درخیلی از طوایف کار آب فروشی را به خانم خانواده­ای واگذار می­کردند، که وضع مالی خوبی نداشتند. به همین خاطر هر کس که کاسه­ی آبی می­گرفت، قیمت کاسه­ی آب را به اندازه توان مالیشان می­پرداخت. که این کار در واقع نوعی صدقه برای رفع خشک سالی بوده است.

۳-۲-۳) مراد و مطلو دِ اویار

از جمله باورهای عامه، حاجت خواستن از آبیار است. گروهی از عامه عقیده دارند که اگر کسی مشکل یا حاجتی داشته باشد، هنگام غروب یا طلوع آفتاب به کنار باغ یا مزرعه­ای برود که کشاورز آبیاری می­ کند از کشاورز بخواهد که برایش دعا کند این دعا سریع تر اجابت می­ شود. به این روش که درخواست کننده به نزد آبیار رفته، و می­گوید:
اویار هِ آو می زنی وِ کشت و کارت اِ خدا راس بیارهَ دِ کارو بارت
مه نیتی کردمه تو سیم دُوا کو بو خدایا اِی بنه­نِ دِ غم رها کو
حرف تو وِ تی خدا گیرایی داره او خدائی که خالق هشت و چهاره
تا خدا راس بیاره دِ کار و بارم زمسون و غم بکه وینه­ی بهارم
آویار هِ آو زلال خو و تمیزه بیل بیا شاه دخترو بکه­ش دِ کیزه
آو زلالِ آویاری درمون درده خو بیه هرکه دِ اِی آو تو حَرده
اِیسه بُو چی بَکم جواوم چینه کار دارم هام وِ رَته اسبم وِی زینه
معنی:
ای کشاورزی که در حال آبیاری هستی، خدا کار و بارت را راست و درست کند.
من نیتی کرده­ام تو برایم دعا کن. بگو خدایا این بنده را از غم نجات بده
حرف تو نزد خدا مقبول است. خدایی که خالق دوازده امام است.
تا خدا مشکلات مرا حل کند و زندگی پر از غم همچون زمستانم را مانند بهار با صفا کند.
ای آبیار آبت زلال و تمیزست. بگذار شاه­دختران این آب را در کوزه بریزد.
آب زلال آبیاری، درمان هر درد است. هر کس از این آب خورده شفا یافته است.
حالا بگو چکار کنم جوابم چیه؟ کار دارم اسبم را زین کرده­ام. رهگذرم می­خواهم بروم.
(عسکری عالم، ۱۳۸۸: ۱۵۴).

۳-۲-۴) پرس و کلاش

مراسم عزا را «پرس» می­گویند. درآن مراسم هرگز نباید کفش­های مهمان را جفت کرد و یا به ترتیب چید. زیرا این کار شگون ندارد. چنانچه این کار انجام گیرد، باز هم از آن خانواده کسی خواهد مرد
در میان طوایف طرهان و چگنی چنانچه کفش­های زنان و مردان مهمان، به طور نا خواسته جفت شود، بد شگون است و این بدین معنی است که مراسم پرس ادامه خواهد داشت. (عسکری عالم، ۱۳۸۷: ۶۴).
رسم بود زمانی که مردی از دنیا می­رفت، اگر زنش قصد داشت دوباره ازدواج کند کفش­های خودش را جلوی درب منزل جفت می­کرد تا دیگران از نیت ازدواج مجدد او با خبر شوند.

۳-۲-۵) آساره قوس

قوس نام برج دوازدهم از بروج فلکی و نام دیگر آن کمان است. آساره قوس به معنی ستاره قوس است. در باور مردم لرستان، قوس ستاره ای سرما خیز است.
مردم بر این باورند که این ستاره در فصل زمستان از زیر زمین به روی زمین می ­آید و همراه با«دایا سرما» و پسرانش «هَه مِیل» و«مَه مِیل» سوز سرما را بر سطح زمین می­گسترانند. راه ­ها و گردنه­ها را با کولاک، سرما و یخ مسدود می­ کنند. هه میل و مه میل از پیرزن اول بهار«دایا اول وِهار» که «کَله باد» به فرمان اوست، شکست می­خورند و به قله کوه قاف می­روند. آساره قوس هم کم کم سطح زمین را ترک می­ کند و دوباره به زیر زمین می­رود. بنابراین در فصل زمستان که آساره قوس در زیر زمین نیست آب­های چشمه ساران گرم است امّا در فصل تابستان که آساره قوس به زیر زمین می­رود، آب چشمه ساران سرد است». (عسکری عالم، ۱۳۸۷: ۹۲).
در باور عامه زمانی که تگرگ می­بارد، می­گویند بین «دایا اول وهار» و «دایا سرما» جنگی صورت گرفته، دست بند و گردن بند «دایا سرما» پاره شده، و دانه­ های تگرگ را مهره­های دست بند و گردن بند پاره شده ی «دایا سرما» می­دانند.

۳-۲-۶) دیگر باورها

* به هنگام تحویل سال اگر کسی در مهمانی باشد تا پایان آن سال مهمانی می­رود و اگر مهمان داشته باشد تا پایان آن سال مهمان دارد. (پاپی بالاگریوه، ۱۳۸۷: ۳۴۷).
* زوزه بی موقع سگ و شیهه­ی اسب خبر از زلزله است. (همان: ۳۴۷).
* اگر کفش­ها روی هم بیفتد، صاحب این کفش به سفر می­رود. و اگر کفش پشت و رو شود کسی از صاحب کفش بدگویی می­ کند. (همان: ۳۴۷).
* شنبه کار کن. شنبه کوچ کن. اما شنبه عروس به خانه نیار. (شنبه روز نحسی برای عروس به خانه آوردن است). (عسکری عالم، ۱۳۸۷: ۹۳).
* یه چه روژی بی ژَه مال داتِه در یا چوار شمه بی یا مونگ صفر
این چه روزی بود که از خانه بیرون رفتی. حتماً یا چهار شنبه بوده یا ماه صفر
روز چهار شنبه و ماه صفر از نظر عامه لرستان برای مسافرت نحس است.
از میان روزهای هفته که عقیده بر شوم بودن و بد یمن بودن آن است، چهارشنبه و از بین ماه ها، ماه صفر است. در این روز و ماه از آسمان شر می­بارد. و هر کسی با کسی درگیری و نزاع لفظی هم داشته باشد، خونی خواهد ریخت و کسی کشته خواهد شد. بنابراین می­گویند از کنار هر کسی که رد می شوید«بسم الله» گفته و رد شوید. اگر کسی به شما پیله کرد به مقابله با او برنیایید که آشوب بزرگی برپا می­ شود. (عسکری عالم، ۱۳۸۳: ۱۹۶).
* اگر کسی یک بار عطسه کند به هنگام مسافرت یا انجام کاری صبر«صور» آمده، باید صبر کند و بعد از گذشتن مدتی کوتاه به مسافرت برود یا کارش را انجام دهد. اگر دو بار یا بیشتر عطسه کند«جخد» آمده باید آن را به سرعت انجام دهد. افرادی که سرما خورده­اند از این قاعده بیرون هستند. (پاپی بالاگریوه، ۱۳۸۷: ۳۴۷).
*شکستن آینه­ی مجلس عقد نشانه­ی سیاه بخت شدن زوجین است. (همان: ۳۴۷).
* گوش بزرگ نشانه هوشیاری افراد، و گوش کوچک نشانه نادانی است. (همان: ۳۴۳).
* آدم سر طاس را آدمی با فکر، خوش شانس، با پشتکار و لجباز می­دانند. (همان: ۳۴۳).
* اگر دست راست کسی بخارد چیزی می­بخشد. اگر دست چپش بخارد چیزی به او می­بخشند. (همان: ۳۴۴).
*آدم چشم سیاه و چشم آبی را مهربان می­دانند و افراد چشم زرد را چشم شور و افراد چشم سبز را بد جنس می­دانند. (همان: ۳۴۴).
* بانگ مرغ نشانه­ی مرگ و حوادث ناگوار است. (اگر جغد بربام خانه­ای بنشیند حتماً کسی از اهل آن خانه می­میرد). (همان: ۳۴۴).
* دختر یا پسری که ابروهای به هم چسبیده داشته باشد، (ابرو پیوندی باشند) با فامیل خود ازدواج می­ کنند. وکسانی که ابروهایی با فاصله دارند با غریبه ازدواج می­ کنند. (همان: ۳۴۴).
* مرد کوسه را حیله گر می­دانند. (همان: ۳۴۴).
* موی سیاه نشانه خوش شانسی، موی زرد نشانه زیرکی و موی قرمز نشانه بدجنسی است. (همان: ۳۴۴).
* اگر کسی صدایی در گوش راستش طنین انداز شود، از خوبی او می­گویند. و اگر گوش چپش صدا کند، از او بد گویی می­ کنند. (همان: ۳۴۵).
* اگر قند در چای بیفتد، مهمان سر می­رسد. (همان: ۳۴۵).

