توضیحات :
عصا و لشکر جادو: فرعون ساحران را خواست تا با موسی به معارضه بپردازند ، ایشان عصاهای خود را افکندند و عصای آنان به صورت اژدها درآمد ، آن گاه موسی به نام خدا عصای خود را به زمین افکند ، اژدهایی شد و عصاهای دیگر را فرو برد ، ساحران به سجده افتادند و به پروردگار یکتا ایمان آوردند. (خزائلی، ۱۳۷۱: ۶۲۱)
۲۴ - به ترک نفس گوی ار خاصه‌ی عشقی‌که زشـت‌آیـد
رفیـق بولهـب بودن، طریق مصـطفی رفتـن
واژگان: مصطفی: برگزیده، لقب حضرت رسول اکرم ، محمّد مصطفی. (معین)
شاهد: از مصـــاف بولهــب فعـــلان بپیچـانـــم عنــــان
چون رکاب مصطفی شــد مأمن و ملــجای مــن
(خاقانی، ۱۳۸۸: ۳۲۴)
معنی و مفهوم: اگر نشان عشق داری باید خواهش‌های نفس را کنار بگذاری؛ زیرا زشت است که به عشق تعلق داشته باشی و از هوای نفس پیروی کنی؛ این به آن می‌ماند که رفیق ابولهب باشی و بخواهی از طریق پیامبر(ص) پیروی کنی.
آرایه‌های ادبی : تلمیح به ماجرای دشمنی ابولهب با پیامبر (ص). شاعر نفس و عشق را مقابل هم قرارداده و همچنین ابولهب و مصطفی(ص)(آرایه‌ی مقابله).
بیت یادآور این بیت حافظ است:
در ایـــن چمـــن گــل بــی‌خـــار کــس نچیــد ، آری
چــراغ مصطــفوی بـــا شـــرار بولهبــی اســت
(حافظ، ۶۲ : ۱۳۷۹)
توضیحات :
بولهب : بولهب کنیدی یکی از اعمام پیغمبر است و نام اصلی او « ابوالعزی » بوده، ابولهب و زوجه‌اش با پیغمبر سخت دشمنی می‌ورزیدند و سوره‌ی (تبت یدا ابی لهب) درباره‌ی او و زوجه‌اش نازل گردیده است. علّت عداوت شدید ابی‌لهب را محققین جدید ناشی از آن می‌دانند که زن ابولهب « ام جمیل » خواهر ابوسفیان بوده و چون ابوسفیان در آن زمان ریاست قریش را داشت و تثبیت مقام حضرت محمّد(ص) ریاست او را به مخاطره می‌انداخت؛ تمام خانواده‌ی ابوسفیان طبعاً می‌بایست کمر به خصومت پیغمبر بندند و از نشر تبلیغات وی تا سر حدّ امکان ممانعت کنند. (خزائلی ، ۱۳۷۱ : ۹۰)
۲۵- مـدار عـالـم خلقـت، مـراد خـلقت آدم
قـوام مـرکـز سفـلی، امـام حضرت اعظم
واژگان: مدار: دور زدن،گردش کردن، آن‌چه ‌که شئ بر آن می‌گردد.(معین) سفلی: پایین‌تر، پست‌تر .(معین)
معنی و مفهوم: حضرت محمّد( ص ) مدار و نقطه‌ی اتکای آفرینش و هدف خلقت حضرت آدم است. اوست که به پا دارنده‌ی این جهان و پیشوای بارگاه بلند مرتبه‌ی خداوند بزرگ است.
آرایه‌های ادبی : مدار و مراد جناس و قلب بعض .
بند سوم:
کلمات قافیه: راه ، ماه ، بارگاه و …
حروف اصلی قافیه : ا ه
حرف روی : ه
حروف الحاقی : ندارد
ردیف : آنک
۲۶ - اگر پای طلـب داری قـدم در نه ،کـه راه آنـــک
شمـار رهنمایان را قلم درکـش،که مـاه آنـک
واژگان: آنک: کلمه‌ای است دال بر اشاره به دور اعم از مکان و زمان، مقابل اینک. (فرهنگ لغات) قلم درکشیدن: قلم زدن، خط‌کشیدن، محو کردن ، از میان بردن چیزی را. (فرهنگ لغات)
معنی و مفهوم: اگر قصد طلب عشق و اراده‌ای قوی برای پوییدن راه داری، قدم بردار(قدم در راه بگذار) که راه آن جا آماده است. در طریق عشق تمام راهنمایان را نادیده بگیر؛ زیرا معشوق آشکارا آماده است و نیازی به راهنمایی دیگری نیست .

آرایه‌های ادبی: پای طلب اضافه‌ی اقترانی . قلم درکشیدن کنایه از محو و باطل کردن . قدم در نهادن کنایه از به راه افتادن و به کاری اقدام کردن. ماه استعاره از پیامبر(ص) که منبع نور و هدایت است.
۲۷ - نخست از عاشقی خود را به راه جست او گـم کـن
که خود زآنجا ندا آیدکه ای گم‌گشته ، راه آنک
معنی و مفهوم: در طریق عاشقی گام نخست آن است که خود را در راه طلب دوست ناچیز انگاری و گم کنی؛ چرا که از جانب دوست ندا خواهد آمد که ای(عاشق) گم گشته‌ی من، راه آن جاست . (از راه عشق تو را راهنمایی خواهند کرد)
۲۸ - به سـربازی تــوان دیــدن بســاط بارگــاه او
اگر داری سـر ایـن سـر، درِ آن بارگـاه آنـک
معنی و مفهوم: فقط با جانفشانی و گذشتن از خود می‌توان بساط بارگاه باشکوه معشوق حقیقی را مشاهده کرد. اگر قصد و عزم رسیدن به معشوق و قدرت گذشتن از جان را داری درِ آن بارگاه ، آن جا آماده است .
آرایه‌های ادبی: سر اول در مصراع دوم مجاز از قصد به علاقه‌ی حال و محل ، از آن جا که سر، جایگاه قصد و اندیشه است .
۲۹ - سری چه بود؟ برو دربـاز کانـدر کـوی وصــل او
سری را صد سر است و هر سری را صد کلاه آنک
شاهد: سـر بنه کاینجا سری را صد ســر آیـد در عــوض
بلــکه بر ســر هر ســــری را صــد کلاه آیـــد عطا
(خاقانی، ۱۳۸۸: ۱)
معنی و مفهوم: سر و جانِ ناقابل چیست؟(در مقابل معشوق ارزشی ندارد) آن را برای معشوق درباز ؛ چرا که در گذرگاه وصال او هر سر به اندازه‌ی صد سر بها می‌یابد و برای هر سر، صد کلاه آماده و مهیّاست. (سربازی در کوی عشق سبب سروری می شود)
آرایه‌های ادبی: کوی وصل اضافه‌ی تشبیهی ، واج آرایی حرف «س».
۳۰ - تو را چون عشق او پذرفت دعوی دو عـالـم کـن
کـه بر تحقیـق این دعـوی، قبـول او گـواه آنـک
واژگان: تحقیق: درست کردن، رسیدن، بررسیدن ، پژوهیدن .(معین)
معنی و مفهوم: چون عشق معشوق حقیقی تو را پذیرفت ، ادعای دو جهان کن و دم از دو عالم بزن (هر دو از آن توست) که برای تأیید ادعای تو قبول و پذیرش معشوق، گواهی راستین است .
آرایه‌های ادبی : عشق استعاره مکنیه از نوع تشخیص .
۳۱ - چـو دار الملـک جانت را به مُهـر مِـهر او بینـی

