های مناسب عناصرغذایی معرفی کردند که به محیط کشت موراشیک و اسکوگ (MS) لقب گرفت (باقری و همکاران، ۱۳۸۶). از محیط کشت­های معروف دیگر می­توان به محیط کشت وایت^[۱۰] (۱۹۴۳)، لینسمایر و اسکوگ^۲ (۱۹۶۵)، گامبورگ و همکاران^۳ (۱۹۶۸) و نیچ و نیچ^۴(۱۹۶۹) اشاره نمود که هر کدام ازآن­ها برای نوع خاصی از گیاه و هدف­های مشخصی از کشت استفاده می­شوند (واسیل و تروپ^۵، ۱۹۹۸ ).

۲-۳-۸-۲ مزایای تکثیر از طریق کشت بافت
۱- تکثیر از طریق کشت بافت در تمام طول سال انجام می­ شود و وابسته به زمان و فصل خاصی نیست.
۲- عاری بودن این روش از پاتوژن­ها به دلیل شرایط کاملاً استریل آزمایشگاه کشت بافت.
۳- همه فاکتورهای محیطی مورد نیاز در روش کشت بافت دقیق و کامل کنترل می شوند.
۴- از مواد گیاهی کمتری استفاده می­ شود.
۵- احتیاج به خزانه و مزرعه نمی ­باشد.
۶- در کشت بافت، امکان تولید انبوه گیاه وجود دارد.
۳-۳-۸-۲معایب تکثیر از طریق کشت بافت
۱- پرهزینه بودن این روش
۲- وسایل، ابزار و دستگاه­های مورد نیاز خیلی گران می­باشند.
۲- نیازمند افراد مجرب و متخصص می­باشد (دانشور،۱۳۹۲).
۴-۸-۲ تهیه محیط کشت
رشد، تمایز، نمو و تحولات فیزیولوژیکی و مورفولوژیکی بافت‌های گیاهی نیازمند تامین تعدادی از عناصر شیمیایی و برخی عوامل فیزیکی است. تمایز و رشد مورفولوژیکی بافت‌های گیاهی در شرایط درون شیشه ­ای، همانند شرایط محیط بیرون تحت تاثیر مواد غذایی یا به عبارت بهتر، اجزاء محیط کشت می‌باشد. در هر محیط کشت بافت، موادی مانند نمک‌های معدنی پرمصرف و کم­مصرف، اسیدهای آمینه ضروری، قند (ساکارز) به­عنوان منبع کربن، ویتامین‌ها برای تضمین رشد و تمایز و هورمون‌های متمایز­کننده وجود دارد (چاولا، ۱۳۸۲). به­ طور کلی مواد تشکیل دهنده محیط کشت شامل: موادغذایی (آب، عناصر پرمصرف، عناصر کم­مصرف، قند)، تنظیم­کننده­ رشد گیاهی، ویتامین‌ها، مواد تکمیل­کننده آلی نامشخص مانند شیره نارگیل، عصاره مخمر و عصاره مالت و مواد ژله­کننده مثل آگار می­باشد (هارتمن و کستر^[۱۱]، ۱۹۹۱). انتخاب محیط کشت برای موفقیت در کشت بافت ضروری است. هیچ محیط کشت مشخصی را نمی­ توان برای رشد انواع سلول‌ پیشنهاد کرد و به همین دلیل اغلب برای تهیه یک محیط کشت مناسب با هدف مورد نظر، تغییراتی در آن ایجاد می­ شود. مسیر تعیین یک محیط کشت به هدف کشت سلول و بافت بستگی دارد. انتخاب صحیح محیط کشت تاثیر مهمی در موفقیت فرایند کشت بافت و باززایی گیاهان دارد (شریفی و همکاران ،۱۳۸۹).
۱-۴-۸-۲ آب
در کشت بافت باید به کیفیت آب توجه زیادی شود. حجم زیادی از یک محیط کشت را آب تشکیل می­دهد به همین علت، آبی که برای تهیه محیط‌‌‌های کشت بکار برده می‌شود، باید تقطیر شود که این کار توسط دستگاه آب مقطرگیری انجام می­ شود. باید از ذخیره کردن دراز مدت آب مقطر در ظروف پلی اتیلنی خودداری شود، زیرا ممکن است اینگونه ظروف موادی آزاد کنند که نسبت به کشت خاصیت سمی داشته باشد. همچنین در ظروف شیشه ­ای پیرکس^[۱۲] هم نگهداری طولانی مدت پیشنهاد نمی‌شود، زیرا ممکن است مقدار قابل توجهی باکتری در شرایط غیراستریل ذخیره­سازی در داخل آب مقطر رشد نمایند (دادز و رابرتز^۳،۱۹۹۲).
۲-۴-۸-۲ نمک­های معدنی
مواد معدنی مهم­ترین گروه مواد غذایی در محیط کشت هستند. نمک­های معدنی عبارتند از عناصر پرمصرف (نیتروژن، فسفر، پتاسیم، کلسیم، منگنز و گوگرد) و عناصر کم­مصرف (روی، مس، منیزیم، آهن، کبالت، مولیبدن، کلر، ید، بُر) می­باشند. معمولاً از محلول­های غلیظ ذخیره^۴ برای ساختن محیط کشت استفاده می­ شود. محلول­های ذخیره باید در دمای ۴+ درجه سانتی گراد و در شیشه­های تیره نگهداری شوند (باجوانی و رازدان^۵، ۱۹۹۶).
۳-۴-۸-۲ کربن و منبع انرژی
از میان کربوهیدرات‌هایی که در محیط کشت بافت گیاهی به­کار می­رود، ساکارز ترجیح داده می‌شود. گلوکز و فروکتوز در برخی از موارد می‌تواند جایگزین شود. کربوهیدرات باید در محیط کشت به کار برود چون بافت­های سلولی جدا شده کمتر می‌توانند فتوسنتز کنند یا به علت تاریکی فتوسنتز انجام نمی‌شود. ساکارز موجود در کشت به سرعت به فروکتو و گلوکز شکسته می‌شود ابتدا گلوکز و پس از آن فروکتوز توسط سلول­ها به کار برده می‌شود (تورس، ۱۹۹۴).
۵-۴-۸-۲ ویتامین‌ها
ویتامین‌ها نقش کاتالیزور داشته و در گیاهان سنتز می‌شوند. در کشت بافت بسیاری از ویتامین‌ها توسط یاخته‌های در حال رشد و نمو سنتز می‌شوند، اما مقادیر ساخته شده کمتر از مقادیر مورد نیاز است. از این رو نیاز است، ویتامین‌های ضروری را به مقدار مورد نیاز به محیط اضافه نمود. ویتامین‌های _۱B، _۳B، _۵B، _۶B و میواینوزیتول^[۱۳] نسبت به بقیه، بیشتر مورد نیاز هستند. ویتامین‌های _۳B و _۶B هرچند که به محیط کشت اضافه می‌شوند، اما در تعدادی از گونه‌ها برای رشد یاخته و تولید کالوس ضروری نیستند (پیری و نظریان فیروزآبادی، ۱۳۸۵).
غلضت بالای اسید اسکوربیک که بعضی موارد اضافه می‌شود، به این معنا نیست که گیاه چنین نیاز بالایی دارد. ویتامین ث در غلضت بالا، به عنوان آنتی اکسیدان جهت جلوگیری از تولید ترکیبات فنولیک استفاده می­ شود. بسیاری از گیاهان قادرند که ویتامین‌ها را در حالت کشت درون شیشه ای، سنتز کنند (پیریک، ۱۹۷۶).
۶-۴-۸-۲ تنظیم کننده‌های رشد
در کشت بافت، برای تولید کالوس و تقسیم سلولی به اکسین و سیتوکینین به عنوان تنظیم­کننده رشد نیاز می­باشد. اکسین‌ها رشد طولی سلول‌های ساقه گیاهان را تحریک می‌کنند و سایتوکنین­ها نه تنها باعث تقسیم سلولی بافت‌های گیاهی می‌شوند بلکه موجب پهن شدن سلول نیز می­گردند (دانشور، ۱۳۹۲).
اکسین‌ها به طور عمده در کشت بافت به کار می‌روند. تنها اکسین طبیعی lAA است که با غلضت ۱۰-۰۱/۰ میلی­گرم در لیتر به محیط کشت اضافه می‌شود. در حالی که اکسین‌های مصنوعی از قبیل ایندول بوتیریک اسید^[۱۴] (IBA)، نفتالین­استیک­اسید^۲ (NAA)، ۲ و۴دی کلروفنوکسی استیک اسید^۳(D-2,4)، دیکامبا^۴و پیکلورام^۵ اثر فیزیولوژیکی بیشتری دارند و در غلظت­های ۰۰۱/۰ تا ۱۰ میلی­گرم در لیتر به کار می‌روند (هارتمن و کستر، ۱۹۹۱ و رینرت و بجاج^۶، ۱۹۹۷).
برای تقسیم سلولی، رشد طولی سلول، تغییر و تمایز سلول و تشکیل اندام در بافت‌های کشت­ شده، افزودن اکسین و سیتوکنین مناسب به محیط کشت کاملا ضروری است. سایتوکنین‌هایی که معمولا در محیط کشت به کار می‌رود عبارتند از: ۶-بنزیل آمینوپیورین^۷ (BAP) ،یا ۶-بنزیل آدنین^۸ (BA)، ایزوپنتیل آدنین^۹ (ip2)، ان-(۲-فورانیل متیل) ۱-اچ-پیورین-۶-آمین^۱۰ (کینتین)^۱۱ ، ۶-(۴-هیدروکسی-۳-متیل-ترانس-۲-بوتنیل­آمینو)­پیورین^۱۲ (زآتین)^۱۳می‌باشد (دادز و رابرتز، ۱۹۹۲).
نوع اندام­زایی که در کشت بافت گیاهی اتفاق می‌افتد عمدتاً به نسبت غلظت اکسین‌ها و سایتوکنین‌های موجود در محیط کشت بستگی دارد. تولید ­ریشه ^۱۴در گیاهچه‌، رویان­زائی^۱۵ و القای­کالوس^۱۶همگی در صورت زیاد بودن نسبت اکسین به سایتوکنین می‌باشد در حالی که پراوری شاخساره^۱۷ از جوانه­های جانبی و انتهایی هنگامی انجام می‌شود که نسبت سیتوکنین به اکسین بیشتر باشد. اسید جیبرلیک^۱۸ (_۳GA) تنظیم کننده رشد دیگری است که در برخی موارد در محیط‌های کشت به کار می‌رود (دکلرک^۱۹، ۲۰۰۶).
۷-۴-۸-۲ آگار
محیط کشت که توسط نمک‌های پرمصرف، کم­مصرف، ویتامین‌ها، قند و تنظیم کننده‌های رشد ساخته می‌شود، به­ صورت مایع است. محیط کشت مایع برای هوادهی باید روی شیکر باشد که این کار مشکل است و تسهیلات زیاد نیاز دارد، به همین دلیل محیط کشت جامد پیشنهاد شد. برای تولید محیط کشت جامد از آگار استفاده می­ شود. آگار پلی­ساکاریدی است که از مشتقات یک نوع علف هرز دریایی (بعضی از جلبکها) محسوب می‌شود. این ماده از گرانترین مواد شیمیایی موجود در کشت بافت است. غلضت عادی آگار بین ۶/۰ تا ۸/۰ درصد است. اگر غلضت کمتر از ۴/۰% در محیط کشت به کار رود، به­ ویژه زمانی که pH هم پایین است، به خوبی ژله­ای نمی‌شود. در کشت درون شیشه ­ای چنان­چه غلضت آگار خیلی زیاد باشد، محیط کشت سفت می­گردد و جذب عناصرغذایی برای ریزنمونه مشکل می­ شود (پیریک، ۱۹۷۶ و دانشور، ۱۳۹۲).
۵-۸-۲ گندزدایی
مهم­ترین مسئله­ای که در کشت بافت بایستی رعایت شود این نکته است که هر نوع عمل مرتبط با کشت بایستی کاملاً در شرایط گند­زدایی شده صورت گیرد وگرنه به­ دلیل انواع آلودگی هیچ نتیجه­ای به­دست نخواهد آمد. باکتری‌ها و قارچ‌ها از جمله مهمترین میکروارگانیسم‌هایی هستند که موجب آلودگی در کشت بافت می­گردند. این میکروارگانیسم‌ها در محیط کشت بافت که شامل عناصر غذایی، ویتامین­ها و ساکارز هستند، بسیار سریعتر از نمونه کشت شده رشد می‌یابند. بنابرین بافت‌های گیاهی در حال رشد و تمایز، به محض آلوده شدن، دچار فساد و نابودی می‌شوند. این میکروارگانیسم‌ها حتی در هوای بازدم برخی از ما انسان‌ها وجود دارند. بنابرین، تمامی ابزار، وسایل، محیط آزمایشگاه، دست‌های شخص محقق و حتی محیط کشت بایسی کاملا ضدعفونی شده و استریل شوند (پیریک، ۱۹۷۶). به طور معمول میزان آلودگی در ریزنمونه­هایی که از گیاهان مزرعه­ای به­دست می ­آید، بیشتر از آن­هایی است که از مواد گیاهی رشد یافته در گلخانه یا اتاق رشد تهیه می­ شود. محلول‌ها و مواد گوناگونی برای استریل نمودن سطح گیاهی و نمونه‌ها پیشنهاد شده ­است. مهم­ترین این مواد هیپوکلریت سدیم (NaOCl) است، هرچند که هیپوکلریت کلسیم Ca(OCl)₂ نیز بسیار موثر است. بذرهای بالغ و رسیده، توسط مواد ضدعفونی­کننده، ضدعفونی سطحی می‌شوند (اثنی عشری و زکایی خسروشاهی، ۱۳۸۸).
درپژوهشی که توسط گائوراج و اوداگیری^[۱۵] (۲۰۱۱) انجام شد، دمبرگ‌های سالم از گیاه مادری Viola patrinii جدا شدند. ابتدا ۱۰-۵ دقیقه با مایع ضدعفونی کننده پریل ۵% پیش تیمارگشتند سپس ۲ الی ۳ بار با آب جاری شسته شدند. ریزنمونه‌ها شسته شده ۳-۲ دقیقه در الکل اتیلیک ۸۰% فروبرده شدند و پس از آن دو الی سه بار با آب مقطر استریل شستشو شدند. در ادامه در کلرید جیوه ((HgCl₂ ۱/۰% به­مدت ۳-۲ دقیقه غوطه ورشدند و دوباره با آب مقطر استریل مورد شستشو قرار گرفتند. نعیم و همکاران^[۱۶] (۲۰۱۳) برگ‌ و ساقه و دمبرگ‌های Viola odorata L. را از گیاهان ۴۵ روزه گلخانه­ای جمع­آوری کردند. ریزنمونه‌های گیاهی با آب جاری شسته شدند تا ذرات گرد و خاک ازآن پاک شود، سپس درالکل اتیلیک۷۰% برای یک دقیقه و در کلراکس ۵%، ۱۰-۸ دقیقه فروبرده شدند. در ادامه برای از بین رفتن اثر کلراکس، سه بار با آب مقطر اتوکلاو شده، شستشو داده شدند. نمونه‌ها برای خشک شدن روی کاغذ فیلتر استریل در پتردیش قرار گرفتند. زاهور و همکاران (۲۰۱۲) جوانه‌های جانبی و انتهایی Viola odorata را به­عنوان ریزنمونه استفاده کردند. ریزنمونه­ها ابتدا با آب جاری به­همراه مواد شوینده ضدعفونی شدند. سپس با آب مقطر دوبار تقطیر شده، شسته شدند. در ادامه روند گندزدایی ریزنمونه‌ها در محلول کلرید جیوه ۱/۰% برای ۵-۴ دقیقه فرو برده شده و سپس با آب مقطر دوبار تقطیرشده در زیر دستگاه لامینار ایرفلو بنچ^[۱۷] در شرایط کاملا استریل شستشو داده شدند. آتسوشی و همکاران^۴(۲۰۰۲) برگ‌های نابالغ Viola odorata را ابتدا با الکل اتیلیک ۷۰٪ برای یک دقیقه گندزدایی کرده، سپس در محلول هیپوکلریت سدیم ۱٪، به مدت ۱۵ دقیقه قرار دادند و در ادامه با آب مقطر استریل شستشو داده شدند. نوارهای باریک برگ‌ها توسط یک تیغ استریل بریده و روی محیط کشت قرار گرفتند. در پژوهشی دیگر که توسط بیدول و همکاران^۵ (۲۰۰۱) انجام شد، برگ‌ها و ساقه‌های گیاه Hybanthus floribundus، را از شاخه‌های جوان گرفته و برای استریل سطحی ابتدا در هیپوکلریت سدیم ۲/۱% به همراه چند قطره تویین^۶ ۲۰ به مدت ۵/۲ ساعت قرار گرفتند. در ادامه روند گندزدایی، بافت‌ها در سه مرتبه با آب مقطر استریل شده در زیر دستگاه لامینار ایرفلو شستشو داده شدند. بافت‌های آسیب دیده و مرده حذف و بافت‌های سالم روی محیط کشت قرار گرفتند. پراکش و همکاران^[۱۸] (۱۹۹۹) در پژوهشی بذرهای گیاه Hybanthus enneaspermus را با مایع ضدعفونی کننده تیپول^۲ ۱% به­مدت ۱۵ دقیقه شسته ، سپس به­مدت ۱ دقیقه در الکل اتیلیک ۷۰% فروبرده شدند. در ادامه روند گندزدایی از هیپوکلریت سدیم ۲% و تویین۲۰ برای ۲۰ دقیقه استفاده شد. پس از این مراحل، با آب مقطر استریل شستشو داده شدند.
۶-۸-۲ تشکیل کالوس