۵۵.۱%

۲.۰%

۱۰۰.۰%

۱۵

۲

۸

۲۷

۸

۲

۴۷

۴.۳%

۱۷.۰%

۵۷.۴%

۱۷.۰%

۴.۳%

۱۰۰.۰%

۱۶

۰

۱۲

۱۵

۲۰

۳

۵۰

.۰%

۲۴.۰%

۳۰.۰%

۴۰.۰%

۶.۰%

۱۰۰.۰%

جدول شماره (۴-۷ ): توزیع فراوانی شاخصهای مربوط به ارتباط آموزش ضمن خدمت با مهارت شغلی درکارشناسان و مدیران سازمان
بر اساس جدول فوق ۴۰.۷% (مجموع درصدهای موافق و کاملا موافق ) از کارشناسان و ۴۵.۸% از مدیران اعلام داشته اند که دوره های آموزشی ضمن خدمت برگزار شده باعث افزایش توان انجام کارهایشان بدون راهنمایی دیگران شده است. ۴۱.۶% از کارشناسان بیان داشته اند که این دوره ها در عمل تاحدودی مورد استفاده قرار می گیرد اما ۴۲.۶% از مدیران معتقدندکه دوره های ضمن خدمت در عمل مورد استفاده واقع می شوند. ۴۳.۲% از کارشناسان و ۴۶% از مدیران اظهار نموده اند که توانایی آنها را در تحلیل عوامل داخلی و محیطی بخش معدن و صنایع معدنی تاحدودی افزایش داده است. ۴۷% از کارشناسان و ۴۶% از مدیران بیان داشته اند که باعث بالا بردن توانایی انجام کارهایشان گردیده است. ۴۸.۳% از کارشناسان و ۴۹% از مدیران اعلام داشته اند که باعث افزایش توانایی آنها در حل مساله شده است. ۴۹.۳% از کارشناسان عنوان نموده اند که آموزش این دوره ها باعث افزایش توانایی آنان در استفاده از تکنولوژی های جدید در سازمان شده است در حالیکه ۴۴% از مدیران تاحدودی با این نظر موافق بوده اند. ۴۸.۷% از کارشناسان و ۵۲% از مدیران اعلام داشته اند که مهارت برنامه ریزی را در آنها افزایش داده است. همچنین ۵۲.۷% از کارشناسان و ۴۸.۹% از مدیران معتقدند که قدرت تصمیم گیری را در آنان افزایش داده است. ۵۵.۱% از کارشناسان و ۵۷.۱% از مدیران براین باورند که قدرت سازمان دهی را در آنان افزایش داده است. ۴۳.۵% از کارشناسان و ۵۷.۴% از مدیران بیان نموده اند که تاحدودی توان تشخیص منابع را در آنان افزایش داده است. و در نهایت ۴۶% از مدیران اعلام داشته اند که آموزشهای ضمن خدمت باعث افزایش توانایی آنان در تهیه گزارشها تخصصی شده است اما ۴۱.۸% از کارشناسان نظر متوسط داشته اند. بنابراین بطور میانگین ۴۶.۷% (میانگین مجموع درصدهای موافق و کاملا موافق) از کارشناسان و ۴۵.۱% از مدیران معتقدند که دوره‌های آموزش ضمن خدمت موجب افزایش مهارت شغلی کارشناسان و مدیران سازمان شده است. اما ۳۷.۶% از کارشناسان و ۳۹.۷% از مدیران تاحدودی با این نظر موافق بوده اند.

نمودار (۴-۷) فراوانی شاخصهای مربوط به ارتباط آموزش ضمن خدمت با مهارت شغلی درکارشناسان و مدیران سازمان

نمودار (۴-۸) فراوانی شاخصهای مربوط به ارتباط آموزش ضمن خدمت با مهارت شغلی درکارشناسان و مدیران سازمان
سوالات جدول به ترتیب زیر می باشد:
۱۷ – رفتار و برخورد مناسب با مشتریان را در من بهبود بخشیده است .
۱۸ – باعث رعایت مقررات و انضباط اداری در من شده است .
۱۹ – باعث بهبود جدیت در انجام وظایف شغلی ام شده است .
۲۰ – باعث افزایش روحیه همکاری و کار گروهی در من شده است .
۲۱ – باعث افزایش خلاقیت و نوآوری در زندگی شغلی ام شده است .
۲۲ – بهتر با دیگران ارتباط برقرار می کنم .
۲۳ – باعث افزایش سرعت پاسخگویی ام به مخاطبان شده است .

لیبرال‌ها در دورۀ یک اصلی‌ترین نمایندگان و حامیان استعمار انگلیس در ایران بوده و نقش تاریخی ایشان ایجاد زمینه‌های ترویج مدرنیسم و غرب‌زدگی در ایران، سوارشدن بر جنبش اعتراضی و عدالت‌خواهانۀ مردمی در مشروطه و تبدیل آن به ابزاری جهت محدود کردن نفوذ اسلام و روحانیون بوده است. لیبرال‌ها در دوره دونقشی عموماً درجۀ دو داشته‌اند. وظیفۀ اصلی آن‌ها ترویج غرب‌زدگی و تحقق وابستگی در ایران بود کهبه وسیلۀ خاندان پهلوی صورت می‌گرفت. در این دوره لیبرال‌ها نقش رابط اطلاعاتی و منبع تهیۀ خبر و جاسوسی برای امپریالیسم غالب در کشور ما را نیز به عهده داشتند. دورۀ سه در دورۀ پس از پیروزی انقلاب اسلامی بود. در این دوره لیبرالیسم به اصطلاح مذهبی حرکت گستردۀ نفوذی و متشکلی را آغاز می‌کند که دارای صورت مدوّن فکری و ایدئولوژیک، شعارهای فرهنگی و اهداف مشخص سیاسی است. این حرکت فکری- تشکیلاتی لیبرال‌های به اصطلاح مذهبی بدنۀ اصلی تهاجم فرهنگی در مقیاس دانشگاه‌ها، مابین جوانان و در عرصه‌های کتاب و مطبوعات را تشکیلمی‌دهد (ص۵۹).