ولی زاده در سال ۱۳۸۶ [۲] به مکان‏یابی مراکز آموزشی دبیرستان با بهره گرفتن از اطلاعات جغرافیایی بر روی شهر تبریز پرداخته است. افزایش سریع جمعیت شهرهای ایران موجب ایجاد مشکلات فراوانی از قبیل کاهش سرانه خدمات آموزشی شده است. این مسأله در شهر‏های بزرگ از جمله تبریز بنا به دلایل متنوعی چون تراکم بالای جمعیت، کمبود زمین و همجواری کاربری‏های مختلف با یکدیگر دشواری مسأله را افزایش داده است. در تحقیق حاضر مراکز آموزشی دبیرستان شهر تبریز با بررسی متغیرهای مهمی چون جمعیت، کاربری مطلوب شهری، مکان مدارس، عامل سازگاری، فاصله از کاربری‏های دیگر مورد ارزیابی قرار گرفته است. سپس از طریق مدل AHP هر کدام از لایه‏ها ابتدا به صورت منفک وزن­دهی شده و پس از آن در ترکیب با لایه‏های دیگر وزن نهایی آنها مشخص شده است.
در این تحقیق معیارهای مختلف کاربری اراضی شهری برای تعیین و مکان­ یابی مدارس مورد مطالعه، بررسی شده‏اند. ابتدا لایه بلوک‏های آماری و لایه موقعیت مدارس دبیرستان رقومی شده و به همراه داده‏های توصیفی یک پایگاه اطلاعات جغرافیایی تشکیل شده است. در مرحله بعد با توجه به استانداردهای بین‏المللی و ویژگی‏های محلی حاکم بر این مناطق (شامل تراکم جمعیت، آستانه‏های مدارس و غیره) شعاع دسترسی مناسب برای هر مدرسه در سطوح محلات به‎دست آمده است. در مراحل بعدی مثل تمام کاربری‏های خدمات از ماتریس‏های برنامه‏ ریزی کاربری زمین برای سنجش موقعیت مدارس استفاده شده است. این ماتریس‏ها شامل ماتریس سازگاری، مطلوبیت، ظرفیت و وابستگی می‏باشد. نرم‏افزار‏هایی که در این تحقیق به کار گرفته شده‏اند، شامل GIS^[8] و دید قوسی^[۹] هستند. نقشه کاربری اراضی شهر به منظور بررسی مدارس متوسطه موجود از نظر همجواری با سایر کاربری‏ها و همچنین برای مدارسی که در آینده ساخته می‏شوند، به­کار برده می­شوند.

• سازگاری موقعیت مکانی

با توجه به ویژگی‏های منحصر به فرد فضاهای آموزشی از نظر سکوت و آرامش، امنیت، دوری از انواع آلودگی‏ها و غیره، کاربری آموزشی نمی تواند در مجاورت بعضی از کاربری‏ها قرار گیرد. در این تحقیق با توجه به ویژگی هر کدام از این کاربری‏ها میزان حریم برای هر یک از کاربری‏های ناسازگار با مدارس تعیین شده است. در مورد بعضی از کاربری‏ها مانند فضاهای سبز، مراکز فرهنگی و هنری، مراکز ورزشی و غیره که با کاربری آموزشی سازگار بوده و به نوعی مکمل این کاربری محسوب می‏شوند نیز سرانه‏ها و حریم‏های لازم پیشنهاد شده است (جداول ۲-۱ و ۲-۲).
جدول ۲-۱ وضعیت مدارس دبیرستان شهر تبریز نسبت به کاربری‏های ناسازگار [۲]

نوع کاربری

تعداد مدارس

صنعتی

۵

بزرگراه و کمربندی

۵

خطوط هوایی و فرودگاه

۵

ایستگاه قطار و مسیر راه‏آهن

۱

بیمارستان

۲۵

مراکز نظامی

۱۱

کاربری تجاری

۳۴

پایانه‏های مسافربری و ترمینال

۲۰

- این پروتکل هیچ‌گونه صلاحیت کیفری اعمال شده طبق قانون داخلی را نفی نمی‌نماید. . ( ماده ۴،بند۴- پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)
– کشورها با رعایت مقررات قوانین ملی خویش‌، موارد زیر را انجام خواهند داد: الف - درصورت اقتضاء، اتخاذ اقداماتی به منظور ضبط و مصادره موارد زیر: ۱ - کالاهائی مانند مواد، دارائی‌ها و دیگر ابزارآلاتی که جهت ارتکاب یا تسهیل جرائم (فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)مورد استفاده قرار گرفته‌اند. ۲ - عایدات ناشی از این گونه جرائم‌. ب - اجراء درخواستهای کشور عضو دیگر برای ضبط یا مصادره کالاها یا عایدات موضوع جزء (۱) بند (الف‌) فوق‌. پ - اتخاذ اقداماتی به منظور تعطیل نمودن اماکنی که برای ارتکاب چنین جرائمی مورد استفاده قرار گرفته‌اند، به صورت موقت یا برای مدت معین‌. . ( ماده ۷- پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)