پینه (کالوس) توده سلولی پارانشیمی بی­شکل با دیواره سلولی نازک که منشأ آن سلول‌های تقسیم شونده بافت گیاهی مادری می‌باشد. بیشترکالوس در محل بریدگی و براثر ایجاد زخم در ریشه، ساقه و سایر اندام­های گیاهان تشکیل می‌شود (دادز و رابرتز،۱۹۹۲). نعیم و همکاران (۲۰۱۳) در پژوهشی از برگ، ساقه و دمبرگ گیاه، Viola odorata L. برای انگیزش کالوس استفاده کردند. نتایج آن‌ها نشان داد بهترین و موثرترین القاء کالوس روی محیط کشت حاوی BA (5/0میلی­گرم در لیتر) و D-4,2 (5/2 میلی­گرم در لیتر)، طی ۴۰ روز به میزان ۸۵% ریزنمونه­ها انجام گرفت. در آزمایشی دیگر ویجوشا و همکاران^۳ (۱۹۹۹) از کشت تخمک لقاح نیافته Viola odorata L.، کالوس بدست آورند. کالوس‌ها سبزتیره و متراکم و در اندازه بزرگ مشاهده شدند. بابر و کاب هوشان^۴ (۱۹۹۱) گزارش دادند که از ریشه، هیپوکوتیل^۵ و قسمت‌های کوتیلودون^۶ گیاه بنفشه سه رنگ (Viola tricolure) کالوس بدست آوردند. گائوراج و اوداگیری (۲۰۱۱) گزارش دادند در محیط کشت MS با کمترین میزان NAA (44/13میکرومول) و BA (33/12میکرومول) بیشترین تولید کالوس را از دمبرگ Viola patrinii بدست آوردند. همچنین آن‌ها نشان دادند که با غلظت‌های ۷۵/۱۰ میکرومول NAA و ۸۸/۸ میکرومول BA میزان کالوس تولیدی متوسط بود. غلظت‌های بالای BA (33/13 میکرومول) و NAA (12/16 میکرومول) پاسخی به تولید کالوس ندادند. همچنین گزارش دادند با افزایش غلظت‌های کاینتین و NAA به ترتیب ۲۷/۱۶ و ۱۲/۱۶ میکرومول، کمترین کالوس تشکیل گردید و سپس از این کالوس‌ها رشدی صورت نگرفت. جیان و من^[۱۹] (۲۰۰۶) از هر دو ریز نمونه دمبرگ و برگ گیاه Viola wittrockiana در محیط کشت بدون اکسین ولی BA با غلظت­های ۲/۲، ۹/۸ و ۷/۱۷ میکرومول برلیتر کمترین میزان کالوس را گرفتند در حالی که محیط کشت توفوردی یا NAA (7/ 2 و ۸/۱۰ میکرومول NAA و ۴۵/۰میکرومول ۲,۴-D) به همراه ۹/۸ میکرومول بر لیتر BA تقریبا به ۱۰۰% کالوس دست یافتند. آتسوشی و همکاران (۲۰۰۲) بهترین نتیجه کالوس را از برگ Viola odorata L. با بهره گرفتن از غلظت‌های ۲-۱ پی ام ام^[۲۰] دیکامبا^۳ و ۱ پی پی ام تیدازرون به­دست آوردند. آن­ها در محیط کشت قرارگرفته در شرایط روشنایی با غلضت‌های برابر (۱، ۲ و ۵ پی پی ام ) از ۲ تنظیم کننده رشد، بیشترین القای کالوس را مشاهده کردند در صورتی که در شرایط عدم روشنایی بالاترین میزان عملکرد کالوس را از غلظت‌های ۲ پی­پی­ام دیکامبا و ۱ تا ۵ پی­پی­ام تیدازرون حاصل شد. همچنین بیشترین عملکرد کالوس را درمحیط کشت مایع در غلظت ۱درصد دیکامبا بدست آوردند. بهرا و مالیک^۴ (۲۰۱۱) از برگ و میان­گره‌های گیاه Hybanthus enneaspermus روی محیط کشت موراشیک و اسکوگ با غلضت‌های ۱ و ۲ میلی­گرم در لیتر توفوردی و کاینتین بهترین کالوس را بدست آوردند. پراکش و همکاران (۱۹۹۸) روی محیط کشت MS همراه با NAA به­تنهایی یا در ترکیب با BA از بذرهای Hybanthus enneaspermusکالوس تولید کردند. در حالی که روی محیط کشت بدون تنظیم کننده رشد یا روی محیط کشت همراه با BA به تنهایی، تولید کالوس موفقیت آمیز نبود. کالوس‌های تولید شده دارای رنگ زرد روشن و بافت شکننده و ترد بودند. بیدول و همکاران (۲۰۰۱) در پژوهشی از برگ و ساقه گیاه Hybanthus floribundus روی محیط کشت نیم قدرت MS همراه با تنظیم کننده‌های رشد BA وNAA کالوس تولید کردند.
۷-۸-۲ باززایی از کالوس
باززائی گیاه از کالوس از نظر ژنتیکی، کاملاً مشابه گیاه مادری می­باشد­. انگیزش اندام‌هایی نظیر ساقه و ریشه با اختصاصی شدن گروهی از سلول‌های پارانشیمی و تولید سلول­های مریستمی در بافت کالوس، آغاز می­ شود (اثنی عشری و زکائی خسروشاهی، ۱۳۸۸). شروع اندام زایی در کالوس پیرو قوانین شناخته شده­ای نبوده و تا حد زیادی غیرقابل پیش ­بینی می‌باشد. عوامل تعیین کننده اندام زایی تا­حدودی نامشخص بوده ولی عواملی از قبیل ساختار محیط کشت مانند ترکیبات آن شامل غلظت­های عناصر پرمصرف و کم مصرف، انتخاب نوع تنظیم­کننده­ های رشد، غلظت و نسبت آن­ها، انتخاب نوع ویتامین­ها و غلظت آن­ها، اسید­های آمینه، حتی نوع آب مقطر استفاده شده به­عنوان مثال یک بار یا دوبار تقطیر شده بر باززائی تاثیر گذار می­باشد. شایان ذکر است که عواملی مانند نوع ریزنمونه، سن آن، موقعیت آن روی گیاه و حتی گونه گیاه مادری از عوامل مهم محسوب می­شوند. برخی از پژوهشگران معتقدند که حتی زمان تهیه ریزنمونه نیز می ­تواند روی باززایی اثر داشته باشد. جنس شیشه­های کشت و همچنین حجم آن­ها و میزان محیط کشت درون شیشه از فاکتور­های مهم باززایی محسوب می­شوند. نوع آگار و غلظت آن را نباید از لیست مواد تشکیل دهنده محیط کشت، مخفی بماند. با این وجود رعایت نکردن این نکات می ­تواند در باززایی تاثیر بگذارد و موجب تنوع ژنتیکی^[۲۱] شود (دانشور، ۱۳۹۲).
بابر و کاب هوشان (۱۹۹۱) گزارش دادند باززایی شاخساره از کالوس تولید شده از ریشه، هیپوکوتیل و قسمت‌های کوتیلودون گیاه بنفشه سه رنگ (Viola tricolure) موفقیت آمیز نبوده است. ساتو^۲ و همکاران (۱۹۹۵) از کالوس‌های گرفته شده از دمبرگ بنفشه وحشی ( Viola patrinii) به باززایی شاخساره دست یافتند. نعیم و همکاران (۲۰۱۳) بهترین بازایی شاخساره در گیاه Viola odorata را (به طول ۵-۴ سانتی­متر و با ۳-۲ شاخه) روی محیط کشت نفتالین استیک اسید، جیبرلین اسید، نیترات نقره و تیدازرون (۵/۰ میلی­گرم در لیتر NAA، ۵/۱میلی­گرم در لیتر GA₃، ۴۲/۰میلی­گرم در لیتر AgNO₃، ۵/۲میلی­گرم در لیتر TDZ ) گزارش دادند. گائوراج و اوداگیری (۲۰۱۱)، در محیط کشت تمام قدرت MSبا غلظت‌های ۶۸/۲ میکرومول NAA و ۲۵/۲۳ میکرومول کاینتین بعد از ۴ هفته ۸۸ % باززایی شاخساره را از کالوس حاصل از دمبرگ گیاه Viola patrinii به­دست آوردند. همچنین مشاهده کردند ترکیب ۳۳/۱۲ میکرومولBA با ۶۸/۲ میکرومول NAA منجر به ۶۷% تشکیل شاخساره شد. جیان و من (۲۰۰۶) بیشترین درصد باززایی شاخساره (۹/۲۱درصد) از کالوس ریزنمونه دمبرگ را در محیط کشت موراشیک و اسکوگ با غلظت‌های ۸۹/۲ میکرومول برلیتر جیبرلین و ۶/۲۳ میکرومول در لیترAgNO₃، ۰۲/۰ (w/v) زغال فعال و ۵/۴ میکرومول در لیتر تیدازرون به­دست آوردند.
تاداهیکو^[۲۲]و همکاران (۱۹۹۵) از زیرکشت کردن ۵ ساله کالوس‌های فشرده، گرفته شده ار دمبرگ گیاه بنفشه وحشی، باززایی شاخساره انجام دادند. باززایی خوبی در محیط کشت نیم قدرت موراشیک و اسکوگ در غلظت‌های ^۱۲-۱۰ × ۵ میکرومول نفتالین استیک اسید و ^۱۲-۱۰ میکرومول کاینتین بدست آمد. خالید و همکاران^۲ (۲۰۱۰) در محیط کشت موراشیک و اسکوگ با غلظت‌های ۵/۱ میلی­گرم بر لیتر بنزیل آمینو پورین، ۱میلی­گرم بر لیتر IAA و۱/۰ میلی­گرم برلیتر کاینتین به­همراه ۳۰ گرم درلیتر ساکارز، باززایی شاخساره خوبی را از کالوس حاصل از دمبرگ گیاه Viola odorata مشاهده کردند. زاهور و همکاران^۳ (۲۰۱۲) گزارش دادند که ازدیاد شاخساره‌ها با افزایش میزان غلظت BAP و کاینتین در گیاه Viola odorata افزایش یافت و بهترین نتیجه از محیط کشت MS با غلظت‌های ۱۵ میکرومول NAA و ۱۰میکرومول BAP حاصل شد.
۸-۸-۲ ریشه­زایی
به­ طور­کلی، تشکیل ریشه در محیط کشت با غلضت نسبتاً بالای اکسین صورت می‌گیرد. (پیریک،۱۹۷۶). گائوراج و اوداگیری (۲۰۱۱) روی محیط کشت MS و محیط کشت نیم قدرت موراشیک و اسکوگ به­همراه غلضت‌های مختلف IAA، IBA و ساکارز ، شاخساره‌ها را ریشه دار کردند. رشد و تعداد ریشه‌های بدست آمده روی محیط کشت MS پایه (۶۳%) نسبت به محیط کشت نیم قدرت MS (36%) بیشتر بود. اما تفاوت معنی داری بین القای ریشه‌های بدست آمده از محیط کشت نیم قدرت MS با ۸۵/۹ میکرومول IBA و ۲% (w/v) ساکارز طی ۲۰ الی ۲۵ روز، را مشاهده کردند. جیان و من (۲۰۰۶) شاخساره‌های بدست آمده گیاهViola wittrokiana را به محیط کشت MS با ۱/۱ میکرومول NAA و ۱/۱ میکرومول BA برای طویل شدن و تشکیل ریشه انتقال دادند. اولین ریشه‌ها را طی ۴ هفته مشاهده کردند و ریشه‌های دوم در هفته بعد ظاهر گردیدند. خالید و همکاران (۲۰۱۰) در محیط کشت موارشیک و اسکوگ با غلظت‌های ۵/۱ میلی­گرم بر لیتر NAA، ۴ میلی­گرم برلیتر IBA و ۳ میلی­گرم در لیتر IAA به همراه ۶۰ گرم در لیتر ساکارز، توانستند شاخساره‌های گیاه Viola odorata را ریشه­دار کنند. بیدول و همکاران (۲۰۰۱) بهترین ریشه­زایی شاخساره را روی محیط کشت حاوی اکسین (۱۰۰ میکرومول بر لیتر IBA) که پس از ۲۴ ساعت به محیط کشت بدون تنظیم کننده رشد انتقال داده شده بودند، مشاهده کردند.
۹-۸-۲ سازگاری و انتقال
گائوراج و اوداگیری (۲۰۱۱)، گیاهچه‌های ریشه­دار شده را به گلدان‌های حاوی، خاک استریل، ماسه و کود خشک گاوی به نسبت ۱:۱:۱ انتقال دادند و برای سازگاری در گلخانه نگه داری کردند. ۴ هفته پس از انتقال، ۸۵% گیاهچه‌ها زنده ماندند. جیان و من (۲۰۰۶) گیاهچه‌های ریشه­دار شده Viola wittrockiana را به خاک گلخانه انتقال دادند و ۹۰% گیاهچه‌های ریشه­دار شده بعد از انتقال به خاک زنده ماندند. پراکش و همکاران (۱۹۹۸) زمانی که طول ریشه گیاهچه‌های Hybanthus enneaspermusبه ۴ الی ۵ سانتی متر رسید بعد از شستشوی دقیق ریشه‌ها با آب جاری، گیاهچه‌های را به گلدان‌هایی با عمق ۱۰ سانتی متر با نسبت ۱:۱ خاک و ورمیکولیت که اتوکلاو شده بودند انتقال دادند. گیاهچه‌ها دو هفته زیر کیسه‌های پلی اتیلینی نگه داری شدند و بعد از آن به گلدان‌های ۲۰ سانتی متری محتوی خاک باغچه منتقل شدند، مدتی بعد در مزرعه کشت گردیدند.
فصل سوم
مواد و روش ها
فصل سوم
مواد و روش ها
۱-۳ تاریخ انجام تحقیق
این پژوهش در سال ۹۳-۱۳۹۲ در آزمایشگاه کشت بافت گروه علوم باغبانی دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی رامین اهواز انجام شد.
۲-۳ آماده سازی وسایل
تمام وسایل مورد نیاز در تمامی آزمایش‌ها در ابتدا با آب معمولی و مایع ظرف شویی شسته و سپس با آب مقطر آب­کشی شدند. کلیه وسایل مانند پنس، پتری­دیش‌، اسکالپل، پیش از اتوکلاو در آلومینیوم فویل قرار داده شدند، محیط‌های کشت، ظروف و شیشه آب کشت محتوی آب مقطر، در دمای ۵/۱۲۱ درجه سانتی گراد، فشار ۱ اتمسفر (۱۵ پی اس آی^[۲۳]) به مدت ۲۰-۱۵دقیقه با دستگاه اتوکلاو (ساخت شرکت ابزار طب ماهان) گندزدایی شدند. پس از هر آزمایش، لامپ UV اتاق کشت به­مدت نیم ساعت برای گندزدایی محل آزمایش روشن می‌شود. هم­چنین لامپ UV دستگاه لامینار ایر فلو نیز پیش از هر آزمایش حدود ۳۰ دقیقه روشن گردید. پس از گذشت چند دقیقه ازخاموش شدن لامپ­های UV، دستگاه لامینار ایر فلو با الکل اتیلیک ۷۰% ضدعفونی و سپس با دستمال کاغذی خشک شد. برای انجام آزمایش، وسایل مورد نیاز و شیشه‌های کشت به زیر دستگاه انتقال داده شد. تمام مراحل ضدعفونی ریز نمونه‌ها و کشت آن‌ها در زیر لامینار ایر فلو به­ صورت کاملاً استریل انجام گردید.
۳-۳ تهیه مواد گیاهی
بذرهای استریل _۱F گیاه گل بنفشه رقم Viola odorata L. مورد استفاده در این تحقیق از شرکت پاکان بذر اصفهان خریداری شد. بذرها تا زمان استفاده در سردخانه واقع در آزمایشگاه کشت بافت در دمای ۱±۴+ درجه سانتی گراد نگهداری شدند.
۴-۳ تهیه محیط کشت
۱-۴-۳ تهیه محلول‌های پایه
در تمامی آزمایش‌های انجام شده از محیط کشت پایه موراشیک واسکوگ (MS) تغییر یافته^[۲۴] استفاده شد. از آنجایی که بعضی از ویتامین‌ها و تنظیم­کننده‌های رشد بر اساس احتیاج ریزنمونه اضافه می­گردد، بنابراین این محیط کشت، محیط کشت موراشیک واسکوگ تغییریافته نام می‌گیرد. با توجه به این­که عناصرپرمصرف^۲ و کم­مصرف^۳ موردنیاز یک لیتر محیط کشت بسیار اندک می­باشند، بنابرین برای افزایش دقت در توزین این مواد و همچنین جلوگیری از اتلاف وقت، معمولاً برای هر عنصر استوک^۴‌ با غلظت‌های چند برابر ساخته تا از آن‌ها در موقع تهیه محیط کشت استفاده شود. محلول پایه عناصر پرمصرف ۱۰ برابر غلظت و محلول پایه عناصر کم­مصرف ۱۰۰ برابر غلظت تهیه می‌شوند. برای تهیه محلول پایه هر عنصر ابتدا مقدار هر نمک پرمصرف و کم­مصرف را جداگانه با توجه به جدول ۱-۳ به ترتیب به میزان ۱۰و ۱۰۰ برابر غلظت وزن کرده و در داخل بشر همراه با ۶۰۰ میلی­لیتر آب مقطر بر روی هات پلیت با یک مگنت حل کرده و پس از حل شدن با آب مقطر استریل به حجم یک لیتر رسانده شد. سپس این محلول‌ها در شیشه‌های تیره رنگی ریخته و در یخچال در دمای ۴+ نگهداری شدند.
۵-۳ نحوه آماده کردن محلول محیط کشت