از آن زمان که یوسف خان مستشارالدوله،رسالۀ «یک کلمۀ» خود را برای تطبیق اسلام با اعلامیۀ حقوق بشر ۱۷۸۹. م و قانون اساسی سال ۱۷۹۱. م فرانسه نوشت و میرزاملکم خان اصول تمدن غرب را با اسلام هماهنگ معرفی کردتا کنون که دین با نگرش‌های هرمنوتیکی و استفاده از اصول پوزیتیویسم و فلسفۀ علم مورد بازشناسی قرار می‌گیرد، این منازعه که بر محور لیبرالیسم غربی با دین و سنت‌های فرهنگی ایرانی قرار دارد، به صورت حل نشده باقی مانده است. آنچه از تفکر غرب در یک قرن و نیم اخیر در ایرانمطرح‌شده، عمدتاً در سایۀ مفاهیمی همچون آزادی، قانون مداری، ناسیونالیسم، تجدد، دین‌داری علمی و عقلانی قرار داشته که در هر مقطع تاریخی بر حسب شرایط زمانی یک یا چند محور آن برجسته می شده است. چرخش مواضع روشنفکران آزادیخواه مشروطه به تجددخواهی اقتدارگرا، گرایش باقی‌مانده‌های این دو جریان به بیگانه‌ستیزی و ناسیونالیسم در دهه ۲۰، بازگشت به دین و فرهنگ دینی بعد از کودتای ۲۸ مرداد و ارائه عقلانیت لیبرال بر پایه نوگرایی دینی بعد از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، مؤید این واقعیت است که لیبرالیسم ایرانی در هر مقطع تاریخی چهره‌ای خاص و هماهنگ با شرایط تاریخی جامعه از خود به نمایش گذاشته است. امّا با همۀ این تعابیر و پس از گذشت زمان، اعتقاد به وجود رابطۀ مستقیم بین علوم جدید و پیشرفتهای تکنولوژیکی با تفکر لیبرالی نمی‌تواند صحیح باشد ولیبرالیسم ایرانی به اشتباه یا به عمد بین پیشرفت فنّاوری علمی غرب با نگرش‌های لیبرالی پیوند زده و می زند. نخبگان و دولت‌مردان ایرانی در ابتدا برای رفع عقب‌ماندگی و اخذ علوم و فنون به غرب رو کردند و با توجه به عدم موفقیت آن‌ها، با شیفتگی و خودباختگی، اخذ علوم و فنون و توسعه را به ابعاد نظری و فکری تعمیم دادند و این آغاز منازعه‌ای حل نشده در تاریخ سیاسی- اجتماعی ایران بوده است (جهاندار، ۱۳۹۱، صص۱۰۲-۱۰۴)
۲-۲-۲-۴- تعلیم و تربیت در مکتب لیبرالیسم
شعاری نژاد (شرفی،۱۳۸۹، ص۱۲) در این رابطه معتقد است تعلیم و تربیت لیبرال از قدمتی طولانی برخوردار است به طوریکه از اولین فیلسوفان این اندیشه، می‌توان به افلاطون و ارسطو اشاره نمود. در فلسفۀ ارسطو از تعلیم و تربیت لیبرال، تربیت آزادگان و آزاد زادگان مراد بود. در قرون وسطا به تربیتی گفته می‌شد که در تهذیب نیروهای روانی نقش ایفا می‌نمود. در فلسفۀ جان دیویی، تربیتی لیبرال نامیده می‌شود که به آزادی دانش‌آموز منجر گردد و بالأخره در میان عامه به تربیت عمومی اطلاق می‌شود.
از آنجایی که جوامع غربی بر پایۀ ارزش‌های لیبرالیسم بنیان‌گذاری شده‌اند، مارک هالستد (زارعان، ۱۳۷۹، ص۹) معتقد است اصول ارزشی تعلیم و تربیت لیبرال را به خوبی می‌توان در اصول و مبانی ارزشی لیبرالیسم جست و جو کرد. چنانچه به عقیدۀ وی، امروزه دیدگاه‌های تعلیم و تربیتی غرب تحت سیطرۀ همین ارزش‌های اساسی لیبرالیسم است. ارزش‌هایی همچون خودگردانی شخصی، نقدپذیری، استقلال نظام آکادمیک، تساوی فرصت‌ها، اخلاق عقلانی (اخلاق مستقل)، احترام به عقاید و علایق مختلف، پرهیز از القاء ارزش‌هاو طرد هر تعریف شخصی از خوب، همه و همه مبتنی بر سه ارزش پایه‌ای لیبرالیسم، یعنی آزادی، تساوی و عقلانیت است. تأکیدات اخیر در تفکر تعلیم و تربیت لیبرال بر ارزش‌های دمکراتیک، حقوق شهروندان و حقوق کودکان نیز بر همین پایه استوار است. هرست (ترجمۀ شرفی، ۱۳۸۹،ص۱۴) نیز معتقد است صاحب‌نظران تعلیم وتربیت لیبرال، عنصر عقلانی را ارزشمندترین خصیصۀ انسانی تلقی می‌کنند و بر این باور هستند که اگر آدمی این عنصر را به گونۀ صحیح به کار ببرد، آنگاه به شناخت واقعی پدیده‌ها خواهد رسید و واقعیت نهایی را درک خواهد کرد. در واقع انسان می‌تواند به واسطۀ تجلیهای ظاهری وجود چیزها، به الگوی کلی وجود و درک هماهنگ بین امور مختلف و طرح جامع آن‌ها نائل شود. محوریت عقلانیت را در این گفتۀ هرست (همان): «که تعلیم و تربیت متعهد به عقلانیت است، نه کمتر و نه بیشتر» به خوبی می‌توان دید. به عقیدۀ وی برای رشد عقلانیت در کودکان بایستی آن‌ها را منتقد و آزاداندیش بار آورد، به گونه‌ای که هر عقیده‌ای را قابل انتقاد و قابل تحول عقلانی بدانند و هیچ امری را حقیقت آخر نپندارند. این‌گونه آزاداندیشی این معنا را در پی دارد که در تعلیم و تربیت لیبرال، هیچ امر مشخصی را نباید به عنوان زندگی خوب به کودکان آموخت، بلکه تعلیم وتربیت، تنها باید درصدد رشد استدلال اخلاقی و قدرت انتخاب آزاد فرد باشد. البته این آزادی انتخاب فردی برای حیات سعادتمندانه حائز اهمیتی محوری است. لیکن این انتخاب باید بر طبق فرمان‌های عقل اعمال شود.
به طور کلی به اعتقاد متفکران و اندیشمندان تعلیم و تربیت لیبرال، عقل تعلیم‌یافته، عقلی است که نگرشی مرتبط و به هم پیوسته از امور دارد. اینان بر توسعه و پرورش ویژگی‌هایی همچون: پرورش تفکر انتقادی، عقلانیت، توسعۀ ابعاد مختلف ذهن، ایجاد روحیه مخالفت با هر نوع تبعیض، کسب دانش به جهت ارزشمندی ذاتی خود دانش، پرورش خودگردانی، تکثرگرایی عقیدتی و … تاکید دارند (زارعان، ۱۳۷۹، ص۱۰).
ج)اسلام
۲-۲-۳- مبانی فکری اسلام
۲-۲-۳-۱- جهان شناسی
از آنجایی که مبنای هستی شناختی در هر مکتب اساس و پایۀ مبانی انسان شناختی، ارزش شناختی و معرفت‌شناختی است، ابتدا از جهان‌بینی مکتب اسلام شروع می‌کنیم.
سید قطب (ترجمۀ خامنه‌ای، ۱۳۶۶، ص۵) در مورد جهان‌بینی به طور کلی، می‌گوید:
انعکاس جهان، در احساس و بینش ما، جهان‌بینی ما را می‌سازد. جهان‌بینی بشر از دوران طفولیت – که سرآغاز آشنایی او با جهان و محیط اطراف او است- آغاز می‌شود و هر روز چیزی با آرایش بر آن افزوده، یا با پیرایش از آن کاسته می‌شود و در هیچ حالتا آخر عمر و نفس واپسین انسان، از او جدا نمی‌ماند و الهام‌بخش رفتارهای فردی و اجتماعی و افکار و اندیشه‌ها و ایده‌ها و آرزوهای او می‌شود.
به اعتقاد قطب (همان)، تحصیل جهان‌بینی دو راه دارد: یکی راه از پایین به بالا و از محسوس به معقول که روش فلسفه و علم است و هر کدام در قلمروی خاص خود به شناخت جهان می‌پردازند و روش دوم، ادیان آسمانی است که معرفی و ارائۀ یک‌بارۀ جهان است، از خدا گرفته تا محسوسات جهان آفرینش؛ از بالا و از پایین و از دور و از نزدیک و از کلی و جزئی. در واقع همین راه تحصیل جهان‌بینی است که مسیر مکتبی چون اسلام را از سایر مکاتب جدا می‌کند. در جهان‌بینی اسلامی هر دو راه مورد استفاده قرار می‌گیرد. در واقع راه اول یعنی راه فلسفه و علم، راهی است بشر ساخته و بنابراین مسیری است ناقص، چرا که عقل و تجربۀ بشر به تنهایی یارای شناختی به این عظمت را ندارد؛ اما راه اسلام مسیری است که وحی پیش روی انسان می‌گشاید که راهی است فراتر از عقل و تجربه و البته کامل‌تر از آن که به معرفی هستی از مجرایی خطاناپذیر می‌پردازد و به گونه‌ای با انسان سخن می‌گوید که در حد فهم عقل او باشد و همواره انسان را به تعقّل و تفکر رهنمون و دعوت می‌کند. اسلام مکتبی است که دارای جهان‌بینی الهی است و اعتقاد دارد که جهانی به غیر از جهانی که در او زندگی می‌کنیم وجود دارد که جاویدان است در صورتی که جهان حاضر جهانی فانی و از بین رونده است از نظر وی، جهان‌بینی اسلام کاملاً توحیدی است به این معنی که در جهان وحدتی وجود دارد که منتهی به وجودی برتر به نام «خدا»می‌شود. وی جهان‌بینی توحیدی را مفتاح شناخت جهان می‌داند و آن را مهم‌ترین پایۀ جهان‌بینی اسلامی می‌شمارد. از طرفی او به وجود اعتقاد به معاد در جهان‌بینی اسلامی نیز اشاره می کند، اعتقادی که نشان‌دهندۀ حرکت و تکامل است وم رگ و حیات و رستاخیز را به فهم بشر نزدیک می‌کند (ص۵).
همچنین علامه طباطبایی (۱۳۸۹، ص۳۱) در مورد جهان‌بینی اسلامی اعتقاد دارد، در اسلام سراسر جهان هستی، آفریدۀ خدایی است یگانه که هر جزء از اجزای جهان را به سوی سعادت و کمال مخصوص آن جزء راهنمایی می‌کند و انسان را نیز که زندگی جاوید دارد به سوی سعادت و کامیابی ویژۀ وی با پیروی از روش و پیمودن راهی که خود نشان می‌دهد، هدایت می کند.
جوادی آملی ( ۱۳۸۴،صص۶۹-۷۰) نیز در مورد جهان‌بینی اسلامی اعتقاد دارد، در اسلام، به صورت شفاف و مشخصی دربارۀ هستی، مبدأ و مقصد آن صحبت شده است امّا در مکاتب مادی در این رابطه به صورت مبهمی سخن گفته شده است به گونه‌ای که انساننمی‌تواند به فهم دقیقی از هستی دست یابد. قرآن به عنوان کتابی آسمانی از زبان برهان به عنوان وسیله‌ای برای فهم دقیق و شفاف از هستی استفاده کرده است. جهان‌بینی اسلام رویکردی کاملاً الهی است به همین دلیل قرآن کریم خداشناسی را از راه‌های مختلف به تودۀ مردم تعلیم می‌دهد و بیشتر از همه افکارشان را به اندیشیدن در آفرینش وا می‌داردو به آنان توجه می‌دهد این جهان پهناور هستی که سراسر اجزای آن از استحکام و اتصال خاصی برخوردار است، حکایت از وجود آفریدگاری دارد که نمی‌توان آن را انکار کرد. قرآن به صراحت می‌گوید:«اَفی الله شک فاطر السموات وال ارض» (سورۀ ابراهیم، آیۀ ۱۰) یا می‌فرماید: از تمام جهاتِ جهان هستی، وجه الهی هویدا است: «فأینما تولّو فَثَمَّ وجه الله» (سورۀ بقره، آیۀ ۱۱۵). از طرفی نیز، دیدگاه پیروان مکتب و مسلک اسلام دربارۀ نظام هستی منحصر و محدود به ماده و مادی نیست، بلکه ایشان معتقدند که هستی بر دو قسم است؛ مادی و مجرد. بر این اساس اسلام موجود را منحصر در عالم ماده نمی‌داند و همچنین او را به وسیلۀ آیات و روایات فراوانی به استفاده و بهره مندی از تفکر و تعقل دعوت می‌کند و اساس دین‌داری را اعتقاد صحیح به مبدأ هستی می‌داند؛ اما این در صورتی است که مادی گریان موجود را محدود به عالم ماده دانسته و قائل به بعد مجرد عالم نیستند.