- کشورها به منظور حمایت از حقوق و منافع کودکان قربانی اعمال ممنوع شده به موجب این پروتکل در تمامی مراحل رسیدگی کیفری‌، اقدامات مقتضی را به‌ویژه از راه های زیر به عمل خواهند آورد: الف - به رسمیت شناختن آسیب‌پذیری کودکان قربانی و تصویب تشریفاتی به‌منظور شناسائی نیازهای خاص ایشان‌، از جمله نیازهای خاص ایشان به عنوان شواهد. ب - آگاه نمودن کودکان قربانی از حقوق‌، نقش و حوزه عمل ایشان‌، زمانبندی و پیشرفت مراحل رسیدگی و وضعیت موارد تحت بررسی آنها. پ - فراهم نمودن زمینه ارائه و مورد توجه قرار گرفتن دیدگاه ها، نیازها و نگرانی‌های کودکان قربانی در روند رسیدگی در چهارچوبی منطبق با آئین دادرسی قانون ملی‌، درصورتی که منافع شخصی ایشان تحت تأثیر قرار گرفته باشد. ت - فراهم نمودن خدمات حمایتی مقتضی برای کودکان قربانی در تمامی مراحل رسیدگی حقوقی‌. ث - درصورت اقتضاء حمایت از امور خصوصی و هویت کودکان قربانی و اتخاذ اقداماتی طبق قوانین ملی جهت اجتناب از انتشار نابجای اطلاعاتی که می‌تواند موجب شناسائی کودکان قربانی شود. ج - درموارد مقتضی‌، تأمین امنیت برای کودکان قربانی و همچنین خانواده‌ها و شهود ایشان در برابر ارعاب و انتقام‌گیری‌. چ - اجتناب از تأخیر غیرضروری در بررسی موارد و اجراء احکام و آراء مربوط به پرداخت غرامت به کودکان قربانی‌. . ( ماده ۸،بند۱- پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)
- کشورها تضمین خواهند کرد که مشخص نبودن سن واقعی قربانی‌، مانع آغاز تحقیقات کیفری از جمله تحقیقاتی که با هدف تعیین سن قربانی صورت می‌گیرد، نخواهد شد. . ( ماده ۸،بند۲- پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)
- کشورها تضمین خواهند کرد که در مواجهه نظام قضائی کیفری با کودکانی که قربانی جرائم (فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)هستند، بهترین منافع کودک به‌عنوان یک ملاحظه اساسی محسوب گردد. . ( ماده ۸،بند۳- پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)
- کشورها اقداماتی را به منظور تضمین آموزش مناسب‌، به‌ویژه آموزش حقوقی و روانشناسی برای اشخاصی که با قربانیان جرائم ممنوع شده (فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)کار می‌کنند، به عمل خواهند آورد. . ( ماده ۸،بند۴- پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)
- کشورها در موارد مقتضی اقداماتی را به‌منظور حمایت از امنیت وشخصیت و یا سازمانهائی که درگیر پیشگیری و یا حمایت و بازیابی قربانیان چنین جرائمی هستند، به عمل خواهند آورد. ( ماده ۸،بند۵- پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)
- مفاد این ماده به عنوان پیش‌داوری نسبت به حقوق یا نقض حقوق متهم برای برخورداری از محاکمه بی‌طرفانه و عادلانه تلقی نخواهد شد. ( ماده ۸،بند۶- پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)
- کشورها انتشار و اجراء قوانین‌، اقدامات اداری‌، برنامه‌ها وسیاستهای اجتماعی را به‌منظور پیشگیری از جرائم موضوع این پروتکل تقویت یا تصویب خواهند نمود. توجه خاصی به حمایت از کودکانی که به‌طور ویژه نسبت به این اعمال آسیب‌پذیرند نیز مبذول خواهد گردید. ( ماده ۹،بند۱- پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)
- کشورها با بهره‌گیری از اطلاعات ازطریق تمامی ابزار مناسب‌، آموزش و کارآموزی درخصوص اقدامات پیشگیرانه و اثرات مخرب جرائم موضوع این پروتکل‌، سطح آگاهی عمومی عموم از جمله کودکان را ارتقاء خواهند بخشید. کشورهای عضو در راستای انجام تعهدات خود به موجب این ماده‌، مشارکت بخشهای مختلف جامعه و به‌ویژه کودکان و کودکان قربانی را دراین‌گونه اطلاعات و برنامه‌های کارآموزی و آموزشی ازجمله در سطح بین‌المللی تشویق خواهند نمود. ( ماده۹،بند۲- پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)
- کشورها تمام اقدامات ممکن را با هدف حصول اطمینان از ارائه تمامی مساعدتهای مقتضی به قربانیان این‌گونه جرائم( فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان) ازجمله سازگاری مجدد و کامل اجتماعی و بهبود جسمی و روحی کامل ایشان‌، به عمل خواهند آورد. ( ماده ۹،بند۳- پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)
- کشورها تضمین خواهند کرد که تمامی کودکان قربانی جرائم (فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)بدون تبعیض به رویه‌های مناسب برای درخواست غرامت بابت خسارات وارده از جانب کسانی که قانوناً مسؤول هستند، دسترسی داشته باشند. ( ماده ۹،بند۴- پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)
- کشورها اقدامات مقتضی را با هدف ممنوعیت مؤثر تولید و توزیع مواد و لوازم تبلیغ کننده جرائم (فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)، به عمل خواهند آورد. ( ماده ۹،بند۵- پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)
- کشورها تمامی اقدامات ضروری را جهت تقویت همکاری بین‌المللی ازطریق ترتیبات دوجانبه‌، منطقه‌ای و چندجانبه به‌منظور جلوگیری‌، کشف‌، تحقیق‌، پیگرد و مجازات عاملان فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان و توریسم جنسی کودک‌، به عمل خواهند آورد. کشورها همچنین همکاری و هماهنگی بین‌المللی میان مراجع خویش‌، سازمانهای غیردولتی ملی و بین‌المللی و سازمانهای بین‌المللی را ارتقاء خواهند بخشید. ( ماده ۱۰،بند۱- پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)
- کشورها همکاری بین‌المللی را به‌منظور کمک به کودکان قربانی جهت بهبود جسمی و روحی‌، سازگاری مجدد اجتماعی و بازگشت به موطن خویش‌، ارتقاء خواهند بخشید. ( ماده ۱۰،بند۲- پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)
- کشورها تقویت همکاری بین‌المللی را به‌منظور رسیدگی به دلایل اصلی مؤثر بر آسیب‌پذیری کودکان نسبت به فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان و توریسم جنسی کودک‌، مانند فقر و توسعه نیافتگی‌، ارتقاء خواهند بخشید. ( ماده ۱۰،بند۳- پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)
- کشورها به‌منظور اقدام درچنین وضعیتی‌، کمکهای مالی‌، فنی یا دیگر مساعدتها را ازطریق برنامه‌های چندجانبه‌، منطقه‌ای‌، دوجانبه یا دیگر برنامه‌های موجود فراهم خواهند نمود. ( ماده ۱۰،بند۴- پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)
- مفاد این پروتکل تأثیری بر مقرراتی که درجهت تحقق حقوق کودک مؤثرترند و ممکن است جزء موارد زیر باشند، نخواهد داشت‌: الف - قوانین کشور عضو. ب - حقوق بین‌الملل لازم‌الاجراء در آن کشور. ( ماده ۱۱ - پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)