ایلن ستریزر^[۴۵] (۲۰۱۰) قواعدی را برای تایپوگرافی بیان کرده است که می ­تواند راه­گشای طراحان کتاب درسی باشد.این قواعد که به صورت مجزا برای هر کدام از عناصر تایپوگرافی بیان شده است به شرح زیر می­باشند:

اندازه­ تایپ
تصمیم ­گیری در این که تایپ چه اندازه باشد یک امر کاملأ بصری است اما یک سری عوامل می ­تواند در این تصمیم ­گیری به عنوان راهنما عمل کنند. حد میانگین تنظیم متن بین ۹ پوینت و ۱۲ پوینت و گاهی تا ۱۴ پوینت است. در متون طولانی اگر ازاین حد کوچک­تر باشد سخت خوانده می­ شود. زمانی که بسیار بزرگ­تر از از ۱۲ تا ۱۴ پوینت باشد، مقدار متن هر قدر باشد، چشم را خسته می­ کند. گاهی اندازه­ای که انتخاب می­کنید به نوع طراحی تایپ­فیس^[۴۶] بستگی دارد. به این خاطر که اندازه حروف و ارتفاع x در فونت­های مختلف متفاوت است. ارتفاع x در خوانایی فونت تأثیر می­ گذارد و باعث می­ شود که تایپ­فیس­های مختلف در یک پوینت مشخص نسبت به یک­دیگر کوچک­تر یا بزرگ­تر دیده شوند. طول متن نیز باید مورد توجه قرار بگیرد، همان­طور که عرض ستون، مانند یک گرید^[۴۷] از پیش تعیین شده، به دلایلی که در ادامه در مورد «طول خط» و «فاصله­گذاری خطوط» بیان می­ شود مورد توجه قرار گیرد.
طول سطر
طول سطر و اندازه­ پوینت به یکدیگر وابسته هستند، به­ طوری که، طول سطر برای خوانایی بیش­تر تا حدی بر اساس اندازه­ پوینت تعیین می­ شود: هر اندازه پوینت یزرگ­تر باشد، طول سطر باید بیش­تر شود. ما کلمات را برا اساس شکل حروف تشخیص می­دهیم و می­خوانیم ، نه از طریق حرف به حرف، ما هم­چنین براساس گروه کلمات می­خوانیم. اگر طول سطر خیلی کوتاه باشد، تعداد زیاد حروف هایفن­دار^[۴۸] – خط تیره­ای که در آخر سطر می ­آید و اشاره دارد که ادامه کلمه در سطر بعد است- ایجاد می­ شود که در خوانایی اختلال ایجاد می­ کند و خواننده را مجبور می­ کند سریع به سراغ سطر بعدی برود آن­قدر که درک از خواندن کاهش می­یابد. از طرف دیگر، در سطرهایی که طول آن­ها زیاد است، پیدا کردن شروع سطر بعدی در بلوک­های متن طولانی، برای چشم سخت می­ شود و خواننده را گیج می­ کند.قاعده کلی این است که در هر سطر تقریبآ ۵۰ تا ۷۰ کاراکتر قرار بگیرد, اما در این قاعده استثنا نیز وجود دارد (شکل­های ۷-۲ تا ۹-۲).
شکل۸ -۲٫ سطرها با طول­های خیلی کم باعث به وجود آمدن هایفن­های زیاد می­شوند و خواندن را مشکل می­ کند.
شکل۷-۲٫ طول این متن برای خواندن مناسب است و از هایفن در آن استفاده نشده است.
شکل ۹-۲٫ طول متن هر اندازه که باشد، اگر طول سطرها زیاد باشد، خواندن طاقت­فرسا می­ شود، زیرا چشم برای پیدا کردن سطر بعدی باید تقلا کند.
فاصله­سطر (لیدینگ)
فاصله­ی سطر به فضای عمودی بین تایپ، از یک خط مبنا تا خط مبنای بعدی گفته می­ شود، و معمولأ با پوینت اندازه ­گیری می­ شود(به جز بسیاری از برنامه ­های پردازش کلمه که انتخاب محدودی را ارائه می­ دهند، فاصله گذاری یک و نیم یا دوبل). به آن لیدینگ نیز می­گویند. لیدینگ خیلی فشرده، خواندن را مخصوصأ در اندازه­ های کوچک.مشکل می­ کند. لیدینگ زیاد را نیز نباید اعمال کنید. اغلب برنامه ­های طراحی دارای تنظیمات از پیش تعیین شده هستند که لیدینگ اتوماتیک نامیده می­ شود، و در حدود ۲۰ درصد بیش­­تر از اندازه پوینت است. یک قاعده کلی اصلی برای متن، داشتن حداقل دو پوینت (مانند ۱۴/۱۲، یا تایپ۱۲ پوینت و لیدینگ ۱۴پوینت) تا ۵ پوینت لیدینگ است به طور کلی تایپ نمایشی می ­تواند لیدینگ کم­تر داشته باشد، زیرا هر اندازه که تایپ بزرگ­تر شود، فضای منفی که با فاصله گذاری در سطر ارتباط دارد (و فاصله­گذاری در حروف) به صورت تصاعدی زیاد می­ شود.
ترازبندی
روش­های زیر می­توانند برای ترازبندی متن، مورد استقاده قرار بگیرند:
چپ­چین: چپ­چین از متعارف­ترین تنظیمات برای حروف لاتین است (و غالبأ پیش­فرض­ها چپ چین تنظیم شده ­اند). شیوه­ای است که خوانایی بالایی دارد و چشمان ما ما به آن­ عادت دارند. متن را در حاشیه چپ تنظیم می­ کنند و حاشیه راست را رها می­سازد تا بر اساس طول خط هر جایی که ممکن است تمام شود (شکل۱۰-۲).
شکل۱۰-۲٫ تنظیم چپ­چین
راست­چین: این شیوه متن را در سمت راست تراز می­ کند و حاشیه سمت چپ را ناصاف می­ گذارد، اما از آن­جایی که چشم برای رفتن به سطرهای بعدی در طول ستون باید یک حاشیه ناصاف و مواج را در سمت چپ دنبال کند، خواندن آن سخت است. فقط در مواردی که طرح به­خصوصی مدنظر است از آن استفاده شود^[۴۹] .
هم­ترازی: یا چپ چین و راست­چین: در این شیوه فضای بین حروف و کاراکترهای تکی ایجاد می­ شود تا سطر آن­قدر کشیده شود که در هر دو حاشیه تراز شود. این شیوه بلوکی هندسی از متن به ­وجود می ­آورد که گاهی اوقات مطلوب است. گرچه از آن معمولأ زیاد استفاده می­ شود، مخصوصأ در روزنامه­ها و مجلات، این تکنیک، ترفندی است برای زمانی که وقت زیادی برای تنظیم دقیق متن ندارید. زمانی که سطرها در این شیوه کشیده می­شوند، رنگ، بافت و خوانایی تایپ توسط فضای سفیدی که برای تراز نمودن دو طرف حاشیه استفاده شده به مقدار زیادی تنزل پیدا می_­­کند. در بعضی موارد (بسته به نرم­افزار و تنظیمات مورد پسند شما)، خود کاراکترها برای ایجاد این هم­ترازی به صورت الکترونیکی فشرده و گسترده می­شوند. تنظیم این هم­ترازی ممکن است رودخانه­ای از فضای سفید به وجود آورد که باید به هر قیمت از به وجود آمدن آن جلوگیری کرد. تمام این دست­کاری­ها ممکن است به یک تایپوگرافی ضعیف منجر شود.
برای جلوگیری از بعضی مشکلات که در شیوه­ هم-ترازی وجود دارد، باید سعی شود سطرتان را کمی طولانی تر از حد معمول بسازید، یا تایپ­تان را کوچک­تر کنید، هر قدر تعداد حروف بیش­تری در یک سطر قرار دهید، به فضای سفید کم­تری برای ایجاد این هم­ترازی احتیاج دارید. اگر از اندازه و عرض مناسبی استفاده نموده­اید، ضروری است که متن را ویرایش کنید تا خطوطی را که خیلی باز هستند، یا خیلی فشرده هستند، یا در انتهاهایفن­های زیادی دارند، مخصوصأ اگر بیش­تر از دو خط در آن دارای این ویژگی­ها است، بتوانید اصلاح کنید.
تایپ وسط­چین: این شیوه می ­تواند زمانی که برای بلوک­های کوتاه متن استفاده می­شودبسیار تاثیرگذار باشد مانند تیترها، عنوان­ها، عناوین فرعی، دعوت­ها، اعلان­ها، اشعار. در این شیوه بدون این که فضای سفید اضافه شود، سطرهای تایپ از مرکز با یک­دیگر هماهنگ می­شوندو لبه­های ناهموار را در سمت چپ و راست ایجاد می­ کنند.این روش، تقارن و زیبایی را در کار ایجاد می­ کند اما زمانی که برای مقدار زیادی از نوشته استفاده شود، خوانایی را کاهش می­دهد.
تایپ دورچین: این روش تایپی است که دورتادور محیط یک تصویر، عکس یا عنصر دیگر گرافیکی تراز می­ شود. می ­تواند در حاشیه راست یا چپ یا هر دو حاشیه به کار رود.
تایپ جورچین: تایپ جورچین، تنها با هدف زیبایی، درون شکل خاصی قرار می­گیرد. همیشه برای این که شکل خاصی را به خود بگیرد، هم­تراز می­ شود. اگر پهنای خطوط کم باشد، احتمالأ به ویرایش متن و کار با دست برای جلوگیری از به وجود آمدن فضای زیاد بین کلمات یا حروف، رودخانه­­ی سفید و خطوط فشرده یا کشیده شده احتیاج است.
طراحی متن کتاب درسی
در کتاب­های درسی عاملی که از نطر اهمیت در درجه نخست قرار دارد، زبان و کلام است و عواملی نظیر طرز قرار گرفتن و ترکیب­بندی شکل­ها و تصاویر و جنبه­ ثانویه و کمکی نسبت به اولی دارند. خط­های نوشتاری اولیه خود مجموعه ­ای از تصاویر بودند که با آرایش خاصی در کنار هم قرار می­­گرفتند. به تدریج با پیشرفت قوای نشانه­سازی و انتزاعی کننده ذهن، فکر کردن به وسیله مفاهیم کلی پدید آمد که منشأ آن تفکر به وسیله تصاویر بوده است. به همین گونه نیز خط آوایی طی جریانی مشابه از بطن هییروگلیف^[۵۰] که در واقع نگارش با تصویر بوده نشأت گرفته است (کوستلر^[۵۱]، ۱۹۶۵).
در زمینه طراحی متن کتاب­های درسی لومان^[۵۲] (۲۰۰۵) معتقد است طراح باید به سه مسأله محوری را مورد توجه قرار دهد:

1. 1. لایه بندی صفحه^[۵۳]

1. 1. شکل و اندازه و نحوه قرارگیری حروف چاپی^[۵۴]

1. 1. رنگ و علامت­گذاری ویژه^[۵۵]

1. 1. لایه بندی صفحه

وقتی لایه­بندی صفحه را انتخاب می­کنید باید به مخاطب و چگونه مورد استفاده قرار گرفتن اطلاعات توجه داشت. انتخاب فاصله مناسب بین خطوط به خواننده کمک می­ کند تا مطالب را سریع­تر و با آسایش چشمی بیش­تری بخواند.
فاصله بین پاراگراف­ها اهمیت زیادی در گروه­بندی اطلاعات و برقراری ارتباط بین آن­ها دارد. خواننده متن­هایی را که در مجاورت هم در یک پاراگراف قرار می­گیرند اصالتأ مرتبط با هم استنباط با هم استنباط می­ کند. فاصله­گذاری عمودی پاراگراف­ها و عنوان­ها را تفکیک می­ کند و سطربندی افقی جنبه دبداری متن کتاب درسی را بهبود می­بخشد (لومان ۲۰۰۵).

1. 1. شکل، اندازه و نحوه قرارگیری حروف چاپی

در انتخاب قلم مناسب به نکته­های زیر توجه کنید:

• • در انتخاب قلم باید به ارزش شناختی آن­ها توجه نمود و قلم­هایی را انتخاب کرد که از نظر دیداری چشم­نواز باشند.

• • بهتر است قلم با توجه به لحن یا نگرشی که مطلب مورد نظر می­خواهد القا کند انتخاب شود.

• • بهتر است از به­ کارگیری طرح­ قلم­های بسیار متعدد در یک کتاب خودداری شود. برخی از متخصصان توصیه می­ کنند که بیش از دو طرح قلم در هر صفحه استفاده نشود.

• • کاربرد حساب­شده و معقولانه طرح قلم­های متنوع به خواننده در دسته­بندی و تفکیک اطلاعات و پیشروی در متن کمک می­ کند.

• • کاربرد دو یا چند قلم مشابه در یک صفحه برای جدایی مطالب از هم یا برجسته کردن قسمتی از متن مناسب نمی ­باشد.

• • قلم­ها بخشی از طرح کلی کتاب بوده و باید طوری انتخاب شوند که با سبک­ طراحی کتاب هم­خوانی داشته باشند. در کتاب­های درسی، خوانایی و طراحی مناسب از اهمیت بالایی برخوردار هستند.

الف. تراز کردن
علاوه بر انتخاب قلم مناسب برای نگارش متن، لازم است پس از این­که متن نوشته شد، آن را مرتب کرد، این عمل را تراز کردن^[۵۶] متن می­نامند. تراز کردن متن در چارچوب­های متن^[۵۷] به رنگ­مایه و ظاهر متن کمک خواهد کرد.
خواندن متن فارسی که از سمت راست تراز شده راحت­تر از خواندن متنی است که از سمت چپ تراز شده باشد، بنابراین از تراز کردن متن از سمت چپ به خصوص در کتاب­های درسی بپرهیزید، مگر این­که این کار در جهت القای مفهومی باشد و یا طراحی بخش خاصی از صفحه ضروری باشد. به طور کی متون بدون سطربندی شده به متونی گفته می­ شود که هم از راست و هم از چپ تراز شده باشند. به عبارت دیگر در طراحی صفحه بهتر است که متن از هر دو سمت تراز شود تا سطرها به صورت یکنواخت و مناسبی در صفحه تنظیم شوند.
ب. استفاده از نشانه­ های شاخص تورفتگی­های آویخته
در کتاب­های درسی گاهی لازم است که سطرهایی از محتوا برجسته شوند ویا نکته­های کلیدی مورد تآکید قرار گیرند. برای این منظور از دو روش نشانه­ های شاخص و یا تورفتگی­های آویخته می­توان استفاده کرد. در نشانه­ های شاخص معمولأ یک عنصر گرافیکی به عنوان چاشنی به متن اضافه می­ شود و نکته­های کلیدی را برجسته می­نماید. در کتاب­های درسی تنها به نشانه­ های شاخص استاندارد، که به شکل گلوله­ای سیاه است نباید اکتفا کرد. در میان صورت­های نمادین لازم است آرایه­ای جست­جو شود که با پیام مورد نظر بیش­ترین هم­خوانی را داشته باشد. اگر متن کتاب تمیز و ساده بوده و فقط چند نکته را در آن باید با نشانه­ های شاخص مشخص کرد، استفاده از آرایه­های مناسب جالب خواهد بود. فقط باید دقت کرد متن شلوغ نشود (کیانی و شریف، ۱۳۸۵).

شایان ذکر است که از این امر در جوامع توسعه یافته تعبیر به انقلاب گردشگری می شود. اهمیت تبلیغات در زمینه گردشگری به هیچ وجه قابل چشم پوشی نمی باشد؛ چرا که در نظام سرمایه داری این عرصه نیز، همانند سایر عرصه‌ها هر روز فضایی رقابتی‌تر ایجاد می‌شود. نباید فراموش کنیم که درعصر ارتباطات به هرشهروند به صورت بالقوه باید به دیده یک مبلغ نگریست و می توان با زمینه سازی برای آموزش عمومی گردشگری برای حل این مسئله برنامه ریزی دقیقی داشت و این امری انکار ناپذیر است که از زمانی که تاریخ مکتوب وجود داشته، تبلیغ هم وجود داشته است.

۲-۱۲ بازاریابی در گردشگری
فراوانی مراکز تبلیغاتی و نداشتن سیستم واحد در تبلیغات و بازاریابی، یکی از موانع توسعه صنعت گردشگری محسوب می شود. در بازاریابی گردشگری، بازاریابان و دفاتر آژانس هیچ گونه نمایندگی از بخش دولتی یا دولت متبوع خود ندارند و هیچ گونه حمایت مالی نمی شوند و به محتوای بروشورها و سایت ها بسنده می کنند، در صورتی که آنها عمده‌ترین سهم را در توسعه گردشگری به عهده دارند
تبلیغات به عنوان مهمترین ابزار موفقیت در زندگی افراد ، ایجاب می کند که این ابزار به عنوان شاخه‌های علمی، اجتماعی ، فرهنگی و ارتباطی به دقت مورد مطالعه قرار ‌گیرد و با نگاهی علمی، هنری و کارشناسانه‌تر و تخصصی مورد استفاده قرار گیرد تا موفقیت و اهداف را به دنبال داشته باشد.
امروزه در صنعت گردشگری باید از تبلیغات به عنوان مهمترین ابزار بصورت حرفه‌ای استفاده کرد، زیرا موفقیت تبلیغ برای ارزش‌های فرهنگی و گردشگری کشور مبتنی بر درک صحیح و حرفه‌ای از تبلیغات و ارزش‌های آن است. چون تبلیغات حرفه‌ای می تواند به عنوان ابزار برنده‌ای برای پیشرفت اهداف فرهنگی در داخل و خارج مدنظر قرار گیرد. در غیر این صورت هدر دادن وقت، سرمایه و انرژی است.
برای فعالیت‌های تبلیغاتی در صنعت گردشگری در دنیای امروز باید با این اعتقاد و ایمان به تبلیغات نگریسته شود که تبلیغات هزینه بر نبوده، بلکه نوعی سرمایه‌گذاری بنیادی و اصولی برای پیشبرد اهداف سازمانی و ملی است و در صورت اجرای صحیح و اصولی‌ می‌تواند دستاوردهای ارزشمندی را به همراه داشته باشد. در این رابطه ، هدف و وظیفه تبلیغات افزایش ” بازاریابی و بازار افزایی” است و هرگونه بی‌توجهی و عدم بهره‌برداری صحیح از این ابزار، نه تنها عدم موفقیت را در پی داشته، بلکه موجبات عقب ماندن از رقابت‌ها و سبقت‌های بازاریابی جهانگردی و در نهایت شکست و ورشکستگی در دنیای بازاریابی صحیح و اصولی در عرصه بین المللی را در پی خواهد داشت. توجه به انگیزه‌های گوناگون جهانگردان، نشان دهنده آن است که سیاستگذاری تبلیغات جهانگردی را می‌توان در بخش (فرهنگی، تجاری، خدماتی ، اقتصادی ، ورزشی، زیست محیطی، طبیعت گردشگری، تحقیقات و … برنامه ریزی کرد.
“دان ” و ” استون ” د رکتاب ” نقش تبلیغات بازرگانی در بازاریابی مدرن ” تعریفی برای تبلیغات ارائه می‌دهند که می‌توان آن را از دیدگاهی نظام‌مند چنین مطرح کرد:
تبلیغات ، عبارت از برون داده ( Putout) سازمان به صورت ارتباط غیر شخصی (non-personal) و پرداختی ( Paid )از طریق رسانه‌های مختلف به منظور آگاه سازی (inform) و یا اقناع (Persuade) بخشی از مخاطبان تشکیل دهنده عامه، به عنوان محیط سازمان.
لذا با توجه به تعاریفی که مطرح شد ، موضوع تبلیغات را می‌توان از چند دیدگاه مورد بررسی قرار داد از جمله:
ü تبلیغات در سطح کلان و با تکیه بر سیاستگذاری‌های داخلی و خارجی .
ü تبلیغات در سطح فرد و بر اساس مسایل موضوعی
ü تبلیغات در سطح کلان و بر اساس وسایل مختلف ارتباطی .
ü تبلیغات در سطح کلان و با بهره گیری از کمک‌های ارائه شده از سوی دولت .
ü تبلیغات در سطح کلان بر اساس نیازهای تجاری از سوی بخش خصوصی
پس باید به این نکته مهم توجه داشت که توسعه صنعت جهانگردی و تبلیغات در فرایندی مشخص؛ پیوند تنگاتنگی با یکدیگر دارند. زیرا صنعت جهانگردی در فرایند توسعه ، بخشی از ساختار تولید اقتصادی است که می تواند در کشورها باعث گسترش تولید و درآمد و در ایجاد اشتغال نقش مهم و اساسی داشته باشد.
صنعت گردشگری ، صنعت کم هزینه‌ و زودبازده است. در این رابطه ، تبلیغات حرفه‌ای، عنصر لازم برای ایجاد شناخت در مخاطبان؛ نسبت به فرم‌ها و محتوای موضوع جهانگردی و افزایش جذب جهانگردان، سرمایه‌گذاری‌ها و ایجاد رفتارهای انگیزه‌بخش، بستگی به حجم فعالیت‌های تبلیغاتی به صورت حرفه‌ای و با بهره گرفتن از آخرین شیوه‌‌های مدرن تبلیغاتی است . در بحث تبلیغات و پی‌آمدهای آن در صنعت جهانگردی در قالب‌های نوشتاری، دیداری، شنیداری و هر یک در مرحله‌ای از برنامه‌های جهانگردی تاثیرگذاری خاص خود را دارد . در زمینه افزایش جذب جهانگردان هر کشوری عموماً باید توانایی آن رییس برنامه‌ریزی و علاقه و نیاز آن کشور را به رشد و توسعه صنعت گردشگری بررسی کرده و بعد از آن راهبردهای برنامه‌ریزی شده و سپس راهبردهای به تصویب رسیده را به مورد اجرا گذارد. پس باید با پذیرش این اصل و با درک صحیح و آشنایی کامل از بازارهای هدف موارد زیر را در نظر داشت:
· تعیین اهداف تبلیغ
· پرهیز از سلیقه گرایی و طراحی شکل و محتوای گویا و رسا
· شناسایی رسانه‌های مناسب برای تبلیغات
· اختصاص بودجه کافی
· بکارگیری روش‌های بدیع و نو، همگام با ارزش‌ها و فن‌آوری روز
· شناسایی راه‌های رسیدن به تبلیغات اثر گذار
· بهره برداری درست و صحیح از کانون‌های تبلیغاتی پس از انتخاب آن‌ها
پس قدر مسلم آن است که در دنیای امروز ، تلاش‌های تبلیغاتی و بازاریابی، به مراتب از تولید و فروش مهم‌تر است. لذا اگر کشوری از امکانات و جاذبه‌های گردشگری زیادی برخوردار باشد، ولی روش های معرفی این جاذبه‌ها و پتانسیل‌ها و عرضه آن به بازار هدف را در برنامه کلان خود قرار ندهد، به طور یقین موفق نخواهد بود. از سوی دیگر با توجه به مشکلات عدیده ای که در بعضی ازکشورها بر سر راه رشد و توسعه صنعت گردشگری و جذب جهانگردان وجود دارد، نقش و اهمیت بکارگیری تبلیغات حرفه‌ای و مدرن و سرمایه‌گذاری‌های کلان در این رابطه بسیار نمایان‌تر می شود. برای نمونه این مشکلات می توان به طور مثال به پندارهای غلط جهانگردان خارجی نسبت به ایران و مشکلات اداری مانند تهیه روادید، مشکلات گمرکی ، مشکلات بیمه جهانگردان و اموال آنان در کشور و همچنین مشکلات و ناهماهنگی بین دستگاه های فرهنگی و تبلیغی برای عرضه داشته‌ها و توانایی‌ها و جاذبه‌‌های گردشگری اشاره کرد.
پس می‌توان با توجه به مشکلات داخلی و خارجی که بعضاً به آنها اشاره شد، تهیه یک برنامه بازاریابی و تبلیغات جهانگردی و مشخص کردن اهداف و راهبردهای بازاریابی را به عنوان اولین و اساسی ترین گام در توسعه این صنعت عنوان کرد.
اهداف بازاریابی شامل بازارهای هدف ، انواع و تعداد جهانگردان و طول مدت اقامت آنان است که راهبردهای بازاریابی بر اساس این اهداف و بصورت بلند مدت ، میان مدت و کوتاه مدت تعیین می‌شوند.
راهبردهایی که موثرترین راه را برای رسیدن به اهداف مشخص می‌کند، می‌تواند عوامل زیر را در بر‌گیرد :
· تصویر سازی و ارائه تصویر مناسب از کشور به جهانیان .
· شناسایی مشکلات موجود و همت در جهت برطرف کردن آن .
· ارتباط میان فعالیت‌های بازاریابی و جاذبه ‌ها و توسعه تسهیلات و امکانات .
· بکارگیری روش‌های تبلیغاتی موثر و حرفه ‌ای برای توسعه و ترویج صنعت گردشگری در بُعد داخلی و بین‌المللی .
· برنامه زمان بندی شده برای انجام فعالیت‌های تبلیغاتی و ترویجی در بازارهای مورد هدف.
۲-۱۳ اهمیت گردشگری
امروزه گردشگری در دنیا یکی از صنایع پردرآمد جهان به شمار می‌رود و پیش بینی می شود تا پایان دهه آینده این صنعت درصدر جدول صنایع پر درآمد جهان قرار گیرد همچنین بیش از نیمی از اشتغال جهان را به خود اختصاص دهد.
این صنعت با بخش‌های مختلف اقتصاد رابطه تنگاتنگی داشته و با دارا بودن اثرات مثبت عمیق و متقابل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از بخش‌های حائز اهمیت و مهم به شمار می‌رود.
«گردشگری بعنوان گسترده‌ترین صنعت خدماتی جهان نیز جایگاه ویژه‌ای دارد ازاین رو بسیاری از کشورهادر رقابتی تنگاتنگ با یکدیگر ودر پی کسب منافع بیشتر از این صنعت می‌باشند. این صنعت چنان رشد فزاینده‌ای یافته که بسیاری از صاحب‌نظران، قرن حاضر را قرن گردشگری می‌نامند. صاحب نظران ومتخصصان امر گردشگری معتقدند در این قرن شاهد انقلابی در گردشگری خواهیم بود؛ انقلابی که امواج آن حتی بردورافتاده ترین نقاط جهان اثرگذار خواهد بود. »(کاظمی، ۱۳۸۵)
۲-۱۴ اهداف تبلیغات
«تبلیغات برای تأمین نیازهای ارتباطی هر نوع صنعت، سازمان، محصول، نام تجاری و خدمت به کار می‌رود. اولین گام در تهیه‌ی یک برنامه‌ی تبلیغاتی مشخص کردن اهداف تبلیغات است. این تصمیم‌ها غالباً تحت تأثیر تصمیم‌های قبلی درباره‌ی بازار هدف، تعیین جایگاه در بازار و ترکیب عناصر بازاریابی قرار می‌گیرد. خط‌مشی تعیین جایگاه در بازار و ترکیب عناصر بازاریابی، تعیین کننده‌ی وظیفه‌ای است که اجرای آن در کل برنامه‌ی بازاریابی برعهده‌ی تبلیغات خواهد بود.
“هدف تبلیغات” وظیفه‌ی ارتباطی خاصی است که باید در مورد مخاطب هدف خاصی و طی یک دوره‌ی زمانی خاص تحقق یابد.» ( کاتلر و آرمسترانگ، ۱۳۸۰)
تبلیغات براساس هدف به ۳ دسته‌ی کلی تقسیم‌بندی می‌شوند:
الف) تبلیغات اطلاع‌رسان
ب) تبلیغات ترغیبی
ج) تبلیغات یادآور
در زیر به اختصار به توضیح هر کدام از این اهداف می‌پردازیم.
تبلیغات اطلاع‌رسان
این نوع تبلیغ عمدتاً هنگام معرفی یک محصول جدید به کار گرفته می‌شود. در این مورد هدف، ایجاد تقاضای اولیه است. بنابراین مثلاً تولید کنندگان لوح‌های فشرده (CD) مصرف کنندگان را در وهله‌ی اول از منافع و مزایای سی‌دی در زمینه‌ی صدا و سهولت استفاده آگاه می‌سازند .
پیشنهاد استفاده‌های جدیدی از محصول، مطلع کردن بازار درباره‌ی تغییر در قیمت، شرح چگونگی کاربرد محصول، توصیف خدمات موجود، تصحیح برداشت‌های غلط، ایجاد تصویری مثبت برای شرکت از جمله‌ی تبلیغات اطلاع‌رسان هستند.(فروز فر،۱۳۸۲، ۱۷)
تبلیغات ترغیبی
تبلیغات ترغیبی هنگامی که رقابت افزایش می‌یابد اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند. در این حالت هدف سازمان یا شرکت، پدید آوردن تقاضای گزینشی است. مثلاً هنگامی که ماشین‌های ظرف‌شویی L.G جای خود را در بازار پیدا کردند و مورد قبول مصرف کنندگان قرار گرفتند، شرکت سازنده می‌تواند مصرف کننده را نسبت به نام تجاری خودش ترغیب کند و ادعای کیفیت بهتر در مقابل پولی که پرداخت می‌شود، داشته باشد.(همان منبع،۱۸)
تبلیغات یادآوری کننده
زمانی که کالایی در منحنی عمر خود در مرحله‌ی بلوغ قرار داشته باشد تبلیغات یادآوری کننده از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است زیرا باعث می‌شود که مصرف‌کنندگان همچنان درباره‌ی محصول بیندیشند و آن را در خاطر داشته باشند.

۱۵۴۹۱۰۰

۲۱۲۵۸۹۱

۳۶۷۴۸۹۲

۴۱

۵۹

۱۰۰

۲۰۰۷

۱۶۶۷۷۸۰

۲۳۹۳۰۸۹

۴۰۶۰۸۷۰

۴۱

۵۹

۱۰۰

“قسمت عمده توسعه صنعت بیمه به رشد بیمه عمر در جهان مربوط می‌شود. بطوری که میزان حق بیمه دریافتی از آن ۲٫۱ درصد GDP جهان در سال ۱۹۸۴ به ۴٫۲ درصد در سال ۲۰۰۷ افزایش یافته است. جدول فوق در صد سهم بیمه عمر و غیرعمر در حق بیمه تولیدی در جهان را نشان می‌دهد. درصد این سهم در کشور ما در سال ۲۰۰۹ برابر بیمه‌های غیرعمر حدود ۹۱ درصد و بیمه عمر کمتر از ۱۰ درصد بوده است. این در حالی است که ضریب نفوذ بیمه در کشور ما در سال ۲۰۰۹ حدود ۱٫۳۹ درصد است که ضریب نفوذ بیمه زندگی کمتر از ۰٫۱ درصد است. همچنین، حق بیمه سرانه در جهان در سال ۲۰۰۹ حدود ۵۹۵٫۱ دلار بوده که از این رقم حق بیمه سرانه مقدار ۳۴۱٫۲ دلار مربوط به بیمه عمر می‌باشد. این رقم برای کشور ما در سال ۲۰۰۹ کمتر از ۶۳٫۵ دلار بوده که فقط ۴٫۴ دلار حق بیمه سرانه بیمه عمر و بقیه حق بیمه غیر عمر می‌باشد"(مهدوی و ماجد، ۱۳۹۰ ص۲۵).

۲-۷ مروری بر تحقیقات انجام شده
با توجه به اینکه پژوهش حاضر از دوجنبه تقاضا برای بیمه عمر و شبکه‌های عصبی بررسی می‌شود. در این بخش ابتدا به منظور تعیین متغیرهای مستقل، مطالعات مربوط به تقاضا برای بیمه‌های عمر بررسی می شوند و در قسمت بعد به بررسی تحقیقات مربوط به کاربست شبکه‌های عصبی مصنوعی در حوزه اقتصاد و بیمه می‌پردازیم. تحقیقات در زمینه بیمه عمر در ایران به چهار دسته تقسیم می‌شود. دسته اول به تاثیر این بیمه‌های در رشد اقتصادی می‌پردازد. در این تحقیقات عموما حق ^[۳]بیمه سرانه شاخصی برای رشد بیمه‌های عمر ، تولید ناخالص داخلی هم شاخصی برای رشد اقتصادی عنوان شده‌اند. برای بررسی وجود رابطه بین این دو متغیر از مدلهای OLS^[4] و VAR استفاده شده است. در همه تحقیقاتی که در این زمینه صورت گرفته است، وجود رابطه بین بیمه‌های عمر و توسعه اقتصادی تائید شده است.
دسته دوم مطالعات انجام شده تاثیر متغیرهای اقتصادی؛ چون درآمد، تورم، نرخ سود و غیره را روی تقاضای بیمه‌های عمر بررسی می‌کند. این گروه از تحقیقات تابع تقاضا برای این نوع بیمه‌ها در ایران را برآورد می‌کند. جمع آوری اطلاعات از راه آمارهای منتشر شده و توزیع پرسشنامه از سوی محقق صورت گرفته است.
دسته سوم، عوامل اجتماعی-فرهنگی و شخصیتی موثر بر تقاضا را بررسی می‌کند. این عوامل به دو گروه اجتماعی-فرهنگی و شخصیتی تقسیم می‌شود. در این تحقیقات، اطلاعات از راه پرسشنامه و مصاحبه گردآوری می‌شود. با بهره گرفتن از این داده‌ها، آزمون فرضیه‌ها انجام می‌شود. عواملی که در این گروه در نظر گرفته شده؛ شامل تاثیر تبلیغات برای افزایش آگاهی مردم، تاثیر باورهای مذهبی، قضا و قدر و تامین اجتماعی بر تقاضای بیمه‌عمر است.
دسته چهارم دربرگیرنده تحقیقاتی است که، علل عدم رشد بیمه‌های عمر و روش های توسعه آنها را بررسی می‌کنند. راهکارهای رشد بیمه‌های عمر شامل روش‌هایی برای بهبود فرایند صدور و فروش بیمه‌نامه‌ها است. موانع عمده بر سر راه رشد بیمه‌های عمر؛ تورم، عدم آشنایی با بیمه‌های عمر و مشکلات موجود در تعیین نرخ حق بیمه‌ها شناخته شده است(مهدوی و ماجد، ۱۳۹۰).
تروت و تروت در مقاله خود تحت عنوان تقاضا برای بیمه در مکزیک و ایالات متحده وجود رابطه ای مثبت بین درآمد ،تولید ناخالص داخلی و تقاضا برای بیمه عمر را نشان دادند (Truett &Truett، ۱۹۹۰).
لیم وهبرمن به بررسی تاثیر متغیرهای اقتصادی کلان تقاضا برای بیمه عمر در مالزی پرداختند و در نتیجه دریافتند که تقاضا برای بیمه عمر با تورم رابطه منفی و با درآمد رابطه مثبت دارد (Lim & Haberman,2004) .
براون وکیم در مقاله ای تحت عنوان (تجزیه و تحلیل بین المللی تقاضا برای بیمه عمر ) در ۴۵ کشور دریافتند که تقاضا برای بیمه‌ها ی عمر با درآمد رابطه‌ای مثبت و معنادار دارد و کشش درآمدی تقاضا ۵۸/۰ نشان می دهد که به طور کلی در دنیا بیمه عمر به عنوان یک کالای ضروری محسوب می‌شود. (Brown&Kim ،۱۹۹۳)
امینی سال ۱۳۸۹ در مقاله خود تحت عنوان پیش‌بینی حق بیمه‌های عمر از طریق شبکه‌های عصبی و مدل‌هایARIMA^[5]،^[۶]ARIMAX ،دریافت که با معیار RMSE ^[۷]شبکه عصبی عملکرد بهتری از روش‌های مذکور دارد او همچنین رشد حق بیمه‌های دریافتی سالانه را با شبکه‌های عصبی برآورد کرد که براساس آن ۱۲درصد رشد را تا پایان برنامه پنجم توسعه خواهد داشت(امینی، ۱۳۸۹).
هاموند در پژوهش خود با بهره گرفتن از داده‌های سال‌های ۱۹۵۲ و ۱۹۶۱ آمریکا ارتباط بین حق بیمه عمر به عنوان متغیر وابسته و متغیرهای درآمد، ثروت، تورم، سن سرپرست خانوار، تحصیلات و شغل سرپرست خانوار به عنوان متغیرهای توضیحی مورد بررسی قرار داده است. رابطه رگرسیونی تخمین زده شده نشان می‌دهد که هر واحد افزایش درآمد خانوار، ۱۹% واحد تقاضای بیمه را افزایش می‌دهد. اثر ثروت در این مدل مثبت ولی بسیار کمتر از اثر درآمد است. اثر هر واحد افزایش ثروت فقط ۰۰۰۷/۰ است. هر سال افزایش سطح تحصیلات منجر به افزایش ۳ دلاری تقاضای بیمه می‌شود. متغیرهای موهومی «مجرد بودن» و «متأهل و بدون بچه بودن» اثر معنی‌دار ولی منفی روی تقاضای بیمه عمر دارند. متغیرهای «متخصص بودن» و «خود اشتغالی» و «شغل‌های سطح بالای مدیریتی» اثر مثبت معنی‌دار بر تقاضای بیمه عمر دارند. سن و نژاد اثر معنی‌داری روی تقاضای بیمه عمر ندارند. نتایج ملموس‌تر با تقسیم کردن سطح درآمد سرپرست خانوار به سه سطح درآمدی پایین، متوسط و سطح بالا بدست می‌آید. در مدل‌های تقسیم بندی شده، متغیر سن در گروه‌های درآمد پایین و متوسط اثر معنی‌داری بر تقاضای بیمه عمر دارد در حالیکه برای گروه درآمدی بالا اثر سن معنا دار نیست. اگرچه در مدل کلی اثر متغیر نژاد معنی دار نیست ولی در مدل مربوط به خانوارهای با درآمد پایین معنادار است. ضریب درآمدی برای گروه درآمدی پایین بسیار کوچک (۰۰۷/۰) و برای گروه درآمدی متوسط بیشترین مقدار و مساوی (۳۸%) و برای گروه درآمدی بالا (۰۱۸/۰) است. این در حالی است که کشش درآمدی تقاضا برای سه گروه بسیار متفاوت است. برای افراد با درآمد پایین کمترین و برابر با (۲۹/۰) و برای گروه درآمدی متوسط (۵۳/۱) و برای گروه درآمدی بالا برابر (۶۶/۰) است. این کشش برای گروه درآمدی متوسط بیشترین مقدار ممکن را دارد که این نتایج نشانگر اثر قابل توجه درآمد بر تقاضای بیمه است (Hammond، ۱۹۶۸).
نیومان در پژوهش خود به بررسی اثر تورم بر تقاضای بیمه پرداخت. او با بهره گرفتن از متغیرهای حق بیمه و سرمایه بیمه خریداری شده به عنوان متغیر وابسته و متغیرهای قیمت انتظاری، درآمد قابل تصرف شخص، تعداد تأهل، تعداد کودکان هر خانوار، شهری بودن خانوار به عنوان متغیرهای مستقل به نتایج زیر دست یافت. در مدلی که متغیر وابسته سرمایه بیمه است، متغیر توصیفی قیمت معنادار است. در مدلی که متغیر وابسته حق بیمه است، اثر شاخص قیمتی مصرف کننده و تأهل مثبت بوده و اثر داشتن فرزند، شهری بودن، زمان، درآمد قابل تصرف شخصی منفی می‌باشد(Neumann، ۱۹۶۹).
دیاکن در پژوهش خود تحت عنوان تقاضا برای بخش عمومی بیمه عمر در انگلستان متغیرهای زیر را برای توضیح تقاضای بیمه عمر معرفی کرد: ثروت، درآمد دائمی، شاخص قیمت بازار، نرخ واقعی تورم، نرخ مالیات بردرآمد، نرخ بیکاری، وضعیت تأهل، تعداد کودکان. در مدل معرفی شده توسط دیاکن دو انگیزه برای خرید بیمه عمر معرفی شده است: یکی پس‌انداز و دیگری محافظت از خانواده.نتایج نشان دادند که در حالتی که انگیزه خرید برای پس‌انداز باشد، کشش درآمدی تقاضا ۵/۳ و درحالی که انگیزه خرید محافظت از خانواده باشد این مقدار ۵/۲ می‌باشد. نرخ مالیات بر درآمد اثر مثبت بر هر دو مدل دارد. نرخ تورم اثر منفی بر هر دو مدل دارد و معنادار می‌باشد.نرخ بیکاری در مدل پس‌انداز محور دارای تأثیر مثبت با کشش ۲۵/۰ بر تقاضای بیمه عمر است و در مدل محافظت محور اثر معناداری ندارد(Diacon،۱۹۸۰).
فورچون در پژوهش خود در بخش نظری به بررسی تأثیر متغیرهای دستمزد و درآمد و ثروت و نرخ تنزیل بر تقاضای بیمه‌های عمر پرداخت. در پژوهش او اثر دستمزد و نرخ تنزیل مبهم و اثر ثروت منفی است. و در بخش کاربردی به این نتیجه رسید که لگاریتم ثروت سرانه، لگاریتم نرخ بهره حقیقی و لگاریتم تورم انتظاری دارای تأثیر معناداری بر لگاریتم سرمایه بیمه سرانه دارند و همچنین انتظارات تورمی باعث کاهش تقاضای بیمه عمر می‌شوند(Fortune، ۱۹۷۳).
اوترویل در پژوهش خود تحت عنوان بازار بیمه‌های عمر در کشورهای در حال توسعه به بررسی اقتصادسنجی بر مبنای داده‌های مقطعی سال ۱۹۸۶ برای ۴۸ کشور در حال توسعه پرداخت. متغیر وابسته مدنظر او، حق بیمه و متغیرهای مستقل او درآمد سرانه، نرخ بهره حقیقی، تورم انتظاری، امید به زندگی و بازار انحصاری^[۸] و حضور شرکت‌های خارجی در بازار بودند.نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که بازار انحصاری و تورم انتظاری اثر منفی بر تقاضای بیمه عمر دارند و GNP سرانه و امید به زندگی اثر مثبتی بر تقاضای بیمه عمر دارند. (Outerville، ۱۹۹۶)
وارد و زوربروگ با بررسی اثر عوامل سیاسی و حقوقی و اقتصادی بر تقاضای بیمه عمر در کشورهای آسیایی در ۳۷ کشور و در دوره زمانی ۱۹۸۷ تا ۱۹۹۸ به نتایج زیر رسیدند. اثر تورم، رفاه و دین بر روی تقاضای بیمه‌های عمر منفی است و اثر تحصیلات، درآمد، قانون مداری و همبستگی سیاسی بر روی تقاضای بیمه عمر در کشورهای مورد بررسی مثبت و معنی‌دار است(Ward & Zurbruegg ، ۲۰۰۲).
مهرآرا و رجبیان (۱۳۸۵) در پژوهش خود تحت عنوان تقاضا برای بیمه‌های عمر در ایران و کشورهای صادر کننده نفت به برآورد تابع تقاضا برای بیمه‌های عمر و نقش متغیرهای اقتصادی کلان بر تقاضای بیمه‌های عمر پرداختند. پژوهش ایشان در فاصله زمانی ۲۰۰۲-۱۹۹۸ و در کشورهای صادر کننده نفت (ایران – کویت- عربستان سعودی و امارات) با بهره گرفتن از داده‌های پانلی^[۹] بود. در الگوی پیشنهادی آنان کشش درآمدی تقاضا برای بیمه‌های عمر ۳% محاسبه شده بود که از سایر کشورها کمتر بود. بار تکفّل علی رغم مبانی تئوریک در این مدل دارای تأثیری منفی بر تقاضای بیمه عمر می‌باشد. باسوادی دارای تأثیر منفی می‌باشد. دلیل این امر را می‌توان به شاخص تحصیلات نسبت داد چرا که تحصیلات در متون مختلف دارای شاخص‌های متفاوتی است. در این تحقیق، شاخص تحصیلات میزان باسوادی معرفی شده است. ضریب تورم در این تحقیق علیرغم انتظار بسیار کم و مثبت است که این نتیجه خلاف انتظار بود. محققین دلیل این امر را وجود تورم در ساختار اقتصادی کشورهای نفت خیر با درآمد کم عنوان کردند. ضریب درآمد ۷۲/۰ است و نشان از کشش پایین این متغیر در مدل پیشنهادی دارد. کشش تقاضا نسبت به احتمال مرگ سرپرست خانوار ۵۲/۰ است. از نتایج جالب توجه این است که با توجه به کشش درآمدی تقاضا که کوچکتر از یک و مثبت است، این بیمه‌ها جزو کالاهای ضروری در سبد کالای مصرف کنندگان قرار می‌گیرند. هم چنین تعداد افراد تحت تکفّل اثری منفی بر تقاضای بیمه عمر دارد. لذا می‌توان دریافت که نظریات و تئوری‌های ارائه شده در متون اقتصادی، برای ساختار اقتصادی کشورهای مورد بررسی از جمله ایران مناسب نمی‌باشد.
ابراهیم کاردگر برای بررسی عوامل مؤثر بر تقاضای بیمه‌های عمر از متغیرهای توصیفی درآمد نان‌آور خانه، احتمال مرگ نان‌آور، بار تحصیل نان‌آور و تحصیل و تورم انتظاری استفاده کرد. در این تحقیق برای حاسبه میزان درآمد نان‌آور خانه از شاخص درآمد ملی سرانه استفاده شد. احتمال مرگ نان‌آور خانه از تقسیم فوت شده ها بر مجموع جمعیت کل و تعداد فوت‌ها بدست آمد. برای محاسبه بار تکفّل تعداد جمعیت زیر بیست سال بر تعداد جمعیت ۲۰ تا ۶۰ سال تقسیم شد. شاخص تورم انتظاری هم از رگرسیون الگوی لگاریتمی شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی در مناطق شهری (CPI)^[10] بر روی توان دوم این شاخص بدست آمد. کشش درآمدی تقاضا در این تحقیق ۶۳۵/۰ می‌باشد. کشش درصد باسوادی بر تقاضای بیمه عمر بزرگتر از واحد و برابر ۲۸/۲ بدست آمد که نشان از افزایش ریسک‌گریزی حاصل از افزایش درصد باسوادی می‌باشد. کشش تورم انتظاری برابر ۲۹/۲- بدست آمد که با مبانی نظری آن همخوانی دارد. کاردگر در تحقیق خود از متغیر دیگری استفاده کرد، متغیر مجاز مصوبه مجلس شورای اسلامی مبنی بر بیمه‌های عمر و حوادث کارمندان دولت در سال ۱۳۶۷٫ نتایج تحقیق نشان دادند این متغیر دارای کشش ۵۲۳/۰ می‌باشد و دارای تأثیر مثبت و معناداری بر تقاضای بیمه عمر می‌باشد. در تحقیق کاردگر دو فرضیه دیگر هم مورد آزمون قرار گرفت که تأثیر متغیرهای بار تکفّل و احتمال مرگ سرپرست خانوار بر تقاضای بیمه‌های عمر بود که در سطح معناداری ۵% رد شدند. (کاردگر، ۱۳۷۶)
خرمی به مطالعه بر روی ۴۵ کشور در حال توسعه و با در نظر گرفتن انگیزه‌های جوامع در کشورهای در حال توسعه برای پس‌انداز، تقاضا برای بیمه‌های عمر مورد بررسی قرار داد. طبق بررسی‌هایی که انجام گرفت به دو دلیل چنین انگیزه‌ای با توجه به شرایط تصمیم‌گیری در کشورهای در حال توسعه وجود ندارد. اولاً افزایش نرخ رشد جمعیت و توزیع ناعادلانه درآمد، تصمیم‌گیری برای پس‌انداز را در کشورهای در حال توسعه مشکل کرده است. چرا که نرخ بالای رشد جمعیت باعث افزایش جمعیت جوان و در نتیجه افزایش مصرف در یک کشور می‌شود. مصرف زیاد، پس‌انداز کم را به دنبال دارد. ثانیاً دلیل عدم وجود انگیزه پس‌انداز به وسیله نظریه دور ه‌ی زندگی^[۱۱] قابل توضیح است. در این نظریه با فرض کامل بودن بازار‌های سرمایه، افراد به دنبال حفظ میزان مصرف خود می‌باشند. به این معنا که با افزایش درآمد الگوی مصرفی خود را تغییر نمی‌دهند. یعنی تصمیم گیری برای درآمد جدا از تصمیم گیری برای مصرف می‌باشد. به منظور حفظ میزان مصرف، پس‌انداز در دوران کاری و مصرف در دوران بازنشستگی صورت می‌گیرد اما عواملی هم باعث بر هم خوردن این روند می‌شوند. این عوامل شامل انگیزه ارث گذاری، وجود بازارهای سرمایه ناکامل و تابع مطلوبیت گوناگون می‌باشد. با در نظر گرفتن وجود این عوامل در کشورهای در حال توسعه می‌توان عدم انگیزه برای پس‌انداز را در این کشورها توجیه کرد. متغیرهایی را که خرمی در تحقیق خود به عنوان متغیرهای تأثیرگذار مورد بررسی قرار داد عبارت بودند از درآمد واقعی سرانه که از تولید ناخالص داخلی سرانه به دست می‌آید. نرخ بهره و نرخ تورم انتظاری و حق بیمه‌های عمر از دیگر عوامل تأثیرگذار می‌باشند. برای تعیین نرخ بهره از نرخ تنزیل بانکی و برای نرخ تورم انتظاری از میانگین وزنی تغییرات قیمت استفاده شده است. متغیرهای دیگری که در تحقیق خود مورد استفاده قرار داد ساختار رقابتی بازارهای داخلی و میزان گسترش بازارهای مالی کشور، درصد نیروی کار در بخش کشاورزی، رشد متوسط سالانه جمعیت، سطح تحصیلات عالی و وضعیت بهداشت جامعه می‌باشد. متغیرهای مجازی در نظر گرفته شده شامل درجه انحصاری بودن بخش بیمه‌های عمر و فعالیت شرکت‌های بیمه خارجی در بازار داخلی می‌باشند. نتایج بدست آمده از این تحقیق حاکی از وجود رابطه مستقیم بین توسعه بیمه‌های عمر با درآمد سرانه واقعی و درجه گسترش بازارهای سرمایه و رابطه منفی بین نرخ تورم انتظاری و تقاضا برای بیمه‌های عمر دارد. درآمد با تقاضا رابطه مستقیم دارد و کشش درآمدی مثبت و بیشتر از یک می‌باشد. متغیر نرخ بهره در این مدل به دلیل مشکل برای تعیین نرخ واقعی بهره معنی‌دار نمی‌باشد. رابطه منفی بین تورم و تقاضا در این تحقیق هم نتیجه شد. بازارهای انحصاری بیمه دارای اثر منفی بر تقاضا هستند و سایر متغیرها هم در مدل دارای تأثیر چندانی نبودند(خرمی، ۱۳۷۶).
عزیزی در تحقیق خود به بررسی رابطه میان متغیرهای کلان اقتصادی و تقاضا برای بیمه‌های عمر پرداخت. او در تحقیق خود داده‌های مربوط به سالهای ۱۳۶۹-۱۳۸۳ را مورد بررسی قرار داد. متغیرهای مورد استفاده در توضیح تقاضا برای بیمه‌های عمر در این تحقیق عبارتند از: توسعه مالی، درآمد، تورم، نرخ بهره، حق بیمه، امید به زندگی و بازده بازار سهام می‌باشند و نتایج نشان دادند که تقاضای بیمه‌های عمر با درآمد، بازده، بازار سهام، امید به زندگی، توسعه مالی و تورم دارای رابطه مثبت و با نرخ بهره و قیمت بیمه دارای رابطه منفی و معنی دار هستند. نکته قابل توجه در این پژوهش ضریب کشش تورم به تقاضا برای بیمه‌های عمر است که (۹%) بود و این متغیر در سطح معنی‌داری ۵% دارای تأثیر مثبت بود(عزیزی، ۱۳۸۴).
فتحی زاده در پایان نامه خود به بررسی تأثیر میزان درآمد ماهانه، تحصیلات، میزان آگاهی نسبت به بیمه عمر و اعتقاد به قضا و قدر و برخی متغیرهای اقتصادی کلان از جمله نرخ بهره، شاخص هزینه زندگی، جمعیت، تولید ناخالص داخلی، میزان خسارت پرداختی بیمه عمر و میزان خسارت پرداختی بیمه حوادث بر روی تقاضا برای بیمه‌های عمر پرداخت و در سطح اطمینان ۹۵% نتیجه گرفت که رابطه مستقیمی بین درآمد و حق بیمه وجود دارد، بین میزان حق بیمه دریافتی و سطح تحصیلات رابطه معنی داری وجود ندارد. او همچنین دریافت که اختلاف معنی‌داری بین دو گروه افرادی که دارای بیمه‌نامه اشخاص بودند و افرادی که دارای بیمه‌نامه اشخاص نبودند در اعتقاد به قضا و قدر وجود دارد و نتیجه گرفت که اعتقاد به قضا و قدر عاملی برای کاهش تقاضای بیمه اشخاص می‌باشد. در این تحقیق نتیجه شد که ۲۴ نفر از ۳۲ نفری که فاقد بیمه‌نامه عمر بوده‌اند، ناآشنایی خود را دلیل عدم خرید آن ذکر کرده بودند. همچنین دریافت که بین حق بیمه دریافتی و تولید ناخالص داخلی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. کشش آن به تقاضا هم مثبت و دارای مقدار ۲۶% بود. و دلیل آن را می‌توان به درجه نفوذ بیمه‌ای کم نسبت داد چرا که بخش اعظم ناخالص داخلی ناشی از درآمدهای حاصل از نفت و گاز می‌باشد و صنعت بیمه جایگاه مهمی در این بخش ندارد. تأ‌ثیر نرخ بهره و هزینه زندگی هم منفی و معنی دارد بودند. و در نهایت نتیجه گرفته شد که خسارت پرداختی در بخش حوادث و عمر در میزان تقاضا برای بیمه‌های عمر دارای تأثیر مثبت و به صورت قابل توجهی معنادار هستند(فتحی‌زاده، ۱۳۷۶).
جعفرزاده در مقاله‌ی خود تحت عنوان «بررسی آثار تورم بر بیمه‌های زندگی» رابطه تقاضا برای بیمه‌های عمر را که قراردادهای بلند مدت هستند با تورم بررسی می‌کند. وی در مقاله خود عنوان می‌کند که شرکت‌های بیمه برای جذب مشتری می‌بایست به نرخ بهره برای محاسبه حق بیمه توجه کنند و عواملی را همچون رقابت در بازار، نرخ بازده شرکت از محل سرمایه گذاری‌های انجام شده و پیش‌بینی نرخ تورم؛ برای تعیین نرخ بهره مورد توجه قرار می‌دهد. او در مدل خود که با بهره گرفتن از داده‌های سال‌های ۱۳۷۴-۱۳۵۰ توسط رگرسیون برازش شده بود، نتیجه گرفت که ضریب نرخ تورم انتظاری و نرخ بهره واقعی در سطح ۵ درصد منفی و معنی‌دار متغیرهای درآمد ملی و نرخ باسوادی در سطح ۱ درصد مثبت و معنی دار هستند. و همچنین متغیر مجازی اجرای بیمه زندگی کارکنان دولت در سال (۱۳۶۸) هم مثبت و در سطح ۱ درصد معنی‌دار می‌باشد(جعفرزاده، ۱۳۷۶).
در ادامه اثر متغیرهای توضیحی مختلف را بر تقاضای بیمه عمر در جدول شماره ۲-۲ آورده ایم.
جدول شماره ۲-۲ چکیده ی اثر متغیرهای توضیحی بر تقاضای بیمه ی عمر در تحقیقات کابردی خارجی

متغیرهای توضیحی

۲ـ۵ـ۲ـ دانش مدیریت
امروزه واژه دانش برای تشریح دو نوع دانش که در استفاده از رایانه نقش کلیدی دارند به کار می‌رود.

الف ـ سواد کامپیوتری^[۹۴]
منظور از سواد کامپیوتری، آشنایی با کامپیوتر و اصطلاحات کامپیوتری می‌باشد. رضائیان (۱۳۸۵) عقیده دارد که “دانش کار با رایانه، سواد کار با رایانه نامیده می‎شد، این دانش شامل شناخت واژگان رایانه، شناسایی قوت‎ها و ضعف‎های رایانه، توان استفاده از رایانه و مانند آن است” (ص ۹) .
ب ـ سواد اطلاعاتی^[۹۵]
صرافی زاده و پناهی (۱۳۸۴) عقیده دازند که : “سواد اطلاعاتی یعنی آشنایی با نحوه استفاده از اطلاعات در هر مرحله از فرایند حل مساله یعنی اینکه مدیر بداند اطلاعات از کجا فراهم می‌شود و چگونه باید آنرا با همکاری دیگران مورد استفاده قرار دهد” (ص ۳۸). رضائیان (۱۳۸۵) به نقل از مک لئود اظهار می‌دارد که “سواد استفاده از اطلاعات وابسته به سواد رایانه نیست. مدیری ممکن است استفاده از اطلاعات را داشته باشد ولی سواد استفاده از رایانه را نداشته باشد. مطلوب آن است که مدیر هر دو سواد را توأماً داشته باشد” (ص ۹). بنابراین مدیران امروز در مواجهه با سیستم‌های اطلاعاتی دارای نقش‎های گوناگونی هشتند و نیازمند دانش و مهارت‌های خاص
می‌باشند.
۲ـ۶ـ نقش کامپیوتر در سیستم اطلاعات مدیریت
در سال‌های اخیر کامپیوتر به عنوان جزء لاینفکی از سیستم‌های اطلاعاتی در مؤسسات و شرکت‌های بازرگانی و سایر سازمان‌های دولتی و خصوصی مطرح شده اند. برای خیلی‌ها این سوال مطرح است که چرا این همه تمایل برای استفاده از کامپیوتر در سیستم‌های اطلاعاتی وجود دارد؟ برین (۱۹۸۸) علت الزامی‌بودن کامپیوتر برای پردازش داده‌ها را به شرح زیر بیان می‌کند:
۱ـ سازمان‌ها روز به روز از نظر وسعت، حوزه عملیات و پیچیدگی وظایف در حال رشد هستند و لذا مجبورند که خدمات و محصولات بیشتری تولید کنند و از نظر نیروی انسانی نیز پرسنل بیشتری بکار می‌گیرند و به همین دلیل نیاز بیشتری به اطلاعات دارند.
۲ ـ مدیران و دیگر کسانی که برای انجام امور و تصمیم‌گیری‌ها تقاضای مستمر برای انواع اطلاعات دارند، می‌خواهند که این اطلاعات به طور منظم، دقیق، به موقع و مناسب با نیاز آنان تهیه و ارئه شود (ص ۳۲).
۲ـ ۷ ـ ویژگی‌های استثنایی کامپیوتر
“کامپیوتر عبارت است از وسیله ای که می‌تواند یک سری دستورالعمل را دریافت، پردازش، ذخیره و نتیجه را ارائه نماید” (صرافی زاده و پناهی، ۱۳۸۴، ص ۸۵). کامپیوتر دارای ویژگی‌هایی باشد که به دلیل این ویژگی‌ها به عنوان یک ابزار با کارایی استثنایی و منحصر به فرد در کلیه ابعاد زندگی مدرن رسوخ پیدا کرده است. گلیسون و چودهاری^[۹۶] (۲۰۰۲) بیان می‌کند که:
ویژگی‌های خاصی که باعث اهمیت روزافزون کامپیوتر گردیده است عبارتند از:

1. 1. سرعت : کامپیوتر می‌توانند هزاران دستور را در هر ثانیه اجراء نمایند و بنابراین کاری که کامپیوتر در چند دقیقه انجام می‎دهد ممکن است کار چند سال نیروی انسانی باشد. این مزیت به سیستم اطلاعاتی اجازه می‌دهد که اطلاعات را در زمان مناسب برای مدیران فراهم سازد. البته باید توجه داشت که برنامه ریزی صحیح و انتخاب سخت افزار و نرم افزار مناسب شرط اصلی بهره گیری از سرعت کامپیوتر است.

1. 1. دقت : کامپیوترها می‌توانند مقادیر زیادی از داده‌ها را به دقت و بدون اشتباه پردازش نمایند.

1. 1. قابلیت اطمینان : میزان دقتی که در کامپیوترها وجود دارد موجب می‌شود که درجه اطمینان نسبت به نتایج پردازش داده‌ها زیاد باشد.

1. 1. اقتصادی بودن : کامپیوترها اگر به درستی مورد استفاده قرار گیرند در مقایسه با سیستم‌های دستی مقرون به صرفه هستند (ص ۲۲ و ۲۳).

۲ـ۷ ـ۱ـ مدل عمومی‌یک سیستم کامپیوتر
در اواخر دهه ۱۹۴۰ جان وان نیومن^[۹۷] و همکارانش شرحی از معماری داخلی یک کامپیوتر الکترونیکی ایده آل ارائه دادند که از آن تاریخ تاکنون اغلب کامپیوترها بر مبنای این معماری طراحی می‌گردند. واحدهای تشکیل دهنده ی این معماری عبارتند از: یک واحد انجام محاسبات، واحد کنترل عملیات، حافظه جهت نگهداری
داده‌ها، برنامه و واحدهای ورودی و خروجی.