همچنین مطهری (ج۲، ۱۳۹۰، ص۳۲) نیز ضمن توحیدی دانستن جهان‌بینی اسلامی، اشاره می‌کند که از نظر جهان‌بینی توحیدیِ اسلامی، جهان یک آفریده است و با عنایت و مشیّت الهی نگه‌داری می‌شود؛ اگر لحظه‌ای عنایت الهی از جهان گرفته شود نیست و نابود می‌گردد. در این رویکرد، جهان به باطل و بازی و عبث آفریده نشده است؛ هدف‌های حکیمانه در خلقت جهان و انسان در کار است؛ هیچ‌چیزی نابجا و خالی از حکمت و فایده آفریده نشده است. در چنین جهانی، اراده و مشیت الهی به صورت «سنت»، یعنی به صورت قانون و اصل کلی، در جهان جریان دارد. خوبی و بدی کارها گذشته از آنکه در جهان دیگر به صورت پاداش یا کیفر به انسان بازمی‌گردد، در همین جهان نیز خالی از عکس‌العمل نیست. علاوه بر این مطهری معتقد است، یکی از اصول جهان‌بینی اسلامی که از ارکان ایمانی و اعتقادی دین اسلام است، اصل ایمان به زندگی جاوید و حیات اخروی است. ایمان به عالم آخرت شرط مسلمانی است؛ یعنی اگر کسی این ایمان را از دست بدهد و انکار کند از زمرۀ مسلمانان خارج است.
بنابرمطالب گفته‌شدهمی‌توان دریافت که بُعد الهی در هستی‌شناسی اسلام بسیار پر رنگ است و این مطلب خود گویای این واقعیت هستی شناسانه است که همه چیز از آنِ خداست و در نهایت نیز به سوی او بازخواهد گشت.
۲-۲-۳-۲- انسان‌شناسی
در اسلام شناخت انسان و تفکر پیرامون چیستی انسان بسیار مهم است. چرا که این بحث با مسئلۀ خداشناسی قرابت بسیار زیادی دارد و از مقدمات شناخت خداوند است. از طرفی هم در اسلام خداشناسی بسیار مهم است و یکی از راه‌های جلوگیری از ضلالت محسوب می‌شود. علاوه بر این شناخت انسان ارتباط تنگاتنگی با مبانی اعتقادی، اصول اخلاقی و نیز احکام اجتماعی اسلام دارد (حیدری، اعرابیو امامی، ۱۳۹۱ ص۹۰). از آنجایی که یکی از منابع مهم معرفت در اسلام قرآن و در واقع وحی است که از مهم‌ترین رسالاتهایش، تبیین انسان است که در پرتو آن انسان تکمیل و تربیت می‌شود، باید تعریف انسان را از دیدگاه قرآن دانست (جوادی آملی،۱۳۸۹، ص۶۵). به اعتقاد جوادی آملی (همان)، انسان در عرف تودۀ مردم، حیوان ناطق است؛ جانوری است که سخن می‌گوید و می‌اندیشد. حیوان در این تعریف جامع حیات گیاهی و حیوانی است و ناطق همان نفس دارای اندیشۀ علمی و انگیزۀ عملی است. قرآن کریم این تعریف را کامل نمی‌داند، زیرا بسیاری از افرادِ «حیوان ناطق» در فرهنگ والای قرآن کریم، انسان نیستند و خداوند تعالی از این‌ها با عناوینی نظیر اَنعام و شیاطین یاد می‌کند: «اِن هُم اِلاّ کالاَنعـمِ بَل هِم اَضَلُّ سَبیلا»( سورۀ فرقان، آیۀ ۴۲). از طرفی نیز خداوند در قرآن انسان را به عظمت و نیکی یاد می‌کند ولی انسانیت انسان را به جنبۀ مادی او نمی‌داند چون حیوانات نیز این جنبه را دارند. برای فهم این مسئله قرآن از مراحل مختلف آفرینش انسان یاد کرده است که همۀ این مراحل را حیوانات نیز به همین شکل یا با اندکی تفاوت دارند؛ اما در قرآن پس از ذکر مراحل آفرینش مرحله‌ای را یادآوری می‌کند که در انسان روح الهی دمیده می‌شود: «فَاِذا سَوَّیتُهُ و نَفَختُ مِن رُوحی» (سورۀ حجر، آیۀ ۲۹)و خداوند به خاطر این مرحله به خود تبریک می‌گوید: «فَتَبارَکَ الله اَحسَنُ الخلَقین» (سورۀ مؤمنون، آیۀ ۱۴)؛ بنابراین مشخص است که این روح الهی که منشأ حیات انسان است وجه ممیزۀ انسان با سایر موجودات می‌باشد. این بهره‌گیری انسان از روح الهی، منجر به این باور می‌شود که هر انسانی با فطرت پاک و توحیدی آفریده می‌شود، به گونه‌ای که اگر به همین حالت پیش رود و عوامل خارجی او را منحرف نکنند راه حق را خواهد پیمود (حیدری، اعرابیو امامی، ۱۳۹۱، ص۹۱).
اسلام علاوه بر اینکه قائل به وجود روح الهی در انسان است از طرفی نیز به معرفی جنبه‌های خاکی و مادی و امیال و تمنیات نیز در وجود انسان پرداخته است. در واقع انسانِ معرفی‌شده در اسلام هم دارای طبع است و هم دارای فطرت. صفاتی مثل شتاب گری، ظلوم، جهول، آزمندی، انحصارطلبی و …ناشی از طبع انسان هستند و انسان به خاطر وجود آن‌ها مورد مذمت و نکوهش قرار گرفته است؛ اما در فطرت انسان‌هامسئلۀ دین خواهی، توحید، حق، قسط و عدل الهی نهاده شده است و به موجب فطرت، خداوند به نوعی راه فجور و تقوی را به انسان الهام نموده است؛ بنابراین همۀ ستایشگری‌ها در قرآن از انسان مربوط به فطرت او می‌باشد. آیاتی نظیر «لقد کرمنا بنی آدم»( سورۀ اسراء، آیۀ ۳۰)یا «فاقم وجهک للدّین حنیفاً فطرت الله الّتی فطر الناس علیها»(سورۀ روم، آیۀ ۳۰)بیانگر این موضوع است. در وجود انسان، دفینه‌ها و گنجینه‌هایی است که برخی مربوط به علوم و معارف و دانش است و برخی مربوط به گرایش‌های پاک و الهی انسان که انبیاء این استعدادهای علمی و عملی فطری را شکوفا می‌کنند؛ بنابراین اگر طبیعت بر زندگی انسان حکومت کند نه فطرت، انسان زندگی حیوانی خواهد داشت. بدین ترتیب تفاوت انسان با سایر موجودات در داشتن فطرت الهی است. (جوادی آملی، ۱۳۸۹، ص۶۴).
رشاد (۱۳۸۲) نیز در رابطه با فلسفۀ ستایشگری‌ها و نکوهش‌ها در مورد انسان می‌گوید:
از نظر اسلام، انسان دارای ذاتی دو پایه و وجودی دو ساحته است؛ ماهیت بشر مرکب است از دو جوهر ((روح)) و ((جسم)) و این خصوصیت مبنای هویت دو بعدی ((ناسوتی و ملکوتی)) اوست. بر اساس همین هویت دو بعدی قرآن کریم آدمی را گاه با صفات و فضائل بسیار عالی می‌ستاید و گاه با صفات و خصایل بس سخیف نکوهش می‌کند. این مطلب ما را به این مبنا رهنمون می‌کند که آدمیان نه دارای سرگذشت گنه آلود هستندو نه لزوماً دچار سرنوشت گناهباری باید بشوند، همه مستعد صلاح و سعادت آفریده‌شده‌اند و هیچ یک از ابناء بشر بالفطره شقی یا سعید خلق نشده‌اند، بلکه همه مستعد صلاح و سعادت هستند و چون خداوند انسان‌ها را مختار آفریده هیچ یک از آن‌ها مجبور به مذلت و معصیت نیستند و می‌توانند سرنوشت خود را با اختیار رقم بزنند. (رشاد، ص۲۴۱-۲۴۳).
همچنین باید به این مسئلۀ بسیار مهم نیز اشاره کرد که اسلام برای قرار گرفتن در صراط مستقیم و باقی ماندن در آن و داشتن زندگی سعادتمندانه، علاوه بر مسئول دانستن فرد، نقش جامعه را نیز در این موضوع بسیار مهم می‌داند و بر خلاف مکاتب دیگر که یا اصالت را به فرد می‌دهند و یا تنها به جامعه، اسلام به هر دو اصالت می‌دهد. برای توضیح بیشتر به نظر دو تن از متفکران اسلامی از جمله علامۀ طباطبایی و مطهری که در این پژوهش بر نظر آن‌ها استناد شده است اشاره می‌نماییم.
الف- اصالت فرد و جامعه:
این دو متفکر برای جامعه قائل به وجودی اصیل و مستقل هستند. آن‌ها از طریق ارائه و اثبات برخی از خصوصیات و احکامی که به اشخاص و افراد جامعه قابل استناد نیست به اثبات جامعه پرداخته‌اند.
علامه طباطبایی (ج۴، ۱۳۹۰، ص۷۶) در رابطه با بحث مفهوم «اصالت»،حداقل سه معنا از اصالت متصور است: اصالت به معناى حقوقى (اولویت و تقدم حقوق و مصالح)، اصالت به معناى روان‏شناختى- اجتماعى (تأثیر و نفوذ عمیق و همه‌جانبه)، اصالت به معناى فلسفى (وجود حقیقى داشتن). آنچه در این مبحث مورد توجه است به‏ طور عمده معناى سه اصالت است. در این مقام باید گفت هم جامعه امرى عینى و داراى خواص و آثار است و هم فرد حقیقتى عینى و داراى خواص و آثار مى‏باشد. بر این اساس، هم فرد اصیل است و هم جامعه. این نظریه از آن جهت که وجود اجزاى جامعه (افراد) را در وجود جامعه حل شده نمى‏داند و براى جامعه وجودى یگانه مانند مرکبات شیمیایى قائل نیست، «اصاله الفردى» است؛ اما از آن جهت که نوع ترکیب افراد را از نظر مسائل روحى و فکرى و عاطفى از نوعى ترکیب خاص مى‏داند که در آن جامعه از حیات مستقل از حیات فردى برخوردار است، هر چند این حیات جمعى وجود جدایى ندارد و در افراد پراکنده‌شده و حلول کرده است، «اصاله الاجتماعى» است. بنابراین علامه طباطبایی در المیزان برای اثبات وجودی اصیل برای جامعه استدلال خود را به دو شکل صورت می‌دهد: نخست به اثبات امکان وجود جامعه می‌پردازد و سپس بر وجود جامعه استدلال می‌کند. ایشان ابتدا با اشاره به وجود انواع ترکیبات از ترکیبی سخن به میان می‌آورند که در آن اجزا با حفظ امتیازات و خواص خود، صورت نوعیۀ جدیدی پیداکرده و احکام و آثار نوینی را نیز می‌یابدو انسان را نمونه‌ای از این ترکیب قلمداد می‌کند. سپس بر اساس همین قیاس، رابطۀ افراد با یکدیگر را زمینۀ تکوین واقعیتی جدید می‌داند.در ادامه ایشانبا استفاده از قوانین، احکام و خصوصیاتی که مختص جامعه است و به افراد استناد داده نمی‌شود، بر وجود جامعه استدلال می‌کند. ایشان معتقدند که جامعه دارای خواصی ظاهر و مشهود است و برای اثبات این مدعا به برخی از شواهد قرآنی اشاره می‌کنند که عبارت‌اند از:
((وَ لِکُلِ اُمَّهَ أَجل فاذا جاء أجلهم لا یستأخرون ساعهً و لا یستقدمون)) (سورۀ اعراف، آیۀ ۳۴): و برای هر امتی اجلی است؛ پس هنگامی که اجل آنان فرا رسد، نه ساعتی آن را پس اندازد و نه پیش.
((کل أُمهٍ تدعی الی کتابها))(سورۀ جاثیه، آیۀ ۲۸): هر امتی را به سوی کتاب آن فرا خوانند.

1. 1. ((زَیَّن لکل أُمهٍ عملهم)) (سورۀ انعام، آیۀ ۱۰۸): برای هر امت کار آنان را زینت دادیم.

1. 1. ((منهم أُمه مقتصده)) (سورۀ مائده، آیۀ ۶۶): از میان آنان امت میانه رو هستند.

و بر اساس آیات فوق می‌نویسند: ((به همین دلیل خدا در قرآن برای امت، وجود، اجل، کتاب، شعور، فهم، عمل، طاعت و معصیت قائل شده است)) (علامه طباطبایی، ج۴، ۱۳۹۰، ص۴۳).
از طرفی مطهری (مطهری، ۱۳۹۰، ج۴، ص۵۴۳) نیز پس از امکان وجود جامعه و استدلال بر اصل وجود آن، با استناد به اختیار انسان و توان مقاومت فرد در برابر جامعه و همچنین با استناد به زوایای فطری وجود آدمی، نظریه‌ای را که فرد را فرع بر اجتماع می‌داند و وجود جامعه را اصل و تعیین‌کننده می‌خواند نفی می‌کند و بدین ترتیب بر این نظر که افراد نیز حیات مستقل دارند صحه می‌گذارد و اعتقاد دارد علی‌رغم اینکه جامعه خود از نوعی حیات مستقل از حیات فردی برخوردار است و قوانین و سنتی مستقل از افراد اجزای خود دارد که باید شناخته شود، نمی‌توان نظریۀ ماشینی را که قائل به هضم وجود فردی و از بین رفتن وجود مستقل فرد در ترکیب با اجتماع است قبول کرد چراکه حیات فردی و فطرت فردی و مکتسبات فرد از طبیعت به کلی در حیات جمعی حل نمی‌گردد و در حقیقت مطابق این نظریه، انسان با دو حیات و دو روح و دو «من» زندگی می‌کند: حیات و روح و «من» فطری انسانی که نتیجۀ حرکات جوهری طبیعت است و حیات و روح و «من» جمعی که مولود زندگی اجتماعی است و در «من» فردی حلول کرده است؛ بنابراین در اسلام فرد و اجتماع هر دو دارای موجودیتی مستقل می‌باشند.
همچنین به اعتقاد باقری (ج۱، ۱۳۸۸، صص ۱۸۹-۱۹۰)، توصیف انسان در قرآن، صرفاً به منزلۀ«فرد»، فردی بریده و مجزا، انجام نپذیرفته، بلکه رابطۀ او با جمع و امّتی که در آن زندگی می‌کند، به منزلۀ وجهی اساسی از هویت او در نظر گرفته شده است. از نظر قرآن، آدمی نسبت به جمعی که در میان آنان زندگی می‌کند، مضطر و بی‌اراده نیست، اما درعین‌حال، نظر غالب این است که شکل‌گیری هویت او به نوع روابطی که با اطرافیان خود برقرار می‌کند، بستگی اساسی دارد. حتی نگاه قرآن به هویت جمعی، چیزی از پیش تعیین‌کننده نیست؛ بلکه آدمیان با شرکت در روابط معینی با یک دیگر آن را می‌سازند. بر این اساس انسان دو گونه عمل دارد: اعمالی که آثار مستقیم و مشهود آن‌ها از حد خود تجاوز نمی‌کند؛ و اعمالی که موج دارند و از حد فرد درمی‌گذرند و او را با دیگران و دیگران را با او پیوند می‌دهند. اعمال دستۀ دو، بستری است که به تدریج هویت جمعی در آن شکل می‌گیرد.
بنابراین اسلام قائل به اصالت فرد و جامعه است و مانند مکاتب دیگر اصالت را تنها به فرد یا جامعه متعلق نمی‌داند. در واقع در نظر متفکرین اسلامی اصالت یک امر ذاتی نیست _ که بتوان گفت در ذات فرد یا جامعه اصالت وجود دارد _ بلکه در نسبت با چیزی اصالت می‌یابد و در واقع حیثیتی تعلقی دارد. از طرفی نیز باید توجه کرد که بحث اصالت فرد و جامعه در ارتباط با موجودی به نام انسان است، بنابراین مقول به تشکیک است.
بر اساس مطالب فوق می‌توان به این نتیجه رسید که فرد و جامعه دو واقعیت متفاوت نیستند که با اصالت یکی، اصالت دیگری نقض شود بلکه این دو، دو سطح از یک واقعیت هستند به گونه‌ای که گاهی انسان در رابطۀ فرد با فرد قرار می‌گیرد و فرد اصیل است و گاهی انسان در یک عمل جمعی قرار می‌گیرد که در اینجا اصالت دیگر با فرد نیست و با جامعه است؛ به عبارت دیگر بسته به نوع ارتباط، تعلق اصالت مشخص می‌شود؛ بنابراین در اسلام هم فرد اصالت دارد و هم جامعه امّا در نهایت همۀ احکام فردی و اجتماعی به دنبال کمال انسان است؛ بنابراین مطلب است که می‌توان نتیجه گرفت در اسلام کمال فرد بر جامعه مقدم است؛ به عبارت دیگر در همۀ دستورات مربوط به فرد و اجتماع، کمال فرد است که از اهمیت والایی برخوردار است.
ب) حق و تکلیف
در جامعۀ اسلامی برای حفظ رابطۀ حسنه میان افراد جامعه و شکل‌گیری امّت، در اسلام حقوق و تکالیفی مشخص شده است که البته بعد تکلیف در آن پر رنگ‌تر به نظر می‌رسد. برای روشن‌تر شدنمسئلۀ حق و تکلیف به بررسی این دو مفهوم می‌پردازیم.
از نظر جوادی آملی (۱۳۸۸، ص ۳۴) در فرهنگ دین و نگاه معصومین حق از مفهوم و ویژگی خاصی برخوردار است که شاید در اصطلاح علوم متعدد نامأنوس باشد؛ یعنی حق در قاموس دین بر اساسی استوار است که مباین بامعنای متعارف آن است. در مکتب اسلام پایه و اساس همۀ حقوق انسانی ارتباط به ذات حق است که در تقوا و معرفت شخص نهفته است و باطل در قطع ارتباط انسان باخداست. همۀ خیرات و برکات و انوار در حیات فردی و اجتماعی انسان‌ها از احقاق حقوق جریان پیدا می‌کند که بنیان آن معرفت و محبت الهی و کمال ارتباط به ذات ربوبی است؛ بنابراین نشانۀ حقانیت هر کسی اتصال به خداوند است: «الحق من ربک» (سورۀ آل عمران، آیۀ ۶۰).
علاوه بر این، تکلیف در لغت از ریشۀ «کلّف» به معنای امر کردن به چیزی است که انجام آن دشوار باشد؛ و در اصطلاح و فرهنگ دین، تکلیف به فرمان الهی اطلاق می‌شود (همان).
همچنین در مورد رابطۀ حق و تکلیف سؤالات بسیاری وجود دارد از قبیل اینکه آیا انسان حق دارد یا تکلیف؟ مکلّف استیا صاحب حق؟ مثلاً تشکیل حکومت حق مردم است یا تکلیف آن‌ها؟ پذیرش رهبری رهبر، حق است یا تکلیف؟ رأی دادن به کاندیدای مورد نظر حق است یا تکلیف؟ و صدها سؤال دیگر که همگی با مشخص شدن رابطۀ حق و تکلیف و روشن شدن نقش دین در این میان، جواب داده می‌شود.
جوادی آملی (صص۳۹-۴۰) معتقد است در پاسخ به این سؤالات، موضوع حق و تکلیف را می‌توان تحت دو عنوان مطرح کرد؛ اول «انسان و حق» و دیگری «دین و حق انسان». ابتدا برای فهم این رابطه باید تعریف هر یک از این دو موضوع را مشخص نمود. مقصود از «حق» در اینجا، حق در برابر تکلیفِ واقع است. در این معنا، حق چیزی است که به نفع فرد و بر عهدۀ دیگران و تکلیف چیزی است که بر عهدۀ فرد و به نفع دیگران باشد. به بیان دیگر «حق» برای فرد محق و مستحق و «تکلیف» برای فرد مکلّف است؛ بنابراین تکلیف فتوا بردار است اما حق این‌چنین نیست. نکتۀ قابل تأمل دیگر در این رابطه این است که در اسلام، حق هر موجودی متناسب با هویت آن موجود است؛ بر این اساس است که حق نباتات و جمادات با حق انسان متفاوت است، چرا که اولاً در جهان شناسی مکتب اسلام جایگاه انسان مشخص و نسبت به مکاتب مادی کاملاً متفاوت است و دوم اینکه انسان در اسلام، موجودی است در هستیکه تافتۀ جدا بافته‌ای از نظام کیهانی نیست که خداوند او را جدا خلق کرده باشد و جداگانه تأمین کند، بلکه یکی از اضلاع سه‌گانۀ مثلثی است که یک ضلع آن جهان، ضلع دیگر آن انسان و ضلع سه آن ترابط جهان و انسان است؛ بنابراین انسان منقطع از عالم هستی نیست بلکه همۀ ذرات هستی او در عالم اثرگذار است، چنانچه قرآن می‌فرماید:«و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند، قطعاً برکاتی از آسمان و زمین برایشان می گشودیم» (سورۀ اعراف، آیۀ ۹۶)و عالم نیز در او اثرگذار می‌باشد. بر اساس این تعریف از انسان و جایگاه او در عالم هستی است که حقوق تعریف‌شدۀ او در اسلام را متفاوت با مختصات حقوق انسان در لیبرالیسم می‌کند و در واقع حق انسانی در اسلام آن است که با این مثلث هماهنگ و همسان باشد. پس اگر انسان در درون این مثلث قرار داشته و در درون این نظام زندگی می‌کند حقوق در همۀ ابعادش مطرح است؛ حقوق باید با توجه به مثلث مزبور تنظیم شود، یعنی باید توجه کرد اولاً چه چیزی در نظام هستی، حق است تا حقوق طبیعی انسان با آن مطابق باشد. ثانیاً در ساختار انسان چه چیزی حق است. ثالثاً در پیوند میان عالم و آدم چه چیزی حق است تا حقوق انسان با آن هماهنگ گردد. این یک اصل کلی در شناخت حقوق انسان در اسلام است. به اصل دیگری نیز که در این رابطه باید توجه کرد این است که برای شناخت انسان و به تبع آن حقوق او راه‌های متفاوتی وجود دارد که اسلام بهترین و کامل‌ترین راه را شناخت انسان از طریق آفرینندۀ او یعنی خداوند می‌داند. در غیر این صورت شناخت انسان به انحراف کشیده شده و به دنبال آن شناخت حقوق او نیز با مشکل مواجه خواهد شد. چرا که خداوند خود خالق انسان بوده و او را بهتر از خود انسان می‌شناسد و بر مصالح و مفاسد آن عالِم است.
بنابراین مقدمات می‌توانیم بگوییم و اثبات کنیم که بخش عمدۀ دین که مجموعه‌ای از بایدها و نبایدها است، برای تأمین و حفظ حقوق انسانی است؛ بایدها طرق تأمین حقوق و نبایدها نشان‌دهندۀ موانع و آفات تأمین حقوق هستند؛ بنابراین برای تأمین حقوق فردی و اجتماعی انسان لازم است به بایدهای دینی گردن نهاد و برای دوری از آفات و خطراتی که متوجه حقوق انسانی است پرهیز از کارهای زشت (گردن نهادن به نبایدها) امری لازم و ضروری و عقلانی است (ص۴۰).
همچنین اگر با نگاهی تیزبینانه و ژرف به تکالیف دینی بنگریم، متوجه می‌شویم که همۀ تکالیف به حقوق بازمی‌گردند. چراکه در اسلام انسان موجودی است هدفمند، بنابراین همۀ حقوق و تکالیف مشخص شدۀ او به وسیلۀ دین هدفمند است، هدفی که در نگاه برخی از بزرگان به عنوان وصول به خداوند است و در واقع انجام تکالیف را نوعی تشرف در محضر الهی می‌دانند. با این نگاه و ترسیم چنین هدفی است که هیچ یک از تعالیم و احکام دین، تکلیف به معنای مشقت نخواهد بود بلکه وصول به حق است و حتی غایت آن تنها رسیدن به ثواب نیست، بلکه نماد تعالی انسان است؛ بنابراین انسان در مواجهه با حقوق و تکالیف معین‌شده از سوی اسلام باید نگاهی هدف‌دار و غایتمند داشته باشد (صص۴۱- ۴۲).

۱-۵: سوال های پژوهش:
۱-۵-۱: سوال اصلی پژوهش:
محتوای کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم تا چه اندازه به مولفه ی حقوق شهروندی پرداخته است ؟
۱-۵-۲:سوالات فرعی پژوهش:
۱) محتوای کتاب های مطالعات اجتماعی پایه ششم و تا چه اندازه به مولفه ی آزادی بیان توجه کرده است؟
۲) محتوای کتاب های مطالعات اجتماعی پایه ششم تا چه اندازه به مولفه ی صلح توجه کرده است؟
۳) محتوای کتاب های مطالعات اجتماعی پایه ششم تا چه اندازه به مولفه ی حق برخورداری از امنیت پرداخته است؟
۴) محتوای کتاب های مطالعات اجتماعی پایه ششم تا چه اندازه به مولفه ی حق برخورداری از محیط زیست سالم پرداخته است؟
۵) محتوای کتاب های مطالعات اجتماعی پایه ششم تا چه اندازه به مولفه ی حق داشتن کار و حرفه پرداخته است؟
۶) محتوای کتاب های مطالعات اجتماعی پایه ششم تا چه اندازه به مولفه ی حق برخورداری از حمایت قانون پرداخته است؟
۷) محتوای کتاب های مطالعات اجتماعی پایه ششم تا چه اندازه به مولفه ی حق برخورداری از برابری و عدالت پرداخته است؟
۸) محتوای کتاب های مطالعات اجتماعی پایه ششم تا چه اندازه به مولفه ی حق آزادی عقیده توجه شده است؟
۹) محتوای کتاب های مطالعات اجتماعی پایه ششم تا چه اندازه به مولفه ی حق برخورداری از آموزش و پرورش پرداخته است؟
۱۰) محتوای کتاب های مطالعات اجتماعی پایه ششم تا چه اندازه به مولفه ی حق آزادی انتخاب پرداخته شده است؟
۱۱) محتوای کتاب های مطالعات اجتماعی پایه ششم تا چه اندازه به مولفه ی حق تامین اجتماعی و بیمه پرداخته است؟
۱۲) محتوای کتاب های مطالعات اجتماعی پایه ششم تا چه اندازه به مولفه ی حق برخورداری از حق مالکیت پرداخته است؟
۱-۶: تعاریف نظری و عملیاتی واژهاو اصطلاحات پژوهش:
۱-۶-۱: حقوق شهروندی:
برداشت ها و نگرش هایی که ناظر به مفهوم جامعه مدنی و شهروندی است بر روند، فرایند سرشت و سرنوشت شکل گیری و شکل دهی به شهروندی در یک جامعه تأثیر به سزایی دارند. بنابراین فهم پدید ه ها بر نحوه عینیت یافتگی آن ها مؤثر است. لذا شناخت برداشت های نظری از مفاهیم کمک زیادی به شناخت پدیده ها می کند. این اصل در مورد مفهوم شهروندی نیز صادق است. در زمینه مفهوم شهروندی برداشت مدیران شهری و مقامات محلی، شهرداران، اعضای شوراهای اسلامی، اعضای احزاب و تشکل ها سیاسی، نمایندگان مجلس (کنشگران جمعی و مطبوعاتی ) از این مفهوم حائز اهمیت می باشد (نجاتی حسینی،۱۳۸۰ : ۱۸ )

۱-۶-۲: تحلیل محتوا:
به زعم برلسون^[۱](۲۰۰۱)تحلیل محتوا شیوه ای از پژوهش است که در این شیوه محقق به تشریح و بیان کمی، منظم و عینی محتوای آشکار پیام می پردازد(حسن مرادی۱۳۸۸ :۱۲۰).
۱-۶-۳: کتاب درسی:
کتابی که موضوع خاصی از علم را مطالعه و بررسی می کند و به طور منظّم تهیه شده است و برای مقاطع خاص آموزش به کار می رود ، مانند یک منبع اصلی برای مطالعه یک موضوع در رشته معین مورد استفاده قرار می گیرد (شعاری نژاد،۱۳۷۰: ۵۶ ).
۱-۷: تعریف عملیاتی واژه ها و اصطلاحات:
۱-۷-۱: محتوا:
در این تحقیق تجزیه و تحلیل محتوا با بهره گرفتن از آمار توصیفی که شامل متن ، اشکال و فعالیت های پیشنهادی می باشد. واحد تحلیل متن جمله، واحد تحلیل فعالیت های پیشنهادی و اشکال، تعداد مواردی است که از دانش آموز خواسته می شود تا از آنها استفاده نماید بر اساس مولفه حقوق شهروندی تجزیه و تحلیل می شود ( یارمحمدیان،۱۳۸۸ :۱۴۵).
حقوق شهروندی:
مولفه های حقوق شهروندی مورد بررسی در این پژوهش عبارتند از:
حق آزادی بیان
حق برخورداری از صلح
حق برخورداری از امنیت
حق برخورداری از محیط زیست سالم
حق برخورداری از کارو حرفه
حق برخورداری از حمایت قانون
حق برخورداری از برابری و عدالت
حق برخورداری از آزادی عقیده
حق برخورداری از آموزش و پرورش
حق برخورداری از آزادی بیان
حق برخورداری از تامین اجتماعی
حق برخورداری از حق مالکیت
۱-۷-۲: کتاب درسی:
کتاب مورد مطالعه در این پژوهش،کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم ابتدایی تالیف سال ۱۳۹۱ با کد۵/۳۴ می باشد.
۱-۷-۳: فعالیت های کتاب:
منظور از فعالیت های کتاب همان تکالیف ارائه شده به دانش آموزان در هردرس است که در قالب فعالیت آمده است و تعداد آن در هر درس متفاوت است و در کل کتب ۱۳۱مورد می باشد.
۱-۷-۴: تصاویر کتاب :
منظور ار تصاویر کتاب همان ” عکس ها، نقاشی ها، پوسترها، نقشه ها، نمودارها و طرح های گرافیکی” است که در صفحه اول فصل ها و متن درس ها در حاشیه صفحات آمده است و تعداد آن در کل کتاب ۱۷۱ مورد می باشد.
۱-۷-۵: پاراگراف های کتاب :
به هر بند، جزء، قطعه نوشته شده در یک متن که حاوی یک مضموم و معنی است پاراگراف می گویند. در این مطالعه، پاراگراف های مربوط به مؤلفه های حقوق شهروندی در هر درس و صفحه مورد شمارش و ثبت شده است. در ضمن در کل کتاب ۱۸۰پاراگراف و جود دارد( البته در شمارش پاراگراف ها متن فعالیت ها و سوال های مطرح شده در متن درس لحاظ نشده است).
فصل دوم : ادبیات و پیشینه تحقیق

شاخص‌های توسعه پایدار آبخیزداری (WSI) مشخصاً در سطح حوضه بکار گرفته شد.‌این کوشش جهت یکپارچه‌سازی مسایل مربوط به آب‌شناسی، محیط زیست، زندگی و خط مشی به‌صورت منفرد و جمعی انجام شد (Chaves And Alipaz, 2007). توسعه‌دهندگان شاخص نشان ‌دادند که شاخص‌های قبلی در منابع آب به‌صورت ویژه جهت استفاده در مقیاس حوضه طراحی نشده‌اند و علت و معلول ارتباط شاخص‌ها را به‌حساب نمی‌آورند. استفاده از شاخص پایداری در سطح حوضه به‌عنوان ارزیابی پایداری منابع آب مهم است و نمی‌تواند صرفاً در مرزهای ملاحظات اداری و قضایی خلاصه‌ شود (Chaves And Alipaz, 2007). جهت پیگیری روابط علت و معلولی در میان شاخص‌ها، WSI از فشار-وضعیت-پاسخ (PSR) برای رسیدگی به هر یک از ابعاد HELP (هیدرولوژی، محیط زیست، زندگی، خط مشی) استفاده می‌کند (ChavesAndAlipaz2007).

با توسعه شاخص پایداری آب غرب جاوادرکانادا(WJWSI) جهت بهره‌مندی ‌سهامداران آب غرب جاوا دستیابی به ۳ مشخصه انتظار می‌رود. (۱) شناسایی تمام فاکتورهای موثر در بهبود منابع آب، به‌طوری که بتوانند در جهت تحقق نیازهای حال و آینده مورد استفاده قرار گیرند. (۲) به‌منظور کمک به تصمیم گیرندگان برای اولویت بندی مسایل و برنامه‌های مربوط به مدیریت منابع آب. و (۳) جهت آگاهی جوامع گسترده‌تر از وضعیت فعلی منابع آب موجود.
تمامی‌ چهار شاخص فوق اهداف مشترکی را دنبال می‌کنند، یعنی ارائه اطلاعات در مورد شرایط فعلی منابع آب، ارائه ورودی‌ها به تصمیم‌گیرندگان و اولویت بندی مسایل مربوط به آب (Lawrence et al., 2003; Chaves And Alipaz, 2007; Policy Research Initiative, 2007; Juwana et al., 2010b). با‌این حال، از آنجا که هر شاخص توسعه یافته با در نظر گرفتن ویژگی‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی محل محاسبه می‌شود، ممکن است در سایر سطوح فضاها (منطقه‌ای، ملی، بین‌المللی) معتبر نباشد. از‌این‌رو، ‌این چهار شاخص مورد بررسی نیز در برخی موارد با هم تفاوت دارند. در توسعه یک شاخص پایداری، در نظر گرفتن و تجزیه و تحلیل شباهت‌ها و تفاوت‌ها با شاخص‌های موجود از اهمیت بسیاری برخوردار است. در بخش‌های زیر‌این چهار اندیس به‌عنوان عناصر مختلف توسعه شاخص نقد و بررسی می‌شود.
۲-۲ پیشینه شاخص فقر آبی
شاخص فقر آب توسعه یافته (‌WPI‌e)شاخصی است که جهت پیگیری روابط علت ومعلولی در میان مولفه های WPI از فشار- وضعیت- پاسخ (PSR) برای رسیدگی به به هر یک از ابعاد استفاده می‌کند این شاخص برای‌ ۳۱ زیر حوضه، حوضه آبریز Jequetepeque در کشور پرو بررسی شده است. برای هر مولفه، پارامترهای متفاوت (یا معرفها) با بهره گرفتن از مدل فوق ساخته شده است، که به دنبال علیت سه مساله زیر است:
(۱) فشار فعالیت‌های انسانی بر مسایل زیست محیطی مختلف. (۲) چگونه‌این فشارها بر وضعیت سیستم‌های طبیعی تاثیر می‌گذارند. (۳) پاسخ توسط دولت‌ها و جوامع عمومی‌برای رسیدگی به تغییرات زیست محیطی از طریق سیاست‌ها و مقررات متفاوت. نویسندگان eWPIپنج مولفه مختلف ارائه کردند: مصرف، محیط زیست، منابع‌، ظرفیت و دسترسی. سپس فشارها، وضعیت‌ها، پاسخ‌ها برای هر یک از ‌این مولفه ها به‌عنوان پارامترها شناسایی و عنوان بندی شدندAgustí Pérez-Foguet Ricard Giné Garriga (2011) .
شاخص فقر آب در حوضه آبریز Shiyang در چین بررسی شده است. برای‌این حوضه در بحث مولفه منابع، دو معرف لحاظ شده که عبارتانداز مقدارآب سطحی و آب زیرزمینی موجوددر دسترس برای هر نفر و دیگری اکسیژن حل شده نشان دهنده کیفیت آب، همچنین برای مولفه ظرفیت‌، سرانه GDPمیزان تحصیلات و سرمایه‌گذاری دولت در زیر ساخت‌های آب که شاخص اقدامات و واکنش‌های کشور یا منطقه را برای منابع آب منعکس می‌کند معرفهایی هستند که در نظر گرفته شده‌اند در بحث مصرف نیز مصارف آب خانگی صنعتی و کشاورزی و نهایتاً برای محیط زیست سه زیر معرف درصد فضای تحت پوشش گیاه طبیعی درصد فضای بیابانی وتخلیه فاضلاب سالانه مشخص شده‌اند. در‌این گزارش یک ماتریکس همبستگی نیز برای پنج مولفه WPI آورده شده است که در آن همبستگی بالایی بین منابع و مصرف (ضریب همبستگی۰.۸۹۹ ) و عدم همبستگی (ضریب همبستگی۰.۸۸۰-) بین ظرفیت و محیط زیست دیده می‌شود علاوه بر‌این به استثنا ظرفیت و محیط زیست ضریب همبستگی بقیه معرفها باWPI بالاست‌Ruijun Zhang., Zhenghu Duan., Mingliang TanXiaohong Chen(2012).
این مقاله شاخصی را که به طور اختصاصی به بررسی وضعیت منابع آبی در بخش کشاورزی (AWPI) می‌پردازد مورد مطالعه قرار داده است. نتایج در شهرستان مرودشت استان فارس حاکی از آن بود که اگر چه خشکسالی و کاهش میزان بارندگی دلایل اولیه کم آبی در منطقه مورد مطالعه هستند، نبود ظرفیت‌های مدیریتی در بین کشاورزان عامل دیگری برای فقر آب کشاورزی بود علاوه بر‌این مقدار مولفه ظرفیت در بین کشاورزان به طور کلی پایین بود پایین بود که حاکی از‌این واقعیت بود که کشاورزان پیش نیازهای اساسی برای استفاده از آب موجود را به شیوه موثرتر در اختیار ندارند که در نهایت منجر به سطوح پایین کارایی فیزیکی آب در سطح مزرعه شده بود. Masoumeh Forouzani., Ezatollah Karami.(2011).
در‌این گزارش ابتدا نقطه ضعف‌ها و قوت‌های شاخص بررسی شده است ثانیاً برای پاسخگو بودن به انتقادات متفاوتی که اخیراً بر WPI وارد شده یک اصلاح مرور و تجدید نظر ارائه شده است اصلاحات پیشنهادی در‌این مقاله و تصحیحات آماری شاخص باعث شکل گیری IWPI (شا خص فقر آب بهبود یافته شد) IWPI در تونس نشان داد که فقر آب از یک الگوی فضایی ناهمگن پیروی می‌کند. Hatem Jemmali. Mohamed Salah Matoussi (2011)
نیهیلا و همکاران در تحقیقی از طریق نقشه‌های IWPI نشان دادند فقر آب در تونس از یک الگوی فضایی ناهمگون پیروی می‌کند در‌این مقاله WPI برای سه بلوک مناطق PALAKAND که بیشتر در معرض کمبود آب بوده‌اند محاسبه و در نقشه نشان داده شده نقشه فقر آبی که با مقیاس کافی و زیر مولف‌های صحیح ساخته شده است می‌تواند به مدیریت کمبود آب خیلی کمک کند‌ این به اعضای حکومت محلی برای الویت‌بندی بلوک‌ها بر اساس اهمیت‌شان و اعلام برخی سیاست‌ها و تخصیص آب بر اساس نیازشان کمک کرد.
Nihila A, MTech student, Govt. Engineering College, Thrissur; Dr. K S Sumam. (2012).
در‌ گزارشی فقر آبی با بهره گرفتن از دو شاخص SWPI و NWPI برای ۱۴۷ کشور محاسبه و نتایج حاصل با نتایج WPI مقایسه شدند و از آنجایی‌که هر دو شاخص‌های اخیر به نسبت WPI همبستگی خیلی بیشتری با HDI داشتند HDI) یک شاخص مرکب با ۳ مولفه امید به زندگی،موفقیت تحصیلی و درآمد است که بالاتر بودن HDIیک کشور بالاتر بودن رفاه محسوب می‌شود). در برخی موارد رتبه بندی کشورها متفاوت شد به طور مثال سورینام، گویان، ترکمنستان، توسط WPI جز ۱۵ کشور عالی و بالای جدول بودند اما در شاخص NWPI و SWPI از رتبه آن‌ها تنزل یافت و بالعکس ‌این اتفاق برای کشورهای آلمان و آمریکا روی داده است کشورهای آلمان و آمریکا در رده بندی بهتری قرار گرفتند. در شاخص NWPI تنها مولفه‌های دسترسی ظرفیت و محیط زیست در نظر گرفته شده و در شاخص SWPI تنها مولفه‌های محیط زیست و ظرفیت بررسی شده اند. .Danny I. Cho, Tomson Ogwang., Christopher Opio. (2009).
با انجام یک رگرسیون بین مولفه‌های بین المللی WPIs با یکدیگر معلوم شد که مولفه دسترسی با ضریب همبستگی بیشتر R²=0.68) ) به ظرفیت وابسته است در صورتی‌که همبستگی آن به منابع تنها با ضریب R²=0.03)) بوده است.Komnenic. , R. Ahlers, P. van der Zaag(2009).
در‌این گزارش روش ساده دیگری که کمبود آب را از طریق یکپارچه سازی کیفیت و کمیت آب ارزیابی می‌کند بررسی شد که در‌این روش کمبود آب بر پایه مفاهیم آب آبی‌– سبز‌– خاکستری و ردپای آب بنا شده است‌. با‌این روش رودخانه(BRB) که از بین توسعه یافته‌ترین مناطق پکن با جمعیتی بالغ بر۷۴ درصد از جمعیت کل پکن عبور می‌کند هم به لحاظ کمی‌و هم کیفی بدترین رودخانه شناخته شد‌.
.Zhao Zeng., Junguo Liu., Hubert H.G. Savenije. (2013)
در‌این گزارش نحوه انتخاب مولفه ها بدست آوردن مقادیر معرفها وزیرمعرفها نحوه تخصیص وزن برای مولفه ها و معرفها نحوه ادغام مولفه ها و معرفها آنالیز پایداری شاخص تفسیر مقدار نهایی شاخص به طور جداگانه برای چهار شاخصWPI CWSI WSI WJWS بررسی شده است .همه‌این شاخص‌ها اهداف مشترکی را دنبال می‌کنند، یعنی ارائه اطلاعات در مورد شرایط فعلی منابع آب، ارائه ورودی‌ها به تصمیم‌گیرندگان و اولویت‌بندی مسایل مربوط به آب و در همه آنها نیز اهداف توسعه شاخص تاثیر می‌گذارد که چه متدی استفاده شود تا مقادیر زیر شاخص و شاخص نهایی تفسیر شوند. Juwana N. Muttil B.J.C. Perera (2012).
۲-۳- مروری بر تعیین شاخص
به‌طور کلی ارزیابی پایداری مبتنی بر شاخص به‌دنبال شناسایی اجزاء برای ارزیابی است. یک شاخص مقیاسی است، از حقایق و شرایط موضوعی خاص، چه به صورت کیفی و یا کمی. اگر اجزاء به‌طور منظم رعایت شوند، آنها می‌توانند تغییرات را در طول یک مدت زمان تجزیه و تحلیل کنند (Nardo et al., 2005). یک گروه از معرفها و یا اجزاء، که با هم ترکیب شده‌اند را یک شاخص مرکب می‌نامند. (Nardo et al. 2005) اهمیت و‌ایده‌ال‌ این شاخص‌ برای توضیح ‌ایده‌های چند بعدی اندازه‌گیری است که نمی‌توانند صرفاً به‌وسیله یک جزء توضیح داده شوند. برای بکار بردن ارزیابی پایداری مبتنی بر شاخص، باید مراحلی در نظر گرفته شوند، که‌این مراحل عبارتند از: انتخاب اجزاء‌، بدست آوردن مقادیر زیر شاخص‌های اجزا‌، اهمیت (وزن) اجزاء‌، تجمع اجزاء‌، و تجزیه و تحلیل توانمندی شاخص‌ها.
با بهره گرفتن از‌این روش برای ارزیابی پایداری، تمامی‌اجزاء شناخته شده باید مقادیر واحد مشترک داشته باشند. مقادیر اجزاء در واحد‌های مشترک به‌عنوان زیر شاخص شناخته می‌شود. در نهایت مقادیر زیر شاخص‌های اجزاء بدست آمده می‌توانند در یک مقدار شاخص کلی جمع شوند. در جمع‌ آوری شاخص‌ها می‌توانند در وزن‌های مساوی و یا غیر مساوی قرار گیرند. تجزیه و تحلیل نیرومندی شاخص به هدایت و بررسی ورودی‌های مجهول شاخص‌ها می‌پردازد.
۲-۳-۱ انتخاب اجزاء
اجزاء عناصر اصلی یک شاخص هستند. بنابراین در توسعه یک شاخص انتخاب اجزاءاز اهمیت بالایی برخوردار است.اجزاء برای یک شاخص معمولاً از طریق بررسی مقالات در چارچوب‌های پیشین و مجموعه اجزاء موجود انتخاب می‌شود. (Chaves and Alipaz, 2007; Policy research initiative, 2007; Sullivanandmeigh, 2007; Juwanaetal. (2010b).
به‌طور کلی یک مجموعه اولیه از اجزا بر پایه همین بررسی‌ها شناسایی می‌شود. ‌این مجموعه اولیه سپس از طریق بحث و گفتگو با ذینفعان اصلی بهبود بخشیده می‌شود. (Policy research initiative, 2007; Sullivan and meigh, 2007; Juwana et al., 2010a)
در سال ۱۹۸۸ مشخصه‌ های زیر برای انتخاب اجزاء پیشنهاد شد(۲۰۰۳ Liverman et al):
- حساسیت به تغییر زمان‌:
اجزاء باید قادر به ارائه اطلاعات در مورد مسایل مربوط به چگونگی تغییرات شاخص‌ها در طول زمان باشند.
- حساسیت به تغییر در سراسر فضاها و در گروه‌ها:
یک جزء باید تمام تغییرات رخ داده در فضا و یا در گروه‌ها را منعکس کند.
- پیش‌بینی یا پیشگیری‌:
با توجه به پایداری، اجزاء قابل اطمینان باید قادر به پیشگیری و یا پیش‌بینی نشانه‌های شرایط ناپایدار باشند.
- مرجع یا سرآغاز مقادیر موجود:
باید اطلاعات یا مقدار مرجع برای یک جزء مشخص باشد در غیر‌این صورت باید توسط یک جزء مشابه که اطلاعات آن موجود است جایگزین شود.
-‌بی طرفی‌:
تعصباتی که ممکن است در انتخاب اجزاء پایداری به دلایل مختلفی رخ دهد، مانند معلومات موجود شاخص توسعه‌دهنده، گرایش‌های سیاسی، و پس‌زمینه‌های داده شده در تحقیقات موجود باید به حداقل رساند‌.
-‌تبدیل اطلاعات مناسب:
در بسیاری از اجزاء‌، جزء شناخته شده اطلاعات خام نیست. بنابراین برای بدست آوردن مقدار برای جزء‌، نیاز به محاسبات یا تبدیل مناسب اطلاعات می‌باشد.
-‌یکپارچگی‌:
اهمیت‌ یکپارچگی یا ترکیب اجزاء در‌این است که علایم شرایط نسبی‌ای که پایدار نیستند را نشان‌ ‌دهند. تصمیم‌‌گیرندگان ارشد زمانی باید مطلع شوند که ‌این علایم نمایان می‌شوند، تا تجزیه و تحلیل‌های لازم برای شناسایی عامل اصلی بوجود آمدن ‌این ناپایدار نسبی را انجام دهند.
۲-۳-۲.بدست آوردن مقادیر زیر شاخص‌ها
در حال حاضر روش‌های مختلفی برای بدست‌آوردن مقادیر زیر شاخص‌های اجزاء موجود است. انتخاب مناسب‌ترین روش باید براساس ویژگی‌های اطلاعات و هدف توسعه شاخص درنظر گرفته شود (Nardo et al., 2005). توجه ویژه و تجزیه و تحلیل دقیقی مورد نیاز است، چرا که روش‌های مختلف می‌توانند نتیجه‌های متفاوتی بدهند (EbertandWelsch, 2004)
برخی از‌این روش‌ها در زیر ذکر می‌شود:
-روش رتبه بندی :
روش رتبه بندی ساده‌ترین روش است، معادله محاسبه مقادیر زیر ‌شاخص‌ها با بهره گرفتن از‌این متد به
صورت زیر است:
( ۲-۱) Si=Rank (Xi)
Siمقدار زیر شاخص است برای معرف i و Xi مقدار واقعی جزء i است. در بعضی موارد (Jencks et al., 2003) مقادیر جزء برای محیط‌های مختلف در طول سال‌های مختلف نیز مقایسه می‌شوند. هنگامی‌که مقادیر بدست می‌آیند، آنها به سادگی به ترتیب صعودی و یا نزولی و رتبه‌بندی‌های تعریف شده چیده می‌شوند.
- مقیاس گیری پیوسته :
استفاده از روش مقیاس‌گیری پیوسته، حداکثر و حداقل مقادیر آستانه برای هر یک از اجزاء را تعیین می‌کند.
معادله کلی در محاسبات مقادیر زیر شاخص‌ها از روش زیراستفاده می‌کنیم: