‌ها و تسلط بر ضعف‌ها و تهدیدهایی که موجودیت سازمان را به خطر می‎اندازند و در واقع اقدامی کارسازانه‎تر در مقابل جهان پر رقابت و بی‎رحم می باشد (هدایتی، ۱۳۸۵).
همه سازمان ها، عمومی و خصوصی، تولیدی و خدماتی، انتفاعی و غیر انتفاعی، از مدیریت استراتژیک به منظور مقاومت در مقابل رقابت شدید بازار به طور گسترده ای استفاده می کنند. مدیریت استراتژیک، فرآیندی است که سازمان ها می توانند با شناخت متقابل خود و محیط پیرامون خود، استراتژی های خود را تنظیم، اجرا و نظارت کنند(خورشید و رنجبر، ۱۳۸۹).
اصل اساسی مدیریت استراتژیک این است که سازمان‌ها باید برای بهره جستن از فرصت‌های خارجی و پرهیز از اثرات ناشی از تهدیدات خارجی یا کاهش آن‌ها، در صدد تدوین استراتژی‌های مقتضی و مورد نیاز برآیند. همچنین از دیگر فعالیت‌های اصلی و ضروری مدیریت استراتژیک این است که نقاط قوّت و ضعف دوایر و واحدهای سازمان را شناسایی و آن‌ها را ارزیابی نماید. بدین ترتیب شناسایی و ارزیابی عوامل استراتژیک خارجی و داخلی، می‌تواند موفقیت سازمان را تضمین نماید(هانگر^[۵] و ویلن^[۶]، ۲۰۰۱).
هر شرکتی دارای استراتژی هایی است، حتی اگر این استراتژی ها به صورت پراکنده، نامنظم، بدون ساختار و غیررسمی باشند. همه سازمان ها به سوی نقطه ای روان هستند، ولی بدبختانه برخی از سازمان ها نمی دانند به کجا می روند (دیوید، ۱۹۹۹، ص ۶۵).
انتخاب استراتژی در ارتباط با تنظیم یک سلسله اقدام های مناسب و شایسته، ارزیابی و انتخاب از میان
آنهاست. انتخاب استراتژی به دلیل اثرات مهمی که بر عملکرد سازمان دارد نقطه کلیدی در فرایند مدیریت استراتژیک به شمار می آید. استراتژی، مدیران سازمان ها را مجاز به شناسایی فرصتهای کشف ارزش برای مشتریان و تحقق آن ارزشها در سطح منافع می کند. از این رو راهی است که سازمانها زمینه های فعالیت و کسب و کار خود را تعریف می کنند و آن را صرفاٌ با منابعی مرتبط می سازند که در اقتصاد امروز اهمیت بسیاری دارد.
فرایند مدیریت استراتژیک در برگیرنده سه مرحله اصلی تدوین و انتخاب استراتژی، اجرا و ارزیابی آن است که ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک^[۷](SPACE) در مرحله تدوین استراتژی و به منظور بررسی و انتخاب استراتژی مناسب سازمان بکار گرفته می شود. تجزیه ‌وتحلیل موقعیت و تعیین اقدام استراتژیک سازمان عبارت است از انجام موازنۀ استراتژیک بین عوامل سوق‌دهنده (شامل فرصت‌های محیطی و نقاط قوّت سازمانی) در مقابل عوامل بازدارنده (تهدید‌های محیطی و نقاط ضعف سازمانی) و در جهت رفع آن‌ها (هانگر و ویلن، ۲۰۰۱).
شرکت آب و فاضلاب خوزستان در اسفند ماه ۱۳۷۱ پس از تعیین سهامداران و تشکیل هیئت مدیره رسماً کار خود را آغاز نمود.هم اکنون شرکت آبفا خوزستان با ۲۷۰۰ نفر پرسنل در ۵۶ شهر استان بجز اهواز بیش از ۵۱۰ هزار مشترک را تحت پوشش خدمات خود دارد.
اجرای قانون هدفمند کردن یارانه ها و تاثیر آن بر سیاستهای شرکت از یک سو و بحث واگذاری کامل شرکتهای آب و فاضلاب به بخش خصوصی از سوی دیگر، تعیین موقعیت و تدوین استراتژی های جدید را ضروری می سازد.
براساس اصل ۴۴ قانون اساسی، شرکتهای آب و فاضلاب جزء شرکتهایی قرار گرفته اند که باید به بخش خصوصی واگذار شوند. طبق برنامه بودجه سال ۸۹ کشور، شرکتهای آب و فاضلاب در گروه دو بنگاه ها قرار گرفته اند که براساس قانون باید تا پایان سال ۹۳ نسبت به واگذار کردن آنها به بخش غیر دولتی اقدام شود. مهمترین اهداف از خصوصی سازی در صنعت آب و فاضلاب افزایش کارایی و کیفیت، افزایش بهبود خدمات به مردم، اصلاح الگوی مصرف، درآمدزایی، کوچک سازی بدنه اجرایی دولت، سرمایه گذاری و مشارکت فعال بخش خصوصی می باشند.
الزام در کاهش یارانه‌های دولتی در بخش خدمات عمومی همچون آب و برق؛ توجه به استراتژی‌های افزایش راندمان، کاهش هزینه‌ها و جذب سرمایه‌های بخش خصوصی را جدی‌تر ساخته است و در نتیجه کاربرد پارادایم خصوصی‌سازی به‌شدت افزایش یافته و تحلیل موانع، روش‌ها، مراحل و الگوهای
خصوصی‌سازی نیازمند اجرای اصلاحات، مراحل و پیش نیازهایی می‌باشد که عدم انجام آنها خطر شکست
در اجرای چنین طرح‌هایی را افزایش می‌دهد.
اولین قدم در برنامه‌ریزی خصوصی‌سازی، شناسایی موقعیت استراتژیک شرکت می باشد. با توجه به اینکه فرایند مدیریت استراتژیک شامل مراحل تدوین،‌ اجرا و ارزیابی استراتژی می‌باشد. در مرحله تدوین، ابتدا موقعیت استراتژیکی شرکت شناسایی شده و سپس استراتژی متناسب با آن موقعیت تعریف گردیده است. شناسایی موقعیت استراتژیک شرکت در تهیه و تدوین مناسب‌تر و دقیق‌تر برنامه راهبردی (استراتژیک) کاربرد ویژه‌ای دارد.
از طرفی اجرای قانون هدفمند کردن یارانه ها، جدا از تمام منافعی که برای کل اقتصاد کشور دارد قدم رو به جلویی در راستای اهداف دست اندرکاران آبفای کشور برای واقعی شدن قیمت آب و صرفه جویی در مصرف آب است. اجرای این قانون کمک بسیار بزرگی است برای شرکتهای آب و فاضلاب کشور تا بتوانند با نزدیک شدن قیمت آب به قیمت واقعی در آینده ای نزدیک گام های اساسی تری را در راستای اهداف توسعه ای بردارند.
با توجه به تحولات ناشی از اجرای این قانون و لزوم پیش بینی به موقع تغییرات، آماده سازی همه جانبه شرکت و تحلیل جامع فرصت ها و تهدیدات نیاز به شناسایی موقعیت و تدوین استراتژی های جدید برای شرکت احساس می گردید. تعیین موقعیت استراتژیک شرکت، در وهله اول به نحوه انتخاب جهت حرکت شرکت می پردازد.
لذا شرکت آب و فاضلاب خوزستان باید استراتژی های مناسبی را با توجه به شرایط و موقعیت کنونی و آینده خود، انتخاب نماید. استراتژی های مناسب به بقا و رشد این شرکت در عرصه های مختلف کمک می کنند. برای تدوین و انتخاب استراتژی راهکارها و روش های مختلفی وجود دارد که در این پژوهش از ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک بدین منظور استفاده گردیده است.
با توجه به دلایل ذکر شده و همچنین متغیر بودن محیط کاری که برای ماندن در چنین محیطی بایستی قدرت تطبیق پذیری و انعطاف پذیری وجود داشته باشد، واضح است که مدیران شرکت در این وضعیت نیاز به ابزاری داشته تا بتوانند از طریق آن موقعیت استراتژیک خود را تشخیص داده و تمهیدات لازم را جهت رسیدن به اهداف آتی فراهم نمایند. در همین راستا نظریه مدیریت استراتژیک مطرح می گردد که این امکان را به مدیران می دهد تا تصمیمات خود را جهت تخصیص بهینه منابع همراه با دید بلند مدت اخذ نمایند. به طور کلی مدیریت استراتژیک دارای سه مرحله اساسی تدوین، اجرا و ارزیابی استراتژی می باشد. محور اصلی این پایان نامه متوجه مرحله اول الگوی مدیریت استراتژیک یعنی تدوین استراتژی است که خود به دو مرحله شناسایی موقعیت فعلی و تعریف استراتژی تقسیم می شود. لذا با بهره گرفتن از مدل ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک(SPACE) موقعیت استراتژیکی شرکت شناسایی شده و در ادامه موقعیت بدست آمده با بهره گرفتن از ماتریس داخلی و خارجی^[۸](IE) مورد مقایسه قرار گرفته است. در نهایت با توجه به وضعیت شرکت در مدل های مذکور استراتژی های متناسب تدوین و با بهره گرفتن از ماتریس برنامه ریزی استراتژی کمی^[۹](QSPM) استراتژی های بدست آمده اولویت بندی گردیده است.
با توجه به مطالب بالا مسئله اساسی این است که ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک شرکت آب و فاضلاب خوزستان چگونه است؟
۱-۳ اهمیت و ضرورت تحقیق
امروزه داشتن استراتژی خوب با اهمیت تر از حفظ موقعیت در محیط بازار است و مهمترین دغدغه اکثر سازمان ها تدوین و پیاده سازی استراتژی هایی است که موفقیت و بقای آنها را در شرایط متحول و پیچیده محیطی، تضمین نماید.
آیا تا به حال از خود پرسیده‌اید که چرا بعضی از شرکت‌های بزرگ و موفق در مدت زمان کوتاهی با از دست دادن سهم بزرگی از بازار خود به موقعیتی معمولی و حتی تأسف بار تنزل یافته‌اند و چرا برخی از شرکت‌های کوچک و گمنام به یکباره به جایگاه‌های ممتازی در صحنه رقابت بین الملل رسیده‌اند؟ آیا در این مورد فکر کرده‌اید که چرا برخی از مؤسسات، نوسان‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی را به راحتی تحمل نموده و بر آنها غلبه می‌کنند و در مقابل برخی از سازمان‌ها طعم تلخ شکست را چشیده و از ادامه راه باز می‌مانند؟ به عقیده بسیاری از متخصصان علم مدیریت پاسخ بسیاری از این گونه سئوالات را باید در مفاهیمی به نام «استراتژی» و «مدیریت استراتژیک» جستجو کرد (صداقت گویان، ۱۳۸۴).
با توجه به محیط ناآرام و متلاطمی که سازمان های امروزی با آن مواجه هستند، اداره سازمان ها با روش های سنتی و قدیمی کارایی لازم را ندارد و اگر شرکتی چنین عمل کند، محکوم به فنا و حذف از صحنه رقابت می باشد. تغییرات مداوم در سیاست های بازرگانی رقبا، پیشرفت های تکنولوژیکی و قوانین و مقررات جدید همگی لزوم داشتن برنامه ای همه جانبه در سازمان، که تمامی نقاط قوت و محاسن سازمان را با عوامل و تغییرات محیط مربوط سازد، توجیه می کند. بنابراین داشتن نگرش سیستمی یکی از مهمترین ویژگی های سازمان های موفق امروزی است(وفا، ۱۳۷۸).
با نگاهی دقیق به مفهوم مدیریت استراتژیک می‌توان به ضرورت استفاده از آن پی برد. با توجه به تغییرات محیطی که در حال حاضر شتاب زیادی به خود گرفته است و پیچیده شدن تصمیمات سازمانی، لزوم بکارگیری برنامه‌ای جامع برای مواجهه با اینگونه مسائل بیشتر از گذشته ملموس می‌شود. این برنامه چیزی جز برنامه استراتژیک نیست. مدیریت استراتژیک با تکیه بر ذهنیتی پویا، آینده‌نگر، جامع‌نگر و اقتضایی راه
حل بسیاری از مسائل سازمانهای امروزی است. پایه های مدیریت استراتژیک بر اساس میزان درکی است که مدیران از شرکت‌های رقیب، بازارها، قیمت‌ها، عرضه‌کنندگان مواد اولیه، توزیع‌کنندگان، دولت‌ها، بستانکاران، سهامداران و مشتریانی که در سراسر دنیا وجود دارند قرار دارد و این عوامل تعیین‌کنندگان موفقیت تجاری در دنیای امروز است. پس یکی از مهمترین ابزارهایی که سازمان‌ها برای حصول موفقیت در آینده می‌توانند از آن بهره گیرند مدیریت استراتژیک خواهد بود(صداقت گویان، ۱۳۸۴).
استراتژی بدون شناخت محیط و عوامل پیرامونی، طراحی نمی گردد و اگر این شناخت واقعی و مبتنی بر واقعیتهای محیطی نباشد، از اثر بخشی باز می ماند. چنانچه شناخت سازمان از رقبای اصلی، نیاز مشتری، روند تکنولوژی، کالاهای مکمل، نقاط قوت و ضعف درونی، تهدیدها و فرصتهای بیرونی، مبتنی بر واقعیتها نباشد، استراتژی بنا شده بر این شناخت، محکوم به شکست است(واعظی نژاد، ۱۳۸۸).
اگر استراتژی کلی سازمان نادرست(بدون اثربخشی)باشد، درآن صورت همه کارایی های موجود در این دنیا هم نخواهند توانست آن را موفق نماید. از استراتژی های تصادفی معمولاٌ نتایج خوشایندی در موفقیت سازمان های نظامی یا تجاری به دست نمی آید. بلکه موفقیت در سایه توجه دائمی به تغییراتی است که در شرایط داخل و خارج سازمان رخ می دهد و برای سازشکاری در برابر این شرایط باید تدبیری اندیشید، استراتژی هایی را تدوین کرد و به اجرا درآورد.(دیوید، ۱۹۹۹، ص ۶۳).
ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک(SPACE)با بهره گرفتن از شدت قوت، ضعف و فرصت، تهدید شرکت، چهار موقعیت تدافعی، تهاجمی، محافظه کارانه و رقابتی را برای فعالیت شرکت بیان می کند. از این ماتریس برای تعیین نوع جهت گیری آینده شرکت آب و فاضلاب خوزستان گردیده است.
۱-۴ اهداف تحقیق
تعیین موقعیت وجایگاه شرکت آب و فاضلاب خوزستان
ارائه استراتژی متناسب با موقعیت بدست آمده
۱-۵ سوالات تحقیق

1. 1. موقعیت شرکت آب و فاضلاب خوزستان در حال حاضر چگونه است؟

1. 1. استراتژی بهینه شرکت آب و فاضلاب خوزستان کدام است؟

۱-۶ تعریف واژه های مورد استفاده در تحقیق
تدوین استراتژی(مفهومی): فرایند و گزینش استراتژی هایی است که سازمان را به سمت هدف هایش رهنمون می سازد.
تدوین استراتژی(عملیاتی): تعیین متغیرهای استراتژیک و سپس مدلسازی موضوع مورد نظر در قالب یک ماتریس و یا مدل تصمیم گیری است که منجر به اتخاذ تصمیم و یا راهبرد مبنی بر تعیین ماهیت استراتژی اصلی سازمان می گردد.
موقعیت و اقدام استراتژیک(مفهومی): یکی از مدل های تدوین استراتژی می باشد که با بهره گرفتن از آن می توان موقعیت استراتژیک سازمان را مشخص کرد و با توجه به موقعیت بدست آمده، استراتژی های مناسب را تدوین نمود.