- هر کشور ظرف مدت دو سال پس از لازم‌الاجراء شدن پروتکل برای آن کشور ، گزارشی را که دربردارنده اطلاعات جامع درخصوص اقدامات به عمل آمده برای اجراء مفاد پروتکل است به کار گروه (کمیته‌) حقوق کودک ارائه خواهد نمود. ( ماده ۱۲،بند۱- پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)
- هر کشور متعاقب ارائه گزارش جامع‌، هرگونه اطلاعات بیشتر درخصوص اجراء پروتکل را در گزارشاتی که طبق ماده (۴۴) کنوانسیون به کار گروه (کمیته‌) حقوق کودک ارائه می‌کند، خواهد گنجاند. دیگر کشورهای عضو پروتکل هر پنج سال‌، یک گزارش ارائه خواهند نمود. ( ماده ۱۲،بند۲- پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)
- کار گروه (کمیته‌) حقوق کودک می‌تواند از کشورها بخواهد اطلاعات بیشتری را درمورد اجراء این پروتکل ارائه دهند. ( ماده ۱۲،بند۳- پروتکل کنوانسیون در مورد فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان)
جنگ و حقوق کودکان آواره و بی سرپرست
وجود مخاصمات مسلحانه در جوامع بشری , کودکان را که آسیب پذیرتر از دیگران می باشند, تحت تأثیر قرار داده با ایجاد شرایط مبهم زندگی رشد فیزیکی , روحی و روانی آنها را بشدت دگرگون می‍سازد , کودکان آواره بطور غیر مستقیم تحت تأثیر جنگ قرار می‍گیرند و همانند والدین خود برای رهایی از مشکلات جنگ , یا در کشور محل تولد خود جا به جا می‍شوند , یا به کشورهای دیگر پناه می‍برند . این کودکان در هر صورت باید مورد حمایت قرار گیرند. کودکان آواره در سایر کشورها نسبت به کودکان جابجا شده در کشور متبوع خودشان , بعضا از حمایت‍های بشر دوستانه بیشتری برخوردارند. زیرا نهادی بین المللی بنام کمیساریای عالی پناهندگان وابسته به سازمان ملل متحد امور پناهندگان را پیگیری می‍نماید. بچه های بی سرپرست نیز گروه دیگری از کودکان آسیب دیده از جنگ هستند که نیاز به حمایت ویژه دارند. زیرا والدین خود را در جنگ از دست داده اند.
بر اساس منابع موجود در حقوق بین ا‍لملل و برای پیشگیری از مشکلات آینده یکی از وظایف اساسی دولتها در زمان مخاصمات مسلحانه و پس از آن , حمایت از کودکان آسیب دیده از جنگ است. بنابراین در بحرانها و مواقع اضطراری باید به کودکان اولویت داده شود و حمایت از حقوق آنان به لحاظ امنیت جسمی و روحی , تعلیم و تربیت مناسب , و تغذیه و بهداشت ایشان از اهمیت فوق العاده‍ای برخوردار باشد. بر همین مبنا حقوق بین الملل عرفی از سالها قبل و حقوق بین الملل مدون در قالب معاهدات بین المللی و بویژه کنوانسیون حقوق کودک بر این حقوق و بویژه حق حمایت تأکید ورزیده اند. در مجموع بهترین راه حمایت از حقوق کودکان در زمان مخاصمات مسلحانه پیشگیری از وقوع این مخاصمات است , اما در صورت بروز چنین مخاصماتی , حقوق کودکان بویژه حقوق کودکان آواره و بی سرپرست باید در هر حال رعایت گردیده , ناقضان این حقوق باید جوابگوی اعمال خود باشند.(توسلی نایینی ،۱۳۸۸،سایت www.hawzah.net)
کودکان آواره[۱] و بی ‍سرپرست از جمله کودکان قربانی جنگ و مخاصمات مسلحانه داخلی هستند. جابجایی کودکان برای پرهیز از مشکلات جنگ در داخل و خارج کشور و از دست دادن یکی از والدین یا هر دوی آنها بدلیل وضعیت جنگی , یکی از دستاوردهای منفی این پدیده است.
قواعد حقوق جنگ[۲] و کنوانسیون ها و اعلامیه های ‍مربوط به ‍ حقوق کودکان توسط دولتها، کودکان آواره و بی سرپرست را چه در اردوگاهها و چه درخارج از آن , با گرسنگی، بیماریهای جسمی و روحی و فقدان امکانات تحصیلی مناسب و بطور کلی با عدم امکان یک زندگی مناسب روبرو ساخته است تا جایی که بنظر یونیسف وضعیت این کودکان بحرانی است[۳].
به دلیل آموزه‍های دینی و روحیه مهمان دوستی ایرانیان , وضعیت کودکان آواره از جنگ بویژه کودکان افغانی و عراقی در ایران از لحاظ تعلیم و تربیت تا حدی مناسب بنظر می‍رسد, اما در سایر کشورها بویژه در آفریقا و خاورمیانه قواعد اولیه برای کاهش جنگ ، به نفع منطق جنگ کنار گذاشته می‍شود[۴].
در این نوشته هدف این است که ضمن تشریح وضعیت کودکان آواره و بی سرپرست ومشکلات آنان، راه های حمایت از آنان در زمان جنگ ‍و پس از آن مورد بررسی قرارگیردوضمن تأکید برحمایتهای حقوقی پیش‍بینی شده در اسناد بین المللی به راهکارهای عملی ازجمله باز پروری وحمایت عملی درزمان جنگ و پس ازآن, نقش ویژه سازمانهای غیردولتی وسایرمجامع مردمی, ولزوم مجازات مرتکبان جنایات جنگی اشاره شود.(همان)
وضعیت کودکان آواره و بی سرپرست ناشی از جنگ
کودکان در بیشتر موارد قربانیان غیر مستقیم جنگ و مخاصمات مسلحانه داخلی هستند. در این میان وضعیت دو گروه ، کودکان آواره[۵] و بی ‍ سرپرست بیشتر از سایر مواردقابل تأمل و بررسی است.
الف) کودکان آواره
یکی از عوامل جابجایی و آوارگی وسیع انسانها در طول تاریخ , جنگ و نزاع های مسلحانه بوده است. کودکان بدلیل آسیب پذیری خود بخش عمده ای از آوارگان جنگی را تشکیل می‍دهند. براساس آمار از بین سی میلیون آواره دنیا ، ۸۰ % آنان را کودکان تشکیل می‍دهند. و هر روز حدود ۵۰۰۰ کودک آواره به جمع آوارگان اضافه می‍شود.[۶] این کودکان آواره در دو گروه آوارگان داخلی و بین المللی تقسیم می‍شوند[۷] که گروه دوم تحت حمایت کمیساریای عالی پناهندگان قرار دارند. کودکان آواره در تمام نقاط دنیا حضور دارند. نمونه بارز این کودکان را کودکان آواره آفریقایی , افغانی ، عراقی و فلسطینی تشکیل می‍دهند. گروه اخیر شاید مظلوم‍ترین گروه آوارگان باشند؛ زیرا از سال ۱۹۴۸ تاکنون بدنبال درگیری‍های اعراب و اسرائیل , خانواده های فلسطینی سه تا چهار بار جابجا شده‍اند. و امروزه چهارمین نسل کودکان فلسطینی در اردوگاه هایی زندگی میکنند که اجدادشان آنها را بنا نهاده‍اند. زندگی در این اردوگاهها مشکلات متعددی را به دنبال دارد و کودکان را با آسیبهای روحی مواجه می‍سازد.
کودکان آواره در مقایسه با بزرگسالان آواره به دلیل آسیب پذیری خود با خطرات جسمی و روحی بیشتری مواجه می‍شوند که حمایت ویژه ای را طلب می‍کند۱. مشکل کمبود مواد غذایی ، مسکن ، بیماریهای مسری و غیر مسری ، جدایی از خانواده، سربازی اجباری و حتی سوء استفاده های جنسی و قطع تحصیلات از جمله عواملی هستند که رشد جسمی و روحی آنان را با مشکلاتی روبرو می‍سازد. حتی در اردوگاهها نیز بدلیل شرایط نامناسب بهداشتی ، تعارضات فرهنگی بین ساکنان اردوگاه ، کمبود مواد غذایی و غیره شرایط آوارگان و بویژه کودکان با شرایط طبیعی بسیار فاصله دارد. بطور کلی جابجایی و آوارگی کودکان علاوه بر نتایج جسمی و روحی ، عواقب آموزشی و تربیتی نیز بدنبال دارد که در این زمینه می توان به تأخیر تحصیلی و از دست دادن انگیزه تحصیلی کرد که حتی باز پروری آنان را در مدارس کشور محل اسکان بسیار دشوار و در بعضی موارد غیرممکن می‍سازد.[۸](همان)
ب )کودکان بی ‍سرپرست
کودکان بی سرپرست گروه دیگری از کودکان قربانی جنگ هستند. بر اساس آمار یونیسف در سال ۲۰۰۱ فقط دو میلیون کودک زیر پانزده سال بدلیل جنگ و بیماری ایدز ، یکی از والدین خود را از دست داده‍اند.[۹] بطور کلی هر کودکی در زمان رشد خود نیاز به والدینی دارد که او را مورد حمایت قرار داده و زمینه رشد جسمی و روحی او را فراهم آورند. این نیاز بویژه در بعد روحی آن تا سن معینی وجود دارد و در مواقع بحرانی از جمله جنگ و درگیریهای مسلحانه بسیار شدیدتر می‍شود. به همین دلیل در مقدمه کنوانسیون حقوق کودک ، خانواده به عنوان واحد اساسی هر جامعه شناخته شده که در رشد جسمی و روانی کودک نقش عمده ‍ ای دارد.
در زمان جنگ یا در حین جابجایی و آوارگی ناشی از آن ، ممکن است کودک پدر یا مادر یا هر دو را از دست بدهد که چنین امری تأثیرات منفی متعددی بر زندگی کودک خواهد داشت. اولین تأثیر، ناراحتی روانی ناشی از فقدان پدر یا مادر و از دست دادن روحیه است. برای کودکان بی سرپرست آینده مبهم به نظر می‍رسد. عدم تغذیه مناسب و اشتغال برای کمک به خانواده از جمله عواملی است که امکان اعراض از تحصیل را به وجود می‍آورد و آنان را از مدرسه دور می کند. باید توجه داشته باشیم که اگر در مورد بعضی کودکان بی ‍سرپرست وجود اقوام نزدیک می‍تواند تا حدی خلأ عاطفی ناشی از فقدان والدین را پرکند, مشکل کودکانی که تمامی اعضای فامیل خود را از دست می ‍دهند, بسیار حادتر است و وضعیت آنان حمایت بیشتری را می طلبد. سازمان بهداشت جهانی (OMS) در مورد کودکان عراقی به این موضوع اشاره می‍کند که اثرات روانی فقدان والدین ، این کودکان را سالها و حتی تا پایان عمر رها نخواهد کرد[۱۰].(همان)
در اینجا پس از بررسی مشکلات کودکان آواره و بی سرپرست ، به زمینه ‍ های حمایت حقوقی از این کودکان در اسناد بین المللی , و پس از آن به روش های حمایت عملی و باز پروری این کودکان در جامعه خواهیم پرداخت.
حمایت حقوقی کودکان آواره و بی سرپرست
از زمان های قدیم , حمایت از حقوق کودکان قربانی جنگ یکی از موضوعات اساسی حقوق جنگ بود و نخست درحقوق بین المللی عرفی و پس از آن در قالب اسناد بین المللی به این موضوع پرداخته شده است.
اعلامیه ۱۶ سپتامبر ۱۹۲۶ جامعه ملل, اولین اعلامیه حمایت از کودکان است که تحت عنوان اعلامیه ژنو تصویب شد و در مقدمه و پنج ماده آن به حمایت جسمی و روحی کودکان توجه زیاد به عمل آمد. پس از آن در ماده ۱۴ اعلامیه جهانی حقوق بشر در ۱۰ دسامبر ۱۹۴۸ حق پناهندگی برای همه ازجمله کودکان , در کشورهای دیگر مورد پذیرش قرار گرفت. سپس کنوانسیون ۱۹۴۹ ژنو در مورد حقوق کودکان قربانی مخاصمات مسلحانه تدوین گردید و در۲۰ نوامبر ۱۹۵۹ اعلامیه حقوق کودک تحت نظارت سازمان ملل تصویب شد و بر اعلامیه ژنو تأکید ورزید.
در قطعنامه های ۲۴۴۴ ( XXIII ) 19 دسامبر ۱۹۶۸ و ۲۵۹۷ ( XXIV ) 16 دسامبر ۱۹۶۹ و ۲۶۷۴ ( XXV ) و ۲۶۷۵ ( XXV ) 9 دسامبر ۱۹۷۰ به موضوع حمایت از حقوق بشر و اصول بنیادی راجع به حمایت از افراد غیرنظامی در زمان مخاصمات مسلحانه اشاره شده است. در قطعنامه ۱۵۱۵ ( XLVIII ) شورای اقتصادی و اجتماعی مورخه ۲۸ مه ۱۹۷۰ از مجمع عمومی سازمان ملل تقاضای تدوین اعلامیه ای در مورد حمایت از زنان و کودکان در مواقع بحرانی یا جنگ گردید که در پاسخ مجمع عمومی در ۱۴ دسامبر ۱۹۷۴ اعلامیه مربوط به حمایت از زنان و کودکان در مواقع بحرانی و مخاصمات مسلحانه را به تصویب رساند. سه سال بعد در ۱۹۷۷ دو پروتکل الحاقی به کنوانسیون ژنو ۱۹۴۹ در مورد حمایت از قربانیان مخاصمات مسلحانه بین المللی و داخلی به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل رسید[۱۱]. اما مهمترین قدم در مورد حمایت از حقوق کودکان در ۱۹۸۹ با تصویب کنوانسیون حقوق کودک برداشته شد[۱۲]. بر اساس این کنوانسیون همه کودکان حق رشد در فضای صلح آمیز و عاری از خشونت را دارند و همه باید به چنین امری کمک کنند ( مواد ,۲۰ , ۲۵ , ۲۸ , ۳۰ ). پس از آن در اعلامیه جهانی تعلیم و تربیت برای همه, در ۱۹۹۰ در تایلند بر حق تعلیم و تربیت کودکان تأکید گردید.
در ۱۹۹۵ شورای امنیت طی قطعنامه۱۲۶۱ حمله به مراکز مورد حمایت بین ا‍لمللی ازجمله مکانهای تجمع کودکان مانند مدارس و بیمارستانها را محکوم کرد. در راستای اجرای کنوانسیون حقوق کودک در ۱۹۹۶ (۲۵ ژانویه ) کنوانسیون استراسبورگ به تصویب کشورهای اروپایی رسید و این کشورها خود را متعهد به اجرای کنوانسیون مزبور دانستند. در زمینه حمایت از کودکان آواره و کودکان قربانی مین های ضد نفر, و به منظور حمایت از کلیه قربانیان این سلاح های خطرناک در ۱۹۹۷ در اتاوای کانادا , کنوانسیونی راجع به ممنوعیت استفاده و تولید مین های ضد نفر تدوین گردید که آمریکا تاکنون از پیوستن به این کنوانسیون خودداری کرده است[۱۳].
سازمان بین المللی کار در مقاوله نامه ۱۸۲ خود در سال ۱۹۹۹ به کار گیری کودکان در جنگ و مخاصمات مسلحانه داخلی را بعنوان یکی از اشکال اشتغال سخت و زیان آور کودکان ممنوع دانست[۱۴]. در ۲۵ / ۳ / ۲۰۰۰ قدم بزرگ دیگری برداشته شد و پروتکل الحاقی به کنوانسیون حقوق کودک به تصویب اکثر کشورها رسید که بعضی نقایص کنوانسیون حقوق کودک را مرتفع می ‍ساخت[۱۵].
شورای امنیت سازمان ملل نیز طی قطعنامه های ۱۲۶۱ مورخ ۲۵ اوت۱۹۹۹ و ۱۳۱۴ مورخ ۱۱ اوت ۲۰۰۰ و قطعنامه ۱۳۷۹ مورخ۲۰۰۱ بر حمایت از حقوق کودکان درگیر در مخاصمات مسلحانه تأکید نمود و اخیراً نیز همین شورا طی قطعنامه ۱۴۶۰ مورخ ۳۰ ژانویه ۲۰۰۳ با تأکید بر کلیه اسناد و منابع قبلی در مورد حمایت از حقوق کودکان , بر نظارت دبیرکل راجع به رعایت این اسناد و همچنین رعایت حقوق کودکان در عملیات حفظ و تحکیم صلح سازمان ملل اشاره دارد. سازمان ملل در این چارچوب سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۰ را دهه بین المللی صلح و عدم خشونت نامیده و ترویج فرهنگ صلح را امری الزامی دانسته است[۱۶].
لازم به ذکر است که با تصویب اساسنامه دیوان کیفری بین اللملی رم در ۱۹۹۸ قدم دیگری در زمینه حمایت از حقوق کودکان برداشته شد. در این اساسنامه تأکید گردیده که استفاده از کودکان در جنگ و نقض حقوق آنان می‍تواند بعنوان یکی از جرایم بر ضد بشریت تلقی گردد و موجبات محاکمه و مجازات مرتکبان را فراهم آورد.
در بین منابع فوق الذکر , کنوانسیون ها از اهمیت فوق العاده‍ای برخوردارند. زیرا رعایت آنها برای کشورهای عضو الزامی است و عدم رعایت آنها موجبات مسؤولیت بین المللی دولت نقض کننده را فراهم می‍آورد. قطعنامه های شورای امنیت نیز نسبت به اعلامیه های مجمع عمومی سازمان ملل از اهمیت بیشتری برخوردارند. لذا در بین منابع اخیر الذکر کنوانسیون ژنو ۱۹۴۹ و پروتکل های الحاقی آن ، کنوانسیون حقوق کودک و پروتکل الحاقی آن و اساسنامه دیوان کیفری بین‍المللی از اهمیت

بسیاری دیگر از این قبیل حرکت های اصلاحی را در تاریخ اسلام و شیعه، و در ارتباط با زندگی تک تک ائمه معصومین(ع)، و به تبع آن بازتابش را در روایات و منابع حدیثی شیعه می‌توان یافت. این حرکت ها در ابتداء به منظور اصلاح عقاید، سلوک و فرهنگ جامعه صورت پذیرفته؛ در مرحله بعد چنانچه دستیابی به حکومت برای این مصلحان فراهم می‌شد؛ مانند امام علی(ع)، اقدام به اصلاح ساختار حکومت و تنزیه بدنه آن از هر گونه زمینه ها و عوامل فساد می‌نمودند.

۲-۱-۳- مصادیق فساد اداری
در آیات قرآن کریم و روایات اسلامی بطور کلی به انواعی از فساد اشاره شده است که اقسام و اشکال آن را در سیستم اداری یک جامعه نیز می‌توان مشاهده نمود. مفاسدی از قبیل دریافت رشوه، خیانت در امانت، تقلب و غش در معامله، احتکار، قبیله گرایی و رانت خواری،کم فروشی، ربا خواری، اتلاف سرمایه های‌خدادادی ، عدم پرداخت سهم بیت‌المال از اموال شخصی ، تکاثر، کنز، اسراف و … .
در ذیل به بررسی برخی از رایج ترین و شناخته شده ترین مفاسد اداری حاضر، از منظر قرآن و حدیث می‌پردازیم.
۲-۱-۳-۱- ارتشاء
ارتشاء: مصدر باب افتعال از ریشه رَشَوَ است. «و الرشوه قل ما تستعمل إلا فیما یتوصل به إلى إبطال حق أو تمشیه باطل. رشوته رشوا: أعطیته رشوه. و ارتشى: أخذ الرشوه. و استرشى فی حکمه: طلب علیه الرشوه»(طریحی، ۱۳۷۵، ج ۱، ص ۱۸۴). مورد استعمال رشوه معمولاً براى چیزی است که به منظور باطل کردن حق یا اجرای باطلی داده مى‏شود. رشوته: به او رشوه دادم. و ارتشی: رشوه گرفت. و استرشی در حکم: به معنای این است که برای صدور حکم، درخواست رشوه کرد.
فالرَّاشِی من یُعطی الذی یُعینُه على الباطل، و المُرْتَشِی الآخذُ، و الرَّائِش الذی یسعى بینهما یَسْتَزید لهذا و یَسْتَنْقِصُ لهذا(ابن منظور، ۱۴۱۴، ج ۱۴، ص ۳۲۲). پس راشی کسی است که چیزی را برای کمک به انجام باطلی می‌بخشد. و مُرتشی گیرنده رشوه است، و رائش کسی است که بین این دو نفر واسطه است. و برای همین نیز از آنان بیشتر می‌طلبد و سهم خود را از آن مال کم می کند.
ارتشاء در اصطلاح حقوق جزا عبارتست از «گرفتن یا قبول(مستقیم یا غیر مستقیم) وجه یا مال یا سند پرداخت وجه یا تسلیم مال، از سوی هر یک از مستخدمین و مامورین دولتی یا قوای سه گانه و نیروهای مسلح و… به منظور انجام دادن یا ندادن امری که مربوط به سازمان ها و ادارات فوق الذکر می‌باشد… »(شاملو احمدی،۱۳۸۰، ص۲۹).
در متن قرآن کریم این واژه به کار نرفته است؛ اما کلمه سُحت سه بار در آیات ۴۲، ۶۲ و ۶۳ سوره مائده بیان شده است که به معنای حرام یا هر نوع کسب حرام می‌باشد. ارتشاء یکی از مصادیق کسب حرام است که معمولاً مفسران در ذیل تفسیر سُحت آن را بیان کرده اند.
«سَحت: بفتح (س) استیصال و از بین بردن. ثلاثى و مزید آن به یک معنى است. در مجمع آمده: اصل السحت الاستیصال یقال سَحته و اسحته أى أستاصِلُه. لا تَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ کَذِباً فَیُسْحِتَکُمْ بِعَذابٍ(طه/ ۶۱) به خدا دروغ نبندید و گرنه شما را با عذاب مخصوصى مستأصل و ریشه کن می کند. سُحت: بضمّ (س) اسم مصدر و شى‏ء مستأصل شونده است راغب آنرا پوستی که مستأصل شود؛ گفته است. مراد از سُحت، حرام است. راغب علت تسمیه را چنین گوید: گوئى حرام دین و مروت شخص را از بین می برد. روایت شده: کسب الحجام سحت. این بواسطه حرام بودن نیست بلکه بعلت بردن مروت و مردانگى است»( قرشی، ۱۳۷۱ ، ج‏۳، ص ۲۳۷). ‏اما اکثر قریب به اتفاق مفسران، این کلمه را به معنای رشوه تفسیر نموده‌اند. در تقسیم انواع معانی سحت که در تفسیر زاد المسیر آمده است؛ از سه معنی، دو مورد به رشوه بر می‌گردد و آن دیگری مفهوم عامی است که رشوه را نیز در بر دارد:
و فی المراد بالسّحت ثلاثه أقوال: أحدها: الرّشوه فی الحکم. و الثانی: الرّشوه فی الدّین، و القولان عن ابن مسعود. و الثالث: أنه کلّ کسب لا یحلّ، قاله الأخفش( ابن جوزی، ۱۴۲۲، ج‏۱، ص۵۵۰). در معنای سحت، سه قول وجود دارد: دو قول اول از ابن مسعود، یکی به معنای: رشوه در حکم و دیگری رشوه در دین است. و قول سوم که از أخفش است؛ آن را به معنای هر کسب حرامی دانسته است.
صاحب تفسیر روایی جامع البیان نیز با بیان أسناد متعدد و مختلف، سحت را به معنای رشوه دانسته است( طبری، ۱۴۱۲، ج‏۶، ص ۱۵۷- ۱۵۵).
رسول خدا(ص) در باب تحریم رشوه می‌فرمایند:
إِیَّاکُمْ وَ الرِّشْوَهَ فَإِنَّهَا مَحْضُ الْکُفْرِ وَ لَا یَشَمُّ صَاحِبُ الرِّشْوَهِ رِیحَ الْجَنَّهِ( مجلسی، ۱۴۰۴، ج ۱۰۱، ص ۲۷۴ ). شما را باد بر رشوه که از آن حذر نمایید. زیرا کفر محض است و صاحب رشوه بوی بهشت را استشمام نخواهد کرد. همچنین در حدیثی عتاب آمیز، سه طرف ارتشاء را مورد لعن قرار می‌دهند:
الرَّاشِی وَ الْمُرْتَشِی وَ الْمَاشِی بَیْنَهُمَا مَلْعُونُون(شعیری، ۱۳۶۳، ص ۱۵۶). رشوه دهنده و رشوه گیرنده و واسطه بین آن ها، هر سه ملعون اند.
امام علی(ع) نیز در نامه ۷۹ نهج البلاغه در باب آثار شوم ارتشاء در جامعه چنین سخن می‌گویند:
أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّمَا أَهْلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ أَنَّهُمْ مَنَعُوا النَّاسَ الْحَقَّ فَاشْتَرَوْهُ وَ أَخَذُوهُمْ بِالْبَاطِلِ فَاقْتَدَوْهُ. پس از یاد خدا و درود! همانا ملت های پیش از شما به هلاکت رسیدند؛ بدان جهت که حق مردم را نپرداختند؛ پس دنیا را با رشوه دادن به دست آوردند. و مردم را به راه باطل بردند و آنان اطاعت کردند. اما چگونگی برخورد با ارتشاء، از بررسی آیات ۴۲ و ۶۳ سوره مائده بدست می‌آید. در آیه ۶۳ ، بر لزوم برخورد قاطع نخبگان و صاحبان امر یک جامعه، با هر گونه فساد و از جمله فساد مالی ارتشاء، تاکید می‌شود:
لَوْ لا یَنْهاهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَ أَکْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ ما کانُوا یَصْنَعُونَ(مائده/ ۶۳) چرا الهیون و دانشمندان، آنان را از گفتارگناه(آلود) و حرامخوارگی شان باز نمى‏دارند؟ راستی چه بد است آنچه انجام می دادند. در آیه بعدی می‌فرماید:
سَمَّاعُونَ لِلْکَذِبِ أَکَّالُونَ لِلسُّحْتِ فَإِنْ جاؤُکَ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ إِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ یَضُرُّوکَ شَیْئاً وَ إِنْ حَکَمْتَ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطینَ(مائده/ ۴۲) پذیرا و شنوای دروغ هستند و بسیار مال حرام می خورند. پس اگر نزد تو آمدند یا میان آنان داوری کن یا از ایشان روی برتاب. و اگر از آنان روی برتابی؛ هرگز زیانی به تو نخواهند رسانید. و اگر داوری می کنی؛ پس به عدالت در میانشان حکم کن که خداوند دادگران را دوست می دارد.
« دو جمله: سَمَّاعُونَ لِلْکَذِبِ أَکَّالُونَ لِلسُّحْتِ دو صفت است که براى مجموع افراد مربوط به این داستان ذکر شده و اما از نظر توزیع؛ جمله اول صفت براى یهودیانى است که نزد رسول خدا (ص) آمدند و جمله دوم صفت آن علمایى است که رشوه گرفتند تا زنا کار سنگسار نشود. البته هم جمله اول و هم جمله دوم شامل کسان دیگرى هم که وضع آنان را دارند؛ مى‏شود. و حاصل معناى آیه این است که یهودیان دو طائفه‏اند: یک طائفه علماى ایشانند که رشوه خوارند و طائفه دیگر مقلدین ایشانند که اکاذیب آن علما را گوش مى‏دهند و مى‏پذیرند. خداى تعالى سپس این تخییر را بیان کرده به اینکه اگر از آنان اعراض کنى و حکمى نکنى؛ هیچ ضررى براى تو ندارد. و نیز سفارش فرموده که اگر خواستى حکم کنى؛ جز به قسط و عدل حکم نکنى. در نتیجه برگشت مضمون سر انجام به این مى‏شود که خداى سبحان راضى نمى‏شود که غیر حکم او را جارى کند. یا باید حکم او را جارى کند و یا اصلا در کارشان مداخله نکند تا اگر حکمى دیگر در بین آنان جارى شد؛ به دست آن حضرت جارى نشده باشد»(طباطبایی،۱۳۷۴، ج۵، ص ۵۵۸).
بنابراین از این جریان و دستور خداوند، حساسیت و اهمیت اجرای دقیق حدود و احکام الهی مشخص می‌شود؛ حتی در قبال قوم یهود. البته این حساسیت فقط منوط به حکم سنگسار نبوده و هر نوع جرمی، بویژه ارتشاء را که در صدر این آیه آمده است شامل می‌شود. بطور کلی در سیره معصومین(ع)، برخورد قاطع با رشوه خواری را می توان ملاحظه نمود. به عنوان مثال هنگامی که اشعث بن قیس، به منظور جلب نظر و تغییر حکم امیرمومنان(ع) به نفع خود، هدیه‌ای برای ایشان می‌برند، امام(ع) می‌فرماید:
فَقُلْتُ أَ صِلَهٌ أَمْ زَکَاهٌ أَمْ صَدَقَهٌ فَذَلِکَ مُحَرَّمٌ عَلَیْنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ لَا ذَا وَ لَا ذَاکَ وَ لَکِنَّهَا هَدِیَّهٌ فَقُلْتُ هَبِلَتْکَ الْهَبُولُ أَ عَنْ دِینِ اللَّهِ أَتَیْتَنِی لِتَخْدَعَنِی‏ … وَ اللَّهِ لَوْ أُعْطِیتُ الْأَقَالِیمَ السَّبْعَهَ بِمَا تَحْتَ أَفْلَاکِهَا عَلَى أَنْ أَعْصِیَ اللَّهَ فِی نَمْلَهٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِیرَهٍ مَا فَعَلْتُ(نهج البلاغه/ خطبه۲۲۴). پس به او گفتم: هدیه است؟ یا ذکات یا صدقه؟ که این دو بر ما اهل بیت پیامبر(ص) حرام است. گفت: نه، نه زکات است، نه صدقه ، بلکه هدیه است. گفتم: زنان بچه مرده بر تو بگریند. آیا از راه دین وارد شدی که مرا بفریبی؟…. به خدا سوگند! اگر هفت اقلیم را با آنچه در زیر آسمان هاست به من بدهند تا خدا را نافرمانی کنم که پوست جوی را از مورچه‌ای ناراوا بگیرم؛ چنین نخواهم کرد.
۲-۱-۳-۲- اختلاس
اخْتَلَسَ اخْتِلَاساً: خلس‏ الشی‏ءَ، مرادف خلسهُ است. خَلَسَ النّظرَ: بطور پنهانى نگاه کرد. خَلَسَ الخُطَى: گامهاى آرام و پنهانى برداشت. خَلَسَ القارئُ الحَرَکه: خواننده حرکت حرف را بطور کامل اداء نکرد(مهیار، بی تا ، ص ۲۸). در این تعریف عنصر پنهانی بودن و اختفاء برای واژه اختلاس استنباط می‌شود. اما در فرهنگی دیگر؛ اختلاس به معنای استلاب (سلب کردن) آمده است. ابن منظور می‏نویسد: خلستُ الشیی: اذا استلبتُه: جمله: شی‏ء را اختلاس کردم؛ در هنگامی گفته می‏شود که آن شیء را سلب کرده باشم( ابن منظور، ۱۴۱۴، ج‏۶، ص ۶۵). در اینجا نیز عنصر سلب کردن، استفاد می‌شود. از لحاظ حقوقی، اختلاس را می‌توان بدین صورت تعریف نمود: تصاحب همراه با سوء نیت اموال دولت یا اشخاص، توسط مستخدم دولت که به حکم وظیفه در اختیار وی قرار داشته است؛ به نفع خود یا دیگری(گلدوزیان،۱۳۸۴ ، ص ۴۲۹).
بنابر این می‌توان گفت اختلاس به معنای ربودن مال دیگری به صورت پنهانی است؛ به عبارت دیگر اختلاس هم نوعی سرقت و هم خیانت در امانت است؛ با این تفاوت که ربایش و خیانت در اموال دولتی و عمومی‌ای است که به حسب وظیفه در دست کارمند قرار داشته است(فرهاد نورزاد، ۱۳۸۹، ص ۹۳- ۹۱) .
قرآن کریم در باب اهمیت پرهیز از خیانت در امانت می‌فرماید:
و مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ(آل عمران/ ۱۶۱) هر کس خیانت ورزد؛ روز قیامت با آنچه در آن خیانت کرده؛ بیاید. آنگاه به هر کس(پاداش) آنچه کسب کرده؛ به تمامی داده می شود و بر آنان ستم نرود.
در مقابل، امانت و امانتداری از موضوعاتی است که در فرهنگ دینی بسیار مورد تاکید قرار گرفته است؛ در قرآن کریم در آیات متعددی به رعایت امانت توصیه شده است:
إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى‏ أَهْلِها(نساء/۵۸) خدا به شما فرمان مى‏دهد که سپرده‏ها را به صاحبان آنها ردّ کنید.
در آیه هشتم از سوره مؤمنون نیز امانتداری و رعایت امانت از صفات و خصلت‌های انسان‌های با ایمان معرفی شده است:
وَ الَّذینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ: وآنان که امانتها و پیمان خود را رعایت مى‏کنند.
پیامبر اکرم (ص) نیز فرموده اند:
لا تزال امتی بخیر مالم یتخاونوا و ادوا الامانه(حر عاملی، ۱۴۰۹، ج۹، ص ۲۵). امت من همیشه در خیر و سلامت است تا زمانی که به یکدیگر خیانت نورزند و ادای امانت کنند.
امیر مؤمنان علی (ع) می فرمایند:
شر الناس من لا یعتقد الامانه و لا یجتنب الخیانه(تمیمی آمدی، ۱۳۶۶، ص ۴۶۰). بدترین مردم کسی است که به امانت معتقد نباشد و از خیانت پرهیز نکند.
همچنین آن حضرت در نامه ۵ و خطبه ۲۳۲ نهج البلاغه، بیت المال را که در دست کارگزاران حکومت است؛ امانتی الهی و نیز اموال عمومی مسلمانان می‌دانند که هیچ کس به هیچ صورت، حق دخل و تصرف شخصی در آن را ندارد.
امام کاظم (ع) فرمود:
انّ اهل الارض لمرحومون ما تحابّوا ادّوا الامانات و عملوا بالحقّ(طبرسی، ۱۳۸۵، ص ۵۲؛ ورام، بی تا، ج۱، ص ۱۲). تا وقتی که زمینیان به یکدیگر محبت کنند و امانت دار باشند و به حق عمل نمایند؛ مورد رحمتند.
۲-۱-۳-۳- قبیله گرایی
قبیله گرایی یا گرایش به خاندان و قوم خود، در زبان عربی با واژه های عصبیّه و تعصّب بیان می‌شود.
العَصَبِیَّه: تعصب و حمایت از یاران و قوم مرد در کارهائى که مى‏کند. تَعَصُّباً [عَصَبَ‏]: علیهِ: با او مخالفت ورزید، عَصَبَ لهُ و معهُ: به او گرایش و یارى کرد(مهیار، بی تا، ص ۲۳۹-۲۱۶).
قوم گرایی و رابطه گرایی در علم مدیریت به این معناست که دوستان و خویشاوندان یک مدیر در خارج از سازمان، ممکن است دوستی و خویشاوندی را با سازمان مد نظر قرار دهند و انتظار داشته باشند که امتیازات ویژه‌ای به آنها تعلق گیرد(خدمتی و دیگران، ۱۳۸۲، ص۱۲۴). گاهی از این امتیازات ویژه به «رانت خواری» تعبیر می‌شود. یعنی هر نوع استفاده مادی و معنوی که از ارتباطات ویژه و جایگاه و موقعیت مدیر توسط اطرافیان صورت بگیرد و به واسطه ی آن چیزی که دیگران امکان دسترسی به آن را ندارند؛ به آسانی بتوانند به خود اختصاص دهند(امیری،۱۳۸۷، ص۳۵۶).
در قرآن کریم با تعبیری ریشه شناسانه، هر نوع تبعیض، ویژه خواری و تبارگرایی بی جا را اساساً مردود می‌شمارد:
یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثى‏ وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ خَبیرٌ(حجرات/ ۱۳) اى مردم، ما همه شما را نخست از مرد و زنى آفریدیم و آن گاه شعبه‏هاى بسیار و فرق مختلف گردانیدیم تا یکدیگر را بشناسید، همانا بزرگوار و با افتخارترین شما نزد خدا با تقواترین شمایند؛ همانا خدا کاملاً دانا و آگاه است. آیه فوق اساس برتری انسان ها بر یکدیگر را تنها تقوای الهی می‌داند و در آیات دیگر نیز برای دوستی و گرایش ها و روابط معیار تعیین می نماید، معیار ایمان و تقوا نه تعصب و منفعت طلبی:
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَکُمْ وَ إِخْوانَکُمْ أَوْلِیاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَى الْإیمانِ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ(توبه/ ۲۳) اى اهل ایمان، شما پدران و برادران خود را نباید دوست بگیرید اگر که آنها کفر را بر ایمان برگزینند؛ و هر کس از شما آنان را دوست گیرد چنین کسانى بى‏شک ستمکارند.
وَ لا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ(هود/ ۱۱۳) و (شما مؤمنان) هرگز نباید با ظالمان همدست و دوست و بدانها دلگرم باشید و گر نه آتش (کیفر آنان) در شما هم خواهد گرفت و در آن حال جز خدا هیچ دوستى نخواهید داشت و هرگز کسى یارى شما نخواهد کرد. از آنجا که هرگونه فساد و بویژه فساد و اختلال در امور اداری یک جامعه، از مصادیق بارز بی ایمانی و بی پروایی الهی است، بنابراین گرایش به خانواده و خاندان در این امور، بدون هیچ گونه شایستگی و تنها بر اساس نسبت و رابطه نیز نوعی ظلم و تعدی از حدود الهی وگرایش به کفر به شمار می‌آید. خداوند متعال، تبارگرایی بدون زمینه های شایستگی و استحقاق را از جانب هرکس که صورت گیرد؛ نمی پذیرد:
وَ إِذِ ابْتَلى‏ إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی‏ قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ(بقره/ ۱۲۴). و (به یاد آر) هنگامى که خدا ابراهیم را به امورى امتحان فرمود و او همه را به جاى آورد؛ خدا به او گفت: من تو را به پیشوایى خلق برگزینم. ابراهیم عرض کرد: فرزندان من چطور؟ فرمود: (اگر شایسته باشند؛ مى‏دهم، زیرا) عهد من به مردم ستمکار نخواهد رسید. خداوند در این آیه هم اهمیت و حساسیت جایگاه رهبری و اداره جامعه را بیان می‌کند و هم از به کرسی نشستن مردمان ظالم و فاسد نهی می کند. در نهایت نیز خویشاوندی و نسبت داشتن با پیامبر خدا را دلیل کافی برای امامت و جانشینی ایشان نمی داند و به صراحت از این گونه رابطه گرایی نهی می‌ نماید. این نوع طرد و دفع قوم مداری در ارتباط با دیگر انبیاء الهی همچون حضرت نوح(ع) و پسرشان، حضرت لوط(ع) و همسرشان، و … دیده می‌شود. رسول اکرم(ص) می فرمایند:
من کان فی قلبه مثقال خردله من عصبیه جعله الله تعالى یوم القیامه مع أعراب الجاهلیه(ابن اشعث، بی تا، ص ۱۶۳). هر کس که به اندازه دانه خردلی در دلش تعصب (بی جا) باشد، خداوند در قیامت او را با اعراب جاهلی محشور می کند.
امام علی(ع) نیز در انتقاد سخت از رابطه گرایی عثمان در امور مملکتی، اینچنین سخن می‌گویند:
إلی أن قامَ ثالثُ القَومِ… وَ