بازار رقابت انحصاری شامل تعدادزیادی تولید کننده است. تفاوت اصلی بازار رقابت انحصاری و بازار رقابت کامل در نوع کالا‌ها و خدمات است. در بازار رقابت انحصاری، هر عرضه کننده محصولی را عرضه می‌کند که با محصولات سایر رقبا تفاوت دارد. در این بازار محصولات مورد نیاز یک بخش از بازار، نا همگن هستند. اختلاف در تولید امکان ایجاد اختلاف قیمت‌ها از سوی بنگاه را به دنبال‌دارد و یک قدرت انحصاری به بنگاه می‌دهد. در حالی که رقابت شدید میان سایر تولیدکنندگان به تولید کالاهای جانشین منتهی خواهد شد. با این حال با ورود بنگاه های جدید به صنعت، کالای جانشین بیشتری تولید می‌شود و قدرت انحصاری کاهش می‌یابد(علی احمدی الله یاری، ۱۳۸۲).
به عبارت دیگر، در بازار رقابت انحصاری، هر کدام از بنگاه ها کالایی تولید می‌کنند که استفاده مشابهی دارند ولی از نظر طرح و شکل ظاهری، کیفیت، نوع بسته‌بندی، میزان تبلیغات و غیره با کالای بنگاه دیگر متفاوت است. بنابریان هر نشانه تجاری با توجه به ویژگی‌های خاص ظاهری و یا ویژگی‌های کیفی با یکدیگر تفاوت دارند و در نتیجه هر نشانه تجاری، محصول جداگانه‌ای محسوب می‌شود. پس در شرایط رقابت انحصاری کالایی که توسط بنگاه های مختلف یک صنعت ساخته می‌شود تاحدود زیادی با یکدیگر قابل جایگزینی است(طیبیان، ۱۳۸۷).
محصول می‌توان از نظر کیفیت، ظاهر، تبلیغات یا خدمات پس از فروش، با محصولات دیگر متفاوت باشد. فروشنده می‌تواند به دنبال بخش‌های متفاوتی از بازار برآید، محصولاتی متفاوت با نام‌ها و نشان‌های تجاری گوناگون به بازار عرضه کند و با انجام دادن تبلیغات متفاوت به عرضه محصولات بپردازد (کاتلروآرمسترانگ، ۱۳۸۴).
به دلیل ماهیت و ساختارصنعت، در بین تولید کنندگان این صنعت، رقابت برسرقیمت، کیفیت و سهم بازار وجود دارد، ولی با وجود چنین رقابتی هر تولید کننده در حوزه مشخص دارای قدرت انحصاری است. مثلاً مدارک تجاری معروفی دارد، مصرف‌کنندگان سابقه زیادی در مصرف کالا دارند یا از طراحی و کیفیت شناخته شده و خوبی برخوردار است. در این بازار به دلیل ایجاد قدرت انحصاری، تبلیغات و برقراری ارتباط مناسب با مشتریان و توزیع کنندگان لازمه ادامه کار و حرکت بنگاه است (حسینی و پناهی، ۱۳۸۶). با توجه به اختلاف در تولید، بنگاه های موجود در بازار رقابت انحصاری، با صرف ‌هزینه‌های زیاد برای فروش و تبلیغات در جهت افزایش فروش، حفظ موقعیت خویش در بازار و بسط تولیدات خود تلاش می‌کنند(علی احمدی و الله یاری ،۱۳۸۲).

ورود شرکت‌های جدید به صنعت و خروج از آن آزاد است. اگر چه ورود به بازار رقابت انحصاری آزاد است ولی از آنجا که هر بنگاه و هر تولید کننده، کالایی متفاوت از کالای دیگران، برای رفع نیازهای یکسان، عرضه می‌کند، این بازار تا حدی شبیه بازار انحصاری کامل می شود. اما از آنجا که کالاها در این بازار همگن نیستند و با یکدیگر متفاوت می‌باشند بنگاهای بازار رقابت انحصاری نمی‌توانند مانند یک انحصارگر رفتار کنند(علی احمدی و الله یاری، ۱۳۸۲).
۲-۲-۴- تمرکز بازار
در مطالعات تجربی پیرامون ساختار بازار‌ها، برای قضاوت در مورد رقابت و انحصار در هر بازار، معمولاً از مفهوم تمرکز استفاده می‌شود(خداداد کاشی، ۱۳۷۹). تمرکز بازار عبارت از چگونگی توزیع بازار بین بنگاه های مختلف. به عبارت دیگر، تمرکز بازار دلالت بر آن دارد که چه میزان از کل فروش بازار یک محصول معین در اختیار تعداد معدودی از بنگاه های بزرگ می‌باشد. برای اندازه‌گیری تمرکز در یک بازار، باید به تعداد بنگاه ها و اندازه نسبی آن‌ها توجه داشت، هر چه تعداد بنگاه های یک صنعت کمتر باشد، آن صنعت متمرکز‌تر و هر چه بازار به طور غیر یکنواخت بین بنگاه ها تقسیم شده باشد درجه تمرکز بیشتر خواهد بود(عبادی و شهیکی تاش، ۱۳۸۳). به عبارت دیگر هر چه تعداد بنگاه ها کمتر و هر چه بخش وسیعی از بازار در اختیار تعداد معدودی از بنگاه ها باشد، ساختار بازار به انحصار نزدیک‌تر است(خداداد کاشی، ۱۳۷۹). شاید بتوان گفت تمرکز بیشتر، موجب رفتار انحصای بیشتر و تمرکز کمتر، موجب رفتار رقابتی تر می‌شود. بنابراین تمرکز بالای بازار اغلب با ساختار انحصارگرانه و انحصار چند جانبه بازار محصول مرتبط است(لویسرت^[۳۰]، ۲۰۰۸).
۲-۲-۵- قدرت بازار
قدرت بازار یا قدرت انحصاری عبارت است از توانایی یک یا گروهی از مشارکت‌کنندگان در بازار در تعیین قیمت، مقدار و ماهیت محصول است. اعمال قدرت بازار برای بنگاه انحصاری ثمره شیرینی به صورت سود بالا و بدون خطر و همچنین مزایای اجتماعی و سیاسی وسیع به همراه خواهد داشت. در مواردی قدرت بازار به دلیل خواست بنگاه برای کسب سود بالاتر بدست می‌آید و در برخی موارد قدرت بازار به عنوان یک نتیجه فرعی از نوآوری، اختراع، تحقیق و توسعه، حمایت های قانونی و یا رفتارهای غیر قانونی حاصل می‌شود. به هر حال قدرت بازار با توجه به ریشه آن می‌تواند موجب کاهش تولید، افزایش قیمت و نابرابری در توزیع درآمد گردد. منشأ ایجاد قدرت بازار ممکن است در داخل بازار یا خارج از آن باشد ولی اثرات آن در داخل بازار مشاهده خواهد شد (عالی فرجا، ۱۳۹۰).
قدرت بازار همواره به عنواه یک اصطلاح عملیاتی برای ساختار بازار به کار می‌رود. اغلب تمرکز بالای فروشندگان، سهم بازار بالا و موانع ورود، با قدرت بازار بالا مرتبط هستند. قدرت بازار می‌تواند به صورت میزان کنترل شرکت بر قیمت یا مقدار تولید آن بیان شود. همچنین، ساختار بازار در اصطلاح عملیاتی به صورت رقابت انحصاری، رقابت انحصاری چند جانبه، یا رقابت کامل شناخته می شود(لویسوت،۲۰۰۸؛ پاندی ۲۰۰۴). بنابراین درجه رقابت بازار محصول، در اصطلاح عملیاتی، به قدرت انحصار کامل، یا انحصار چندجانبه با رقابتی شرکت اشاره می‌کند(گونی و همکاران، ۲۰۱۱). یک شرکت انحصاری در مقایسه با یک شرکت در رقابت کامل(رقابتی)، کنترل بیشتری بر استراتژی بازار محصولش دارد(لوسیوت، ۲۰۰۸).
۲-۲-۶- شاخص‌های قدرت بازار
راتیناسامی و همکاران^[۳۱](۲۰۰۰) بیان کردند که قدرت بازار را می توان به وسیله شاخص های مختلفی از جمله شاخص‌لرنر^[۳۲]، شاخص هرفینداهل – هیرشمن^[۳۳] و کیو توبین ^[۳۴] اندازه گیری کرد.
۲-۲-۶-۱- شاخص لرنر
لرنر(۱۹۳۴)، برای اندازه گیری قدرت انحصاری، بر اساس قیمت فروش و هزینه‌نهایی تولید، شاخص لرنر را معرفی نمود که به صورت زیر محاسبه می شود.
(۲-۱)
که در آن  قیمت فروش محصول و Mc هزینه نهایی تولید است. این شاخص در محدوده بین صفر و یک تغییر می‌کند. عدد صفر برای این شاخص نشان دهنده بازار رقابت کامل و عدد یک بیانگر حد نهایی انحصار است. گر چه این شاخص بسیار ساده تعریف شده است، دو اشکال قابل توجه کاربرد آن را محدود نموده است، که یکی دشوار بودن محاسبه هزینه‌نهایی بنگاه ها و دیگری تعیین دوره زمانی مناسب برای اندازه‌گیری قیمت و هزینه‌‌نهایی می‌باشد(ابونوری و سامانی‌پور، ۱۳۸۱).
۲-۲-۶-۲-شاخص هر فیندال- هیرشمن
یکی از شاخص‌های مهم و کاربردی برای بیان مفهوم تمرکز شاخص هر فیندال – هیرشمن می‌باشد. زیرا این شاخص از اطلاعات تمام بنگاه های صنعت استفاده می‌کند. این شاخص با بهره گرفتن از مجموع مربعات سهم بازار همه شرکت‌ها(سهم بنگاه تقسیم بر کل بازار) در صنعت، با توجه به متغییر مورد نظر(تولید، فروش، نیروی کار و غیره) محاسبه می‌شود.
(۲-۲)
که در آن  سهم بنگاه l ام N تعداد بنگاه های صنعت است(ابونوری سامانی‌پور، ۱۳۸۱). وجود تعداد زیادی بنگاه‌ با سهم مساوی در بازار، این شاخص را به صفر نزدیک می‌کند، و عدد یک بیانگر وجود حالت انحصاری است(بخشی، ۱۳۸۲).
شاخص هرفیندال – هیرشمن کمتر نشان دهند رقابت قوی تر و شاخص هر فیندال – هیرشمن بیشتر نشان دهنده رقابت ضعیف تر در صنعت می‌باشد (گونی و همکاران، ۲۰۱۱).
۲-۲-۶-۳- کیو توبین
در سال ۱۹۶۹ یک اقتصاددان به نام جیمزتوبین^[۳۵] به منظور ارزیابی سود آوری پروژه‌های سرمایه‌گذاری از نسبت ارزش بازار شرکت به ارزش دفتری دارایی‌های شرکت استفاده نمود که این نسبت به شاخص کیو توبین شهرت یافت. این شاخص یا کیو توبین ساده به صورت زیر محاسبه می‌شود :
(۲-۳)
:VOCSILOY ارزش سهام عادی در پایان سال
EMVOPSILY : برآورد ارزش سهام ممتاز در پایان سال
BVLTLILOY ارزش دفتری بدهی‌های بلند مدت در پایان سال
BVCLILOY : ارزش دفتری بدهی‌های جاری در پایان سال
BVTAILOY : ارزش دفتر کل دارایی‌ها در پایان سال
هدف توبین برقراری یک رابطه علت و معمولی بین شاخص کیو توبین و میزان سرمایه‌گذاری انجام شده بوسیله شرکت بود، به طور که اگر شاخص کیو محاسبه شده برای شرکت بزرگتر از عدد یک باشد، شرکت انگیزه‌زیادی برای سرمایه‌گذاری و رشد دارد، به عبارت دیگر نسبت کیو بالا ، معمولاً نشانه ارزشمندی فرصت‌های سرمایه‌گذاری و رشد شرکت است و اگر نسبت کیو کوچکتر از عدد یک باشد، شرکت وضعیت مطلوبی ندارد و سرمایه گذاری در آن متوقف خواهد شد(نمازی و زراعتگری، ۱۳۸۸). نسبت کیو توبین یکی از معتبرترین شاخص‌های عملکرد شرکت‌ها می باشد. هر چه عملکرد شرکت نزد سهامداران بهتر باشد تقاضا برای سهام آن افزایش می‌یابد که موجب افزایش قیمت سهام شرکت و ارزش آن خواهد شد و بالعکس شرکتی که عملکرد آن از نظر سهامداران بد باشد ارزش آن و در نتیجه کیو توبین کاهش می‌یابد(کاشانی پور و رساییان، ۱۳۸۸). بنابراین می‌توان گفت نسبت کیو توبین آماره‌ای است که می‌تواند به عنوان نماینده ارزش شرکت‌برای سرمایه گذاران باشد. لیندنبرگ و راس^[۳۶](۱۹۸۱) نشان داده اند که کیو توبین شاخصی است که از لحاظ نظری بی عیب است و شاخص‌قوی برای قدرت بازار شرکت می باشد(گونی و همکاران، ۲۰۱۱). در یکی از روش‌های محاسبه، کیو توبین به صورت نسبت ارزش بازار یک شرکت به هزینه جایگزینی دارایی های^[۳۷] آن تعریف می شود. عموما کیو توبین‌ بزرگتر از یک، نشان دهنده این است که شرکت دارای قدرت انحصاری است. انتظار می‌رود شرکت‌های دارای کیو بالاتر از یک، مزیت رقابتی به شکل قدرت انحصار چند جانبه یا انحصار کامل داشته باشند.
برای شرکت‌ها در رقابت کامل (در یک بازار رقابتی)، کیو توبین‌ برابر با یک است. همچنین برای مقادیر کیو توبین‌ کمتر از یک، شرکت‌ها با هزینه‌جایگزینی بزرگتر از ارزش بازار، ارزششان کاهش یابد، از این رو جایگزینی دارایی‌ها ارزشی ندارد. کیو توبین‌ یک شاخص خوب برای درجه قدرت انحصار کامل می‌ باشد. از این رو قدرت بازار را می‌توان به صورت کیو تعریف کرد(راتیناسامی و همکاران^[۳۸]، ۲۰۰۰). گونی و همکاران(۲۰۱۱) در پژوهش خود کیو توبین‌ را به عنوان شاخص اصلی برای رقابت بازار محصول به کار بردند و آن را به صورت مجموع ارزش دفتری کل بدهی‌ها و ارزش بازار کل سهام بر ارزش دفتری کل دارایی‌ها تعریف کردند. کیو بالاتر، نشان دهنده قدرت بازار بالاتر و بنابراین رقابت پایین تر بازار محصول می‌باشد. کیو توبین می‌تواند به عنوان یک نتیجه ماهیت رقابتی بازار تصور شود، زیرا هر چه بازار رقابتی تر باشد، توانایی افزایش ارزش شرکت کاهش یافت و از این رو کیو کاهش می‌یابد.(گونی و همکاران، ۲۰۱۱). همچنین پژوهشگرانی نظیر راتیناسامی و همکاران (۲۰۰۰)، پاندی(۲۰۰۴) و لوسیوت (۲۰۰۸) نیز از معیار کیو توبین به عنوان معیار رقابت بازار محصول استفاده کردند.
۲-۲-۶-۴- شاخص بون
از شاخص بون نیز برای اندازه گیری رقابت استفاده می شود. شاخص بون یک اندازه گیری جدید از رقابت بر مبنای مفروضات نظری است که به صورت مفصل تر رقابت در صنعت را نشان می دهد. زیرا شرکت ها به دلیل ناکارامدی در صنعت به شدت مجازات می شوند، از این رو برای یک صنعت با سطح بالایی از رقابت، انتظار می رود که افزایش در هزینه نهایی(حاشیه هزینه) منجر به کاهش شدید در سود شرکت شود(بون و همکاران^[۳۹]، ۲۰۰۵ و ۲۰۰۷ ؛ بون^[۴۰]، ۲۰۰۸). بنابراین شاخص بون با استفاده ار رگرسیون زیر محاسبه می شود:
V ROA_it = α + β_tlnMc_ij + ε_i;t (۲-۴)
V ROA_it = تغییرات سود(درآمد فروش منهای بهای تمام شده کالای فروش رفته تقسیم بر کل دارایی ها)
α = جزه ثابت معادله رگرسیون
= lnMc_ijلگاریتم طبیعی هزینه نهایی(حاشیه هزینه) که برابر است با بهای تمام شده کالای فروش رفته تقسیم بر درآمد فروش.
β_t = عرض از مبدأ رگرسیون یا جزء ثابت معادله رگرسیون است، که میزان رقابت در صنعت را نشان می دهد. که مقدار بالاتر این ضریب نشان دهنده سطح بالاتر رقابت در صنعت است و انتظار می رود که علامت آن منفی باشد، در نتیجه شاخص بون(BI) از قدر مطلق β_t بدست خواهد آمد(فوسو^[۴۱]، ۲۰۱۳).
= ε_i;t جزء اخلال (پسماند ) شرکتi در سال t
۲-۲-۷- جایگاه رقابتی محصول
رأیز و تروت^[۴۲](۱۹۸۶) جایگاه یابی را به عنوان ابزاری ارتباطی در جهت دستیابی به مشتریان هدف در محیط بازاری پرجمعیت توصیف می کنند. استفاده منظم و معتبر از این اصطلاح به دهه ۱۹۷۰ میلادی برمی گردد. در این دهه، مجموعه ای از مقالات تکان دهنده در مجله فراخوان عصر تبلیغات^[۴۳] تحت عنوان عصر جایگاه یابی^[۴۴] به چاپ رسید و این خود، سرآغازی بر مصطلح شدن این واژه بود. اما گروهی از محققین، آغاز مطرح شدن آن را مقارن با انتشار مقاله هاتلینگ^[۴۵] درسال ۱۹۲۹ ذکرمی کنند. آقای هاتلینگ طی تحقیقات خود دریافته بود رقابتی که ناشی ازموقعیت محصول در محیطی با ویژگی ها و رجحان مکانی مشترک است می تواند بازار را به سمت خلق محیطی رقابتی سوق دهد. وی اعتقاد داشت که رقابتِ مبتنی برجایگاه محصول نهایتًا منجر به نوعی دسته بندی جایگاه ها می شود که در آن، جایگاه اول بر جایگاه دوم تفوق دارد(آلبرز^[۴۶]، ۲۰۰۱). هنوز مدت زمان زیادی از چاپ مقالات عصر جایگاه یابی نگذشته بودکه آقای مادیسون آوینو^[۴۷] که مدیر اجرایی واحد تبلیغات بود به اشاعه واژه جایگاه یابی در زمینه بازارهای مصرفی همت گماشت و چنین بود که واژه جایگاه یابی به مفهومی کلیدی در زمینه ارتباطات بازاریابی مبدل شد. در این راستا، گروهی از محققین نیز تلاش کردند به پیامدهای نهایی فرأیند جایگاه یابی پی برده، آن را به صورت مدل درآورند. از نتایج این سلسله تحقیقات نیز می توان به مدل حداکثرسازی سود مبتنی برجایگاه رقابتی آقای نش^[۴۸] و روش های بهینه سازی جایگاه رقابتی محصول آقایان نلسون و هرسکی^[۴۹] در ۱۹۹۲ اشاره کرد(آلبرز، ۲۰۰۱). جایگاه یک کالا، برطبق صفات برجسته آن از دیدگاه مصرف کنندگان تعریف می شود. آقای کاتلر^[۵۰](۱۹۸۸)، جایگاه یک محصول راچنین تعریف می کند: جایگاه یک کالا مکانی است که آن کالا در مقایسه با کالاهای رقیب در اذهان مصرف کنندگان اشغال می کند.
دارلینگ^[۵۱](۲۰۰۱)، نیز جایگاه یابی را وارد شدن به ذهن و حیطه نگاه مصرف کننده از طریق اتخاذ ترکیبی مناسب از سبد ارزشی بازار می خواند. رایز و تروت(۱۹۸۶) نیز معتقدند جایگاه یابی، هم زمان باخلق یک محصول آغاز می شود بنابراین، جایگاه یابی عبارت است از جایگاهی که یک محصول از آغاز در ذهن مشتری به خود اختصاص می دهد.
جایگاه یابی راهی است که هر محصول باید از آغاز به آن پا بگذارد و شاید مهم ترین دلیل آن نیز این باشد که امروزه مصرف کنندگان در معرض هجوم تندبادی از اطلاعات و تبلیغات قرار گرفته اند. در عصری که در آن، روزانه میلیون ها دلار صرف فرایند تبلیغات می شود، مشتریان قادر نیستند در هر نوبت خرید، کالاها را مجدد مورد ارزیابی قرار دهند. پس در این مرحله، ذهن مصرف کننده تنها در مقابل آن دسته از تبلیغات و اطلاعات واکنش نشان می دهدکه از طریق دانش یا تجربه آن را درک کرده باشد. بنابراین، برای سهولت تصمیم گیری، کالاها را طبقه بندی می کنند، یعنی در اذهان خود به کالاها، خدمات و شرکت ها جایگاه خاصی اختصاص می دهند. جایگاه یک کالا، مجموعه پیچیده ای است از برداشت ها، تأثیرات و احساساتی که مصرف کنندگان از یک کالابه نسبت کالاهای رقیب پیدا می کنند. روانشناسان همواره به این نکته اذعان دارند که تغییردادن تصور و نقش ذهنی یک انسان(مصرف کننده) زمانی که شکل پذیرفت از مشکل ترین مسائل است. بنابراین درعصری که موج ارتباطات و اطلاعات همه را دربرگرفته، وظیفه مبلغین و بازاریابان این است که اعتقادات خویش را درقالب پیام هایی ساده ومنطبق با اعتقادات و ارزش های مصرف کننده، قبل از آن که محصول وارد بازار شود، به مشتریان منتقل کنند(کالافاتیس و همکاران^[۵۲]، ۲۰۰۰).
در خصوص تصمیم گیری جهت جایگاه یابی یا طراحی مجدد محصول و شروع آن شرکت زمانی می تواند این اقدامات را برگزیند که لزومًا با یکی از شرأیط زیر رو به رو شده باشد:
۱- در گذشته تصمیم بهینه جایگاه یابی یا طراحی در ارتباط با محصول موجود توسط شرکت اتخاذ نشده باشد و بنابراین نیازمند اصلاح و تجدید نظر در تصمیم خود باشد.
۲- ساختارهای اساسی بازار (از قبیل مصرف کنندگان) دچار تغییر شده باشند و بنابراین، شرکت مجبور شود برای انطباق محصول موجود با تغییرات ایجاد شده آن را از نو طراحی کند.
۳- شرکت خواهان آن باشد که در مقابل ورود رقبا و یا تغییرات به وجود آمده در استراتژی یک رقیب، عکس العمل نشان دهد. در این شرایط، شرکت ملزم به اخذ تصمیمی مناسب در قبال جایگاه یابی یا طراحی مجدد محصول می شود. در نتیجه می توان گفت که جایگاه یابی و طراحی مجدد، دو استراتژی کلیدی هستند که نحوه عملکرد شرکت در قبال هر محصول وهمچنین هر بخش از بازار هدف را مشخص می سازند(کاول و راو^[۵۳]، ۱۹۹۵).
۲-۲-۷-۱- استراتژی و خط مشی تعیین جایگاه
دویل^[۵۴] استراتژی جایگاه یابی را نحوه انتخاب بخشی از بازار هدف تعریف می کند که در آن، مشتریانی با خواسته های متفاوت وجود دارند و چگونگی عملکرد در کنار رقبا را تشریح می کند(بروکسبانک^[۵۵]، ۱۹۹۴). از این تعریف استنباط می شود که استراتژی جایگاه یابی نباید دارای تضاد و تناقض با محتوی استراتژی های کلی شرکت و حتی با استراتژی های جزئی تر باشد. تعریف بالا همچنین نشان می دهد که یک استراتژی جایابی سه خرده عنصر وابسته به هم، یعنی مشتریان، رقبا و مزایای رقابتی را در برمی گیرد. شناسایی این سه خرده عنصر در قالب استراتژی بازاریابی، ضمن ارائه تصویری از محیط بازار و همچنین محیط درونی، شرکت را به سمت بخشی از بازار که در آن دارای نقاط قوت بیش تری است سوق می دهد. ضمنًا این امر شرکت را به شناسایی نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت ها و تهدیدات بازار(SWOT) نائل ساخته، این امکان را به شرکت ها می دهد تا نیازهای مشتریان را به نحوی بهتر از رقبا یا لااقل به خوبی رقبا ارضا کنند(بروکسبانک، ۱۹۹۴).
جایگاه یابی رقابتی در برگیرنده سه مرحله بسیار حساس و مهم است. این سه گام که نقش اساسی را در موفقیت یک فرأیند جایگاه یابی رقابتی به عهده دارند عبارتند از:

۳-۳-۴-۴ بررسی نرمال بودن خطا ها برای متغیر مستقل تجربه

یکی دیگر از مفروضات در نظر گرفته شده در رگرسیون که خطا ها دارای توزیع نرمال با میانگین صفر باشند.بدیهی است در صورت عدم برقراری این پیش گزیده،نمی توان از رگرسیون استفاده کرد. باقی مانده اختلاف بین مشاهده و مقادیر مدل پیشگوی متغیر وابسته است.
بنابراین، با برقرار بودن این پیش گزیده ،می توان از رگرسیون در خصوص رابطه متغیرهای مستقل و متغیر وابسته استفاده کرد. هیستوگرام یا نمودار p-p باقی مانده برای بررسی فرض نرمال بودن عبارت خطا مورد استفاده قرار می گیرد. شکل هیستوگرام تقریبا باید از شکل منحنی نرمال تبعیت کند(افشانی و دیگران،۱۳۸۸، ۳۲۵)^۱.
نمودار زیر معروف به کاغذ نرمال نیز نوعی آزمون نرمال بودن است که اگر داده ها متعلق به نمونه ای از یک جامعه نرمال باشند،انتظار می رود که نقاط نزدیک یک خط مستقیم پراکنده شده باشند و چنانچه نمودار نشان می دهد داده ها از خط مستقیم دارای انحراف نیستند در نتیجه داده ها نرمال هستند.

باقی مانده ها در نمودار p-p باید تابع خط ۴۵ درجه باشند. نمودار p-p فرضیه نرمالیته را نقض نمی کند(همان منبع،۳۲۶)^۲.

نمودار فوق، به بررسی نرمال بودن خطاها به عنوان یکی دیگر از مفروضات رگرسیون می پردازد طبق این فرض می باید، خطاها دارای توزیع نرمال با میانگین صفر باشند. به عبارت دیگر Mean=0و std.Dev=1 باشد. که طبق نمودار فوق مشاهده می شود مقدار میانگین نزدیک به صفر  و انحراف معیار نیز نزدیک به یک (۰٫۹۹۶) می باشد که در سمت راست نمودار نشان داده شده است. با توجه به این نمودار فرض نرمال بودن خطا برای متغیر تایید می گردد.
بعد از اینکه آزمودن فرضیات لازم برای کاربرد رگرسیون ادعای محقق را با آزمون رگرسیون خطی آزمون می کنیم.شیوه کار رگرسیون به اینصورت است که ابتدا معنی داری کل مدل رگرسیون مورد آزمون قرار می گیرد که این کار توسط جدولANOVA صورت می گیرد،سپس باید معنی داری ضریب
متغیر مستقل بررسی شود که این کار با بهره گرفتن از جدول ضرایب صورت می گیرد.نتیجه آزمون شامل چهار خروجی می باشد که به ترتیب تشریح می شوند.
نگاره ۹-۴٫ آزمون رگرسیون با متغیر وابسته تعهد سازمانی

نگاره ۹-۴٫ متغیر های مستقل وارد شده ،حذف شده و روش مورد استفاده در رگرسیون را نشان می دهد.
نگاره ۱۰-۴به ترتیب ضریب همبستگی ،ضریب تعیین،ضریب تعیین تعدیل شده و خطای معیار را تخمین می زند.با توجه به ضریب تعیین به دست آمده از خروجی آزمون ۳/۱ درصد از تغییرات متغیر وابسته توسط متغیر مستقل در مدل توجیه می شود.
نگاره ۱۰-۴٫ نتایج همبستگی آزمون رگرسیون با متغیر وابسته تعهد سازمانی

شکل ‏۱‑۴- مراحل پلیمریزاسیون پلی­پیرول[۵۹]
، به عنوان یون مخالف یا آنیون دوپینگ می­باشد.
پلیمریزاسیون پلی­پیرول توسط اکسیداسیون مونومر آغاز می­ شود و سبب تولید رادیکال کاتیون می­ شود. پلیمریزاسیون از طریق مکانیسم اتصال رادیکال- رادیکال حاصل می­ شود(شکل ۱-۵).

شکل ‏۱‑۵- مکانیسم پلیمریزاسیون پلی­پیرول[۵۹]
پلیمریزاسیون شیمیایی پیرول، یک روش مناسب برای تشکیل کامپوزیت­های رسانا در محیط آبی می­باشد [۵۹-۶۱] که در آن، واکنش بین مونومر پیرول با یک اکسیدکننده مناسب در محلول صورت می­گیرد. در پلیمریزاسیون شیمیایی، کلرید آهن (  ) اکثرا به عنوان اکسیدکننده و آب به عنوان محلول اصلی استفاده می­ شود [۵۹]. اگر از کلرید آهن به عنوان اکسیدکننده استفاده شود یون­های مخالف آن  است که به دلیل حرکت نسبی یون کلرید، پلیمر حاصل پایدار نیست درنتیجه با اضافه کردن دوپنت می­توان باعث بهبود خواص الکتریکی و پایداری محیطی پلیمر شد [۶۲].

مزایای پلیمریزاسیون الکتروشیمیایی عبارتند از : خالص بودن پلیمر، تولید یک مرحله­ ای پلیمر به طور مستقیم در سطح الکترود و امکان جداسازی پلیمر از روی آن، کنترل میزان پلیمر شدن و امکان تغییر ماهیت الکترولیت که تغییر عمده­ای را در میزان رسانایی و مورفولوژی فیلم­های پلیمر ایجاد می­ کند. از معایب این روش ناچیز بودن بهره­ی واکنش و عدم امکان کنترل ساختار به هنگام رشد زنجیر پلیمری نام برد. در پلیمریزاسیون شیمیایی امکان کنترل ساختار به هنگام پلیمریزاسیون و بهره واکنش بیش­تر از مزایا و آلوده بودن پلیمر حاصل و چند مرحله­ ای بودن فرایند تولید از معایب این روش است. در تهیه پلیمرهای رسانا از طریق پلیمریزاسیون شیمیایی، مشابه با پلیمریزاسیون الکتروشیمیایی ، اکسایش مونومر نقش مهمی دارد. در پلیمریزاسیون الکتروشیمیایی، اکسایش مونومر در سطح الکترود و به دنبال آن رشد زنجیر، موجب تشکیل پلیمر می­ شود و در پلیمریزاسیون شیمیایی نیز مونومر با اکسنده­ی مناسب اکسید شده و زنجیرها در همان شرایط رشد پیدا می­ کنند. پلیمریزاسیون شیمیایی معمولا سریع­تر و آسان­تر انجام می­پذیرد [۶۳].
کاربرد پلیمر رسانای پلی­پیرول
از پلی­پیرول و مشتقات آن در تهیه ابزار و وسایلی که به علت جذب امواج مایکروویو در صفحه رادار غیر قابل مشاهده می­شوند، استفاده می­ شود. همچنین به صورت لایه­ی نازک در ابزارهای حسی، روکش آنتی­استاتیک جهت جلوگیری از تخلیه الکتریکی در برابر امولسیون­های فتوگرافیک استفاده می­ شود [۶۳]. ماهیت این پلیمرها باعث شده است که آن­ها علاوه بر رسانایی الکترواکتیو هم باشند. رسانایی این پلیمرها باعث شده که در مواد آنتی­استاتیک با تولید گرما باعث اثر حفاظتی امواج الکترومغناطیسی شوند. همچنین به دلیل داشتن ماهیت الکترواکتیو می­توانند صفحه­های نمایش الکتریکی، ابزارهای انتشار دهنده نور(  )^[۱۳] ، محرک­ها و بیوسنسورها به کار روند [۶۴-۷۲]. این پلیمر به دلیل قیمت کم، سنتز راحت، فعالیت کاتالیزوری بالا و ثبات زیست محیطی قابل توجه، به عنوان الکترود مقابل در سلول­های خورشیدی مورد توجه بسیاری از محققان قرار گرفته است[۲۵-۲۸, ۷۳].
پارچه­های رسانای پوشش­دهی شده با پلی­پیرول
با انجام پلیمریزاسیون پلی­پیرول بر روی سطح پارچه یک فیلم نازک و یکنواختی تشکیل می­ شود. ضخامت فیلم پلیمر رسانا در طول سنتز شیمیایی به زمان سنتز و غلظت واکنش­دهنده بستگی دارد. پارچه­های پوشش­داده شده با پلیمرهای رسانا در مقایسه با پارچه­های پوشش­دهی شده با فلزات دارای وزن کم­تر و انعطاف­پذیری بیش­تری می­باشند [۶۳].
برای پلی­پیرول اکسیدکننده­های مختلفی مثل کلرید آهن(  )[۷۴, ۷۵]، پتاسیم پرسولفات[۷۶]، پرکلرات آهن [۷۷] و آمونیوم پرسولفات[۷۸] استفاده می­ کنند که خصوصیات فیزیکی، مورفولوژی و الکتروشیمیایی پلی­پیرول تحت تاثیر ماده­های اکسیدکننده می­باشد [۷۷].
همچنین ماده­های دوپه­کننده مختلفی شامل پاراتولوئن سولفونیک اسید [۷۹]، آنتراکینون دوسولفونیک اسید، دونفتالن سولفونیک اسید و تری کلروبنزن سولفونیک اسید[۸۰, ۸۱] می­توان برای پلی­پیرول استفاده کرد. براساس تحقیق­های صورت گرفته بر روی سیلیکون، نشان داده شد که خصوصیات الکتریکی پیرول به دوپنت مورد استفاده بستگی دارد. اسیدهای سولفونیک آروماتیک مثل بنزن سولفونیک اسید، چهار تولوئن سولفونیک اسید، نفتالن سولفونیک اسید و آنتراکینون دو سولفونیک می ­تواند به مخلوط یون مخالف و پلیمر اضافه شود [۸۲, ۸۳]. پلیمرهای ذاتا رسانا می­توانند در حجم زیاد با هزینه­ کم به وسیله­ پلیمریزاسیون شیمیایی تهیه شوند. در پلیمریزاسیون شیمیایی که مبنی بر اکسیداسیون مونومر توسط نمک فلزی مانند کلرید آهن می­باشد رنج بالایی از رسانایی بدست می ­آید که رسانایی پلیمرهای حاصل به زمان پلیمریزاسیون، دما و غلظت مونومر و اکسیدکننده بستگی دارد [۷۵].
تکمیل منسوج توسط نانولوله­های کربنی
نانولوله­های کربنی
نانولوله­های کربنی که در سال ۱۹۹۱ توسط ایجیما کشف شدند، یکی از چهار حالت شناخته شده کربن بر روی زمین هستند[۸۴]. نانولوله­های کربنی از رول شدن صفحات گرافنی دارای اتم­های کربن با هیبرید SP²، تشکیل شدند. نانولوله­های کربنی تک دیواره از یک صفحه­ی گرافنی که به دور خودش پیچیده شده، تشکیل شد که دو انتهایش می ­تواند با مولکول شبه فولرن بسته شود. نانولوله­های کربنی چند دیواره شامل یک لوله­ی مرکزی با قطر نانومتری می­باشد که توسط لایه­ های گرافنی هم مرکز، مشابه حلقه­های تنه­ی درخت، احاطه شده است. فاصله­ی بین این صفحات تقریبا برابر و در حدود ۰.۳۴ نانومتر می­باشد[۸۵]. از آنجایی که صفحه­های گرافنی را می­توان به شکل­های مختلفی لوله کرد، انواع مختلفی نانولوله­ی کربنی وجود دارد. از طریق دنبال کردن رد الگوهای مربوط می­توان نانولوله­های زیگزاگی^[۱۴] ، صندلی راحتی^[۱۵] و کایرال^[۱۶] را می­توان از هم تشخیص داد[۱۱].
به دلیل ویژگی­های ساختاری، شیمیایی، مکانیکی، حرارتی، نوری و الکترونیکی منحصربفرد نانولوله­های کربنی، علاقه­ زیادی به استفاده از آن­ها در محدوده­ وسیعی از کاربردها و زمینه­ ها وجود دارد. ابسن و تاکادا عیوب ساختاری نانولوله­های کربنی را به سه گروه تقسیم ­بندی کردند: توپولوژیکی^[۱۷]، پیوندزنی دوباره^[۱۸] و عیوب اتصال ناکامل. بیشتر ویژگی­های نانولوله مثل رسانایی و پهنای باند، شدیدا تحت تاثیر این عیوب قرار می­­گیرند[۸۶]. نانولوله­های کربنی توسط سه تکنیک اصلی، قوس الکتریکی، تجزیه شیمیایی بخار و کندوسوز لیزری سنتز می­شوند. در صورت استفاده از هریک از این روش­ها برای حذف نانوذرات گرافیت، کربن آمورف، نانو کپسول­های کربنی چند پوسته­ای، فولرن­ها و کاتالیست­های فلزی به دست آمده به همراه نانولوله­های کربنی، انجام مرحله­ خالص­سازی ضروری می­باشد. روش خالص­سازی در دو گروه اصلی طبقه ­بندی می­ شود: تکنیک­های شیمیایی مثل اکسیداسیون شیمیایی، اکسیداسیون فاز مایع و تکنیک­های فیزیکی مثل فیلتراسیون، سانتریفوژ، کروماتوگرافی، اولتراسونیکیشن^[۱۹] و حرارت­دهی در دمای بالا. لازم به ذکر است که بیشتر روش­های خالص­سازی نامبرده برای نانولوله­های کربنی تک دیواره و چند دیواره، باعث تخریب آن­ها شده و در مقیاس زیاد تاثیری در حذف ناخالصی­ها ندارند. روش­های چندمرحله­ای به کار گرفته می­ شود تا به نانولوله­ها آسیب کمتری وارد شود[۱۱].
کاربرد نانولوله­های کربنی
نانولوله­های کربنی به دلیل خصوصیات بی نظیرشان به یکی از مهیج ترین مواد در سال های اخیر تبدیل شدند. مخصوصا خصوصیات الکتریکی نانولوله­های کربنی باعث استفاده ی آن ها در ترانزیستورها، شناسایی فرکانس رادیویی، حسگرها و…. شده است. یکی از بیشترین کاربردهای نانولوله های کربنی استفاده ی از آنها در ساخت الکترودهای شفاف است. ایندیم قلع اکسید به عنوان ماده ی متداول و غالب برای الکترودهای شفاف است که می تواند با نانولوله ها که ارزان تر است جایگزین شود. نانولوله ها علاوه بر کاهش قیمت برای این نوع ابزارها باعث انعطاف پذیری آن ها هم می شود. همچنین می­توانند در کاربردهایی نظیر سلول­های خورشیدی [۱۷]، ابزارهای الکترونیکی و سنسورها[۸۷]، جاذب برای جذب فلزات () در آب [۸۸] و در زمینه ­های بسیاری از علم مواد مورد استفاده قرار گیرند.
تهیه پارچه رسانا توسط نانولوله­های کربنی
برای لایه­نشانی و تهیه فیلم از نانولوله­های کربنی روش­هایی نظیر غوطه­وری، اسپری، پوشش­دهی دورانی ، فیلتراسیون خلا، چاپ، رسوب­دهی شیمیایی بخار، کندوپاش، الکترواسپری و… استفاده می­ شود[۸۷].
در روش اسپری، دیسپرسیون نانولوله­ها بر روی سطح گرم شده زیرلایه اسپری می­ شود و درنتیجه لایه­ی نازکی از نانولوله­ها بر روی سطح تشکیل می­ شود. محصولات جانبی فرار و حلال­ها تبخیر شده و از سطح زیرلایه جدا می­ شود. از مزایای اصلی این روش توانایی تشکیل لایه­ های ضخیم و لایه­نشانی در مقیاس زیاد می­باشد[۸۷].
روش غوطه­وری یکی از آسان­ترین روش­هاست که به تکنیک و تجهیزات پیچیده­ای نیاز نمی ­باشد. در این روش­ زیرلایه با سرعت ثابتی در ظرف محتوی دیسپرسیون نانولوله­ها وارد شده مدتی در آن غوطه­ور می­ماند سپس با سرعت ثابتی خارج شده و خشک می­ شود. میزان ضخامت لایه­ی تشکیل شده به ویسکوزیته دیسپرسیون، زمان غوطه­وری، سرعت خروج و برهم­کنش بین دیسپرسیون با زیرلایه، بستگی دارد. به منظور بهبود در چسبندگی بین سطح زیرلایه و دیسپرسیون انجام یکسری عملیات آماده ­سازی بر روی سطح زیرلایه ضروری است[۸۷]
در روش پوشش­دهی دورانی، زیرلایه بر روی یک صفحه­ای با دمای معین قرار می­گیرد. سپس مقدار کمی دیسپرسیون بر روی مرکز زیرلایه قرار داده می­ شود. در اثر چرخش صفحه با سرعت بالا، به دلیل نیروی گریز از مرکز، دیسپرسیون بر روی سطح زیرلایه پخش می­ شود. ضخامت فیلم معمولا به ویسکوزیته محلول، سرعت زاویه­ای و میزان چرخش بستگی دارد[۸۷].
شکل ‏۱‑۶- روش پوشش­دهی الف) غوطه­وری، ب) دورانی[۸۷]
روش فیلتراسیون خلا یکی از ساده­ترین روش­ها برای جداکردن کامپوزیت نانولوله­های کربنی از حلال می­باشد. در این روش به دلیل ایجاد اختلاف فشار در دو طرف قیف بوخنر، حلال جدا شده و فیلم فشرده­ای از نانولوله­ها بر روی سطح ایجاد می­ شود. با این وجود فیلم­های تشکیل شده توسط فیلتراسیون خلا کاملا ضخیم می­باشند که در کاربردهای خاص نمی ­توانند مورد استفاده قرار بگیرند[۸۷].
یکی از روش­های مورد علاقه چاپ نانولوله­های کربنی است. همچنین روش­های چاپ متنوعی مانند چاپ تخت، چاپ آیروسل، چاپ انتقالی و چاپ تماسی برای رسوب نانولوله بر روی زمینه ­های مختلف ارائه شد ولی مطلوب ترین شکل چاپ، چاپ جوهرافشان است. چاپ جوهرافشان مزایای بی­نظیری نسبت به دیگر روش­های چاپ ارائه می­دهد. این روش نیاز به پیش­سازی شابلون ندارد و فرایند چاپ سریع و با هزینه­ کم انجام می­ شود. علاوه براین با توجه به روش­های دقیق الگودهی، به مراحل پس از چاپ نیازی نیست. علاوه براین مواد متعدد به طور همزمان با بهره گرفتن از چند کارتریج­ جوهر می ­تواند رسوب کند و مقدار ماده هم می ­تواند با دقت زیاد کنترل شود. برای انجام این چاپ نیاز به یادگیری سخت­افزار یا نرم­افزار خاصی نیست و راحت است. از معایبش این است که امکان گرفتگی نازل وجود دارد و اینکه به طور کلی قابل کنترل نیست، مخصوصا حجم قطره و فاصله نمی­تواند تنظیم شود. وقتی که نانولوله­های کربنی بر روی زمینه­ مورد نظر چاپ می­شوند و حلال تبخیر می­ شود، شبکه ­های نانولوله به صورت رندوم بر روی زیرلایه باقی می­ماند. بعضی از نانولوله­های کربنی ممکن است بدون داشتن تماس با دیگر نانولوله­ها کاملا مجزا و تک قرار بگیرند که در این صورت الکترون­ها در نانولوله­ حبس می­شوند. درنتیجه نانولوله­­ی مجزا نمی­تواند تاثیری در هدایت فیلم چاپ شده داشته باشد. بعضی از نانولوله­های کربنی ممکن است در تماس با دیگر نانولوله­های کربنی قرار بگیرند. ایجاد یک مسیر الکترونی ضروری است تا الکترون بتواند از یک نانولوله به نانولوله­ی دیگر بروند و درنتیجه باعث ایجاد جریان و نهایتا رسانایی در فیلم چاپ شده می­شوند[۸۹].
شکل ‏۱‑۷- نحوه قرارگیری نانولوله­ها[۸۹]
همان­طور که انتظار می­رود مقدار جریان با تعداد مسیرهای الکترونی رابطه­ مستقیم دارد. این حاکی از این است که طول نانولوله­های کربنی نقش مهمی در رسانایی لایه نازک ایفا می­ کند. اگر طول نانولوله­ها کوتاه باشد امکان تماس آن­ها با هم کم­تر و درنتیجه رسانایی کم­تر می­ شود. چاپ چندلایه رسانایی را افزایش می­دهد چون هر لایه­ی اضافی باعث ایجاد شبکه­ متراکم­تر و درنتیجه مسیرهای الکترونی بیش­تری تولید می­ کند[۸۹]. هچ و همکارانش نشان دادند که با افزایش طول نانولوله­ها رسانایی هم افزایش می­یابد. دیسپرسیون­کننده­ها توسط مهار تماس نانولوله­ها می­توانند باعث کاهش رسانایی شبکه­ نانولوله شوند. انواع مختلف نانولوله­ها هم در میزان هدایت موثر است. فرایند خشک کردن هم می ­تواند در توزیع و جهت­یابی نانولوله­ها تاثیرگذار باشد. تهیه دیسپرسیون نانولوله­ی کربنی خیلی مهم است. علاوه بر دیسپرسیون، کشش سطحی و ویسکوزیته از ویژگی­های مهم برای جوهر نانولوله­ی کربنی است. به دلیل نیروی وان­دروالس بین نانولوله­ها، براحتی انباشته شده و رسوب می­ کنند که خیلی نامطلوب است چون باعث گرفتگی نازل جوهرافشان می­ شود[۸۹, ۹۰].
برای تزریق جوهر از نازل جوهر باید کشش سطحی کم داشته باشد به دلیل حجم خیلی کم جوهری که می­خواهد تزریق شود داشتن کشش سطحی کم بسیار ضروری است. اگر کشش سطحی خیلی بالا باشد قطره­های جوهر ممکن است در نازل کارتریج باقی بماند که این به شدت نامطلوب است. حلال­های آلی کشش سطحی کمی دارند به همین دلیل به عامل ترکننده نیازی ندارند ولی آب کشش سطحی خیلی بالایی دارد که مولکول­های سطح فعال معمولا به عنوان عامل ترکننده هم استفاده می­شوند. در مایعی مثل آب مولکول­های سطح فعال در فصل مشترک بین آب و هوا جمع می­شوند که درنهایت باعث کاهش چسبندگی بین مولکول­های آب در سطح و درنتیجه کاهش کشش سطحی می­شوند[۸۹].
روش­های تهیه دیسپرسیون نانولوله­های کربنی
دیسپرسیون نانولوله­های کربنی عامل­دار
مرحله­ اول عامل­دار کردن نانولوله­های کربنی است که این امر مستلزم یک فرایند شیمیایی است که در اثر آن مولکول­ها به دیواره­ های نانولوله­ی کربنی متصل می­شوند. یکی از متداول­ترین روش­های استفاده از نانولوله­های کربوکسیله است. در کربوکسیله کردن گروه ­های کربوکسیل طی یکسری روش­های شیمیایی به دیواره­ های نانولوله­های کربنی متصل می­شوند. برخلاف نانولوله­های کربنی که آب­گریز هستند، گروه ­های کربوکسیل آبدوست هستند و احتمال تجمع نانولوله­ها را کاهش می­ دهند. در طی عامل­دار کردن ممکن است به دیواره­ های نانولوله­ها آسیب جدی وارد می­شودکه باعث کاهش رسانایی آن­ها می­ شود[۹۱].
دیسپرسیون نانولوله­های کربنی بر پایه­ حلال­های آلی
روش دیگر برای تهیه دیسپرسیون نانولوله­ها استفاده از حلال­های آلی است که در این روش دیگر نیازی به عامل دار کردن نانولوله­ها نیست و خود حلال همانند دیسپرس­کننده­ها عمل­ می­ کند. مولکول­های حلال آلی به دلیل برهم­کنش هیدروفوبی با پیوند قوی وان­دروالس بین نانولوله­ها مقابله می­ کنند. به دلیل کشش سطحی کم خود حلال­ها نیاز به اضافه کردن عامل ترکننده برای جوهرهایی بر پایه­ حلال­های آلی نیست. حلال­های آلی فرار هستند که باعث ایجاد مشکل در آماده ­سازی و استفاده­ی جوهر در کارتریج می­شوند جز اینکه کارتریج به خوبی مهر و موم شده باشد. وقتی که حلال تبخیر شود فقط نانولوله­ها باقی می­مانند که باعث گرفتگی نازل می­ شود. مشکل دیگری که در مواجهه با حلال آلی وجود دارد این است که اثر بدی روی سلامتی و محیط می­ گذارد. حلال­های آلی بعضی از پلیمرها بسیار خورنده هستند که کارتریج استفاده شده باید در برابر آن مقاوم باشد. این خاصیت خورندگی همچنین انتخاب زیرلایه را هم محدود می­ کند[۹۰].
دیسپرسیون نانولوله­های کربنی با آب
دیسپرسیون نانولوله با آب دوست­دار محیط زیست است و به آسانی ذخیره می­ شود و کار کردن با آن امن­تر است. به دلیل آب­گریز بودن سطح نانولوله­ها و همچنین وجود نیروی وان­دروالس قوی بین آن­ها باعث انباشته شدن آن­ها در آب می­ شود. یکی از راه­های رفع این مشکل کمک گرفتن از سطح فعال­ها و پلیمرها است. سطح فعال یک سر آبدوست و یک دم آبگریز دارد که با دم آبگریز جذب نانولوله­ها می­ شود و به دلیل داشتن سر آبدوست باعث ایجاد دافعه بین نانولوله­ها می­ شود. پلیمرها هم زنجیری بلند از مونومرها هستند که به صورت هلیکس دور نانولوله­ها می­پیچند و مانند سطح فعال­ها عمل می­ کنند[۸۹].
تهیه منسوج رسانا توسط نانوذرات فلزی
توسعه لایه­نشانی احیایی فلزات و آلیاژها در سال­های گذشته قابل توجه بوده و هنوز هم ادامه دارد. این فرایند برای کاربردهای گوناگونی مانند دیسک­های مغناطیسی، مدارهای چاپی، روکش­دهی روی نیمه­هادی­ها، روکش­دهی روی غیرهادی­هایی مانند منسوجات، باتری­ها و وسایل پزشکی بررسی شده است. بیش­تر این کاربردها وابسته به لایه­نشانی مس، نیکل و نقره است که کاربردهای اساسی آن­ها شامل فلزکاری سطوح غیرهادی، لایه­نشانی احیایی پوشش ­های کامپوزیت و لایه­نشانی احیایی نقره، طلا و سایر فلزات است [۹۲].
تکنیک­های فلزدار کردن
برای پوشش­دهی منسوجات با فلزات روش­های مختلفی مثل رسوب­دهی تحت خلا^[۲۰]، کندوپاش^[۲۱]، آبکاری الکتریکی^[۲۲] و آبکاری الکترولس^۴ یا لایه­نشانی احیایی وجود دارد [۹۲].
روش کندوپاش بهبود یافته و در میزان ضخامت در آن قابل کنترل است. اگرچه این روش مزایایی همچون یکنواختی، قوی بودن پیوند بین فیلم و زیرلایه می­باشد و دوست­دار محیط زیست است اما گران و دارای نرخ رسوب­دهی کمی است [۹۲]. رسوب­دهی در خلا یک روش نسبتا ارزان برای تولید الیاف پوشش­دهی شده با فلز است اما چسبندگی بین فلز و الیاف ناپایدار است. علاوه بر این، انجام این فرایند مشکل است و الیاف تولید شده به این روش مقاومت کمی در برابر خوردگی دارند و برای پوشش هم مناسب نیستند. روش آبکاری الکتریکی هم به علت قیمت بالا و مشکل بودن فرایند، در صنعت نساجی زیاد مورد استفاده قرار نمی­گیرد. لایه­نشانی احیایی یک روش جایگزین می­باشد که در این لایه­ های فلزی به اندازه­ کافی نازک هستند و در طی فرایند آسیبی به پارچه وارد نمی­ شود [۹۲].
لایه­نشانی احیایی و پیشرفت آن در نساجی
لایه­نشانی احیایی
این روش در سال ۱۸۳۵ با کاهش نمک­های نقره بوسیله­ی اکسایش آلدهیدها انجام شد. این پیشرفت تا سال ۱۹۴۶ حفظ شد. این فرایند یک روش موثر برای رسوب فیلم­های فلزی روی سطوح بدون استفاده از انرژی الکتریکی می­باشد. برخلاف آبکاری الکتریکی که در آن الکترون­های خارجی اعمال شده به عنوان عامل کاهنده عمل می­ کنند در این روش، با وقوع واکنش شیمیایی بین عامل کاهنده و یون­های فلزی حاضر در محلول، رسوب­دهی فلز انجام می­ شود [۹۲].
مزایای روش لایه­نشانی احیایی عبارتند از:

1. 1. بسیار انعطاف­پذیر است و تقریبا برای هر زیرلایه­ای مناسب است.

1. 1. این نوع رسوب­دهی ساده و ارزان است.

1. 1. پوشش­دهی با ضخامت یکنواخت انجام می­ شود.

1. 1. در این روش الیاف با عملکرد بالا بدست می ­آید بدون اینکه تغییر قابل­توجهی در سایر خصوصیات مثل انعطاف­پذیری، چگالی ایجاد شود[۹۲].

مکانیزم فرآیندلایه­نشانی احیایی
مکانیزم فرایند بر پایه­ کاهش شیمیایی یون فلزی توسط عامل کاهنده­ می­باشد. رسوب لایه­ی فلزی بر روی مواد غیر رسانا مثل زیرلایه­ی پلیمری، توسط این روش به معنی ایجاد سایت­های کاتالیتیکی برروی سطح غیر رسانا برای آغاز واکنش شیمیایی است[۹۳]. در این سایت­ها معمولا پالادیم جذب می­ شود. جذب شیمیایی پالادیم می ­تواند توسط دو روند شیمیایی متفاوت انجام شود. یکی از این فرآیندها شامل دو مرحله­ حساس­سازی و فعال­سازی می­باشد. در طی حساس­سازی، سایت­های فعال با غوطه­وری زیرلایه در محلول کاهشی ایجاد می­شوند. کلرید­قلع یک حساس­کننده است. حمام حساس­سازی معمولا شامل کلرید­قلع و اسیدکلریک است. گاهی اوقات به منظور جلوگیری از اکسایش یون­های قلع(II) کمی قلع در داخل محلول حساس­سازی استفاده می­ شود. مرحله­ فعال­سازی شامل تهیه­ کاتالیست است. برای فعال­سازی زیرلایه در حمامی حاوی یون­های فلزی گران­بها، معمولا پالادیم، غوطه­ور می­­شود.
روش دیگر برای جذب شیمیایی پالادیم، یک فرایند یک مرحله­ ای است که زیرلایه­ در محلول کلوئیدی مخلوط کلریدقلع­ و کلریدپالادیم فعال­سازی شده است. یک مرحله­ سریع برای برداشت لایه­ی قلع و سپس ایجاد کاتالیست فعال برای رسوب بیشتر فلز، ضروری است. واکنش­هایی که رخ می­دهد و منجر به شروع پوشش­دهی فلزی می­ شود در معادله­ی۱-۱ و ۱-۲ نشان داده شده است[۹۴].
معادله ۱-۱
معادله ۱-۲

عمل به
وعده ها
وعده ها
2-1-4-8- مدل عوامل سه طبقه ای( بریدی و کرونین^[73]، 2001)
بریدی و کرونین یک مدل چندبعدی و چندسطحی را ارائه کردند. این نویسندگان دیدگاه سنتی درباره کیفیت خدمات (مانند مدل سه جزئی راست و اولیور) را با مدل های چندسطحی کیفیت خدمات (مانند مدل داب هولکر و همکارانش) ترکیب کردند.
آنها یک مدل سه سطحی را ارائه کردند که در آن کیفیت خدمات با 3 بعد اولیه ی کیفیت تعاملات^[74]
(همان کیفیت عملیاتی گرونروس)، کیفیت محیط فیزیکی^[75] و کیفیت نتایج^[76](همان کیفیت فنی گرونروس) شکل می گیرد. آنها بر این عقیده اند که ادراکات از کیفیت خدمات چندسطحی و چندبعدی بوده و بر اساس گفته کارمن^[77] (1990) مشتریان تمایل دارند که ابعاد کیفیت خدمات را به ابعاد فرعی تر و واضح تر تقسیم کنند.
با توجه به پیچیدگی ارزیابی کیفیت تعاملات، محیط خدمات و نتایج، شکاف بزرگی در این زمینه وجود دارد. برای از بین بردن این شکاف، تحقیق کیفی را انجام دادند تا ابعاد فرعی ای که مشتری به هنگام ارزیابی کیفیت این 3 فاکتور در نظر می گیرد، کشف شود. هرکدام از این سه بعد اصلی بوسیله 3 بعد فرعی متناظر مانند نگرش، رفتار و تجربه برای کیفیت تعاملات^[78]، شرایط فیزیکی، طراحی و عوامل اجتماعی برای کیفیت محیط فیزیکی^[79]، زمان انتظار، عوامل محسوس و قدر وارزش برای کیفیت نتایج ^[80]اندازه گیری می شوند.

آنها برای کشف ابعاد فرعی، از مدل سروکوال استفاده کردند. به نظر آنها این واضح است که خدمت قابل اعتماد بخش مهمی از دریافت ادراکات مناسب از کیفیت خدمات است اما باید مشخص شود چه چیزی نیاز دارد که قابل اعتماد باشد.^[81] در این راستا آنها عوامل 22 گانه مدل سروکوال را اصلاح کرده و 9 بعد فرعی را ایجاد کردند که این ابعاد فرعی اساس لازم برای پاسخ به این سوال است که نیاز به قابل اعتماد بودن یا پاسخگو بودنِ( و..) کدام بعد از ابعاد کیفیت خدمات است.
در چارچوب تجدید نظر شده آنان اعتماد^[82]، مسئولیت پذیری^[83] و همدلی^[84] از ابعاد سروکوال وجود دارند اما تعیین کننده مستقیم برای کیفیت خدمات نخواهند بود بلکه توصیفی از ابعاد فرعی که در تحقیق کیفی شناسایی شدند ارائه خواهند کرد. از ابعاد 5 گانه سروکوال بُعد عوامل محسوس^[85] به عنوان توصیف کننده ابعاد فرعی در نظر گرفته نشد. زیرا تعدادی از مطالعات پیشین ثابت کرده بودند که مشتریان عوامل محسوس را به عنوان نماینده ای برای ارزیابی نتایج خدمات به کار می برند که این امر توسط تحقیق کیفی آنان نیز ثابت شد. بنابراین عوامل محسوس به عنوان یک بعد فرعی از کیفیت نتایج در نظر گرفته شد. آنها بر اساس آنالیز اطلاعات حاصل از تحقیق کیفی خود، مولفه اطمینان خاطر^[86] از مدل سروکوال را نیز حذف کردند زیرا به صورت محسوس باقی نمانده بود.
آنان بر این باورند که مشتریان مجموع هریک از این ابعاد فرعی را برای شکل دادن به ادراک خود از عملکرد ابعاد اصلی در نظر می گیرند. به عبارتی ادراک کلی مشتری از کیفیت خدمات ناشی از ادراک آنها از ابعاد سه گانه کیفیت تعاملات، کیفیت محیط فیزیکی و کیفیت نتایج بوده که این ادراکات نیز با توجه به مشخصه هایی در لایه های زیرین به دست می آید.
E
SP
R
E
SP
R
E
SP
R
E
SP
R
E
SP
R
E
SP
R
E
SP
R
E
SP
R
E
SP
R
شکل2-8- مدل عوامل سه طبقه ای
بریدی و کرونین(2001)

قدر و ارزش
عوامل محسوس
زمان انتظار
عوامل اجتماعی
طراحی
شرایط فیزیکی
مهارت
رفتار
نگرش

• خشکسالی

خشکسالی یک پدیده موقتی و یک واقعه اقلیمی می باشد که بر یک کشور و یا سطح کره زمین تا حدودی از دوره ها و نظم تقریبا خاصی برخوردارند . دوره های خشکسالی ۱۱-۱۰ ساله و ۳۰ ساله و یک صده وجود دارد که مناطق مختلف جهان را تحت تاثیر قرار می دهد . ( کردوانی ، ۱۳۸۰ )
علل و عوامل موثر در خشکسالی هنوز به طور کامل شناخته نشده است . از این رو انسان قادر نیست از وقوع آن جلوگیری کند . اغلب عوامل چون وضعیت لکه های خورشیدی ، جریان های آبی Elnin و Lanino و همچنین افزایش مقدار Co₂ در جو کره زمین در پیدایش خشکسالی موثر می دانند . ( کردوانی ، ۱۳۸۰ )

• انواع عمده خشکسالی

عالمان هواشناسی و آب و هواشناسی خشکسالی را حالتی با کمبود بارش نسبت به شرایط میانگین می دانند . برخی از مهمترین این تعاریف که نشان دهنده شرایط رخداد خشکسالی است در ذیل ارائه می شود :

• ده روز بارندگی کمتر از ۵ میلی متر (برنو ،۱۹۶۷)

• ۱۵ روز بدون باران (کول ، ۱۹۳۳)

• هنگامیکه که بارش سالانه ۷۵ درصد میانگین بارش و یا زمانی که بارندگی ماهانه ۶۰ درصد میانگین بارش ماهانه باشد (باتس ، ۱۹۳۶)

• هر مقدار بارندگی که کمتر هز ۸۵ درصد میانگین بارش باشد (هایت ، ۱۹۳۶)

• بارش ماهانه یا سالانه کمتر از درصد ویژه ای از بارش میانگین یا طبیعی باشد ( مک گوری و پالمر ، ۱۹۵۷) و …….

همانطور که از تعاریف فوق الذکر مشهود است کمبود یا فقر بارندگی ، آستانه اصلی و مهم برای رخداد خشکسالی از دیدگاه های علوم مذکور تلقی می شود . ارزش آستانه نیز با توجه به شرایط مکانی متفاوت بوده ولی ارزش میانگین دراز مدت به عنوان مبنای اساسی در عموم این تعاریف قابل توجه است . مسلما هنگامیکه میزان بارش دریافتی نسبت به میانگین بارش کمتر باشد ، به همان قدر خشکسالی اتفاق افتاده از شدت بیشتری برخوردار خواهد بود علاوه بر قلت نسبی بارندگی ، دوره استمرار خشکسالی نیز می تواند شدت خشکسالی اتفاق افتاده را نشان دهد . بر همین اساس سازمان بارندگی بریتانیا (۱۹۶۳) طبقه بندی زیر را بر پایه دوره تداوم خشکسالی انجام داده است (سابرامانیام، ۱۹۶۷ ، ۱۶) :

الف ) خشکسالی مطلق – دوره ای که حداقل در ۱۵ روز متوالی حتی بارشی به میزان ۰۱/۰ اینچ دریافت نشده باشد .
ب ) خشکسالی جزیی – دوره ۲۹ روزه ای که میانگین بارش روزانه از ۰۱/۰ اینچ تجاوز نکند .
ج ) دوره خشک – دوره ای که ۱۵ روز متوالی حتی بارش به اندازه ۰۴/۰ اینچ دریافت نشود . ( فرج زاده ، ۱۳۸۴، ۱۱-۹ )
در ارتباط با خشکسالی و شاخص های مربوط به آن محققین بررسی های مختلفی را انجام داده اند . از جمله دمارتون ، ایوانف ، تورنت ، وایت ، سیلیانف ، با روش های طبقه بندی اقلیمی و شاخص های خشکی کمک شایانی به شناخت پدیده خشکسالی نموده اند .

• خشکسالی در ایران

کشور پهناور ایران در بین عرض های جغرافیایی ۲۵تا ۴۰ درجه شمالی و ۴۴تا۶۳درجه طول شرقی گسترده شده است . به سبب موقع خاص جغرافیایی و ویژگی های توپوگرافیکی ، هر منطقه آن آب و هوای متفاوتی را دارد . متوسط بارندگی آن را حدود ۲۷۵ میلی متر ( رهنمایی ،۱۳۷۰ ، ۱۴۷) ، ۲۲۴ میلی متر (موحد دانش ، ۱۳۷۱) ، و۲۴۰میلی متر ذکر کرده اند . به دلیل قلت نزولات جوی ، قسمت های وسیعی از ایران در قلمرو آب و هوای خشک جهان قرار دارد . در بخش های وسیعی از ایران بیشتر بارش ها زمانی نازل می شود که بهره برداری از آن یا محدود بوده و یا به دلیل عدم استفاده به شکل جریانهای هرز از دسترس خارج می شود و یا وجود نوسانات شدید ریزش های جوی در مقیاس های روزانه ، ماهانه ، فصلی و سالانه موضوعی است که بهره برداری از آنها را با مشکلات جدی مواجه می سازد . ( فرج زاده،۱۳۸۴ ، ۲-۱)
برای شناخت بیشتر وضعیت آب و هوایی ایران ابتدا باید به تعریف ال نینو و شرایط خاصی که به وجود می آورد بپردازیم :

• پدیده ال نینو

در طول پدیده ال نینو باد ها در استوا بر روی اقیانوس از غرب به شرق می وزند . این بادها در سطح آب اقیانوس جابجا شده و آبهای گرم سطح اقیانوس را که بوسیله خورشید در مناطق گرمسیری حرارت دیده اند ، به سواحل غربی شمال و جنوب قاره آمریکا می آورد . به دنبال آبهای گرم ، بارندگی نیز به سمت مشرق متمایل می شود ، به همراه سیل در پرو و خشکسالی در اندونزی و استرالیا . نشانه کلیدی ال نینو ، افزایش دمای غیر عادی در امتداد و هر دو طرف خط استوا در اقیانوس آرام مرکزی و شرقی است . این جریان هر چند سال یکبار با یک گرمایش عظیم و غیر معمول همراه می شود . بطوری که در این حال دماهای سطح دریا حداقل برای چند ماه پیاپی در ۳ تا ۵ محل ساحلی بالای حد نرمال می رود . و در پی آن دمای سطح دریا برای یک سال و یا حتی بیشتر بصورت غیر عادی باقی می ماند و برای برگشت به شرایط عادی منطقه ، حداقل تا ژانویه یا مارس آینده زمان لازم است .
((استوار)) در سال ۱۳۷۹ ارتباط ال نینو با بارش های ماهانه ایران را مورد ارزیابی قرار داده و نتیجه گرفته است که اثر پدیده ال نینو بر بارش ها همزمان با تغییر الگوی فشار در اقیانوس آرام نبوده ، بلکه با تاخیر زمانی همراه است . همچنین نتایج کار ایشان نشان می دهد که ضرایب همبستگی بین شاخص نوسانات جنوبی و بارش های ایران منفی است به طوریکه در سال های وقوع ال نینو ، بارش سالانه کشور نسبت به میانگین سی ساله افزایش می یابد . ( مقاله جغرافیا و توسعه ، شماره۱۱، ۱۳۸۷)
پدیده ال نینو در رابطه با دوره های خشکسالی و تر سالی ایران در سال ۱۳۷۹ توسط عزیزی مورد بررسی قرار گرفت که در آن وی اظهار کرد که ارتباط نسبتا قوی بین بارش سالانه ایران و شاخص نوسان جنوبی وجود دارد . ( عزیزی ، مجله پژوهش های جغرافیایی ،۱۳۷۹)
سازمان هواشناسی جهانی در سال ۱۹۷۵ ، با انتشار گزارشی تحت عنوان خشکسالی و کشاورزی با توجه به متغیر های آب و هوایی تعاریفی از خشکسالی ارائه نموده است . ( ودود ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، ۱۳۸۴)
وجه مشترک همه خشکی ها عدم کفایت باران در قیاس با تبخیر بالقوه محیط است که نیاز آبی گیاهان را با مشکل مواجه می کند و به نوعی ویژگی دایمی اقلیم در یک منطقه است . ( زمانی ، پایان نامه کارشناسی ارشد ،۱۳۸۰)
زارع ابیانه و همکاران در سال ۱۳۸۶ خشکسالی های به وقوع پیوسته در غرب کشور را با بهره گرفتن از بعضی از شاخص های خشکسالی مطالعه نمودند و مشخص کردند که در بعضی از سالها خشکسالی رخ نداده است ، اما وقتی به صورت فصلی داده ها بررسی شوند خشکسالی های به وقوع پیوسته ، به صورت سالیانه هیچگاه مشخص نیستند . (www.maghale.net)
محمد رضا رضایی و میترا رضایی در سال ۱۳۸۵ در مقاله خشکسالی ضمن تعریف انواع خشکسالی به بررسی تاثیر خشکسالی بر بخش های مختلف به خصوص بر تاثیر خشکسالی بر کمیت و کیفیت محصولات کشاورزی و تاثیر خشکسالی بر کشاورزی کشور پرداخته است و در نهایت راهکارهایی در جهت مقابله با خشکسالی ارائه نموده اند . (www.maghale.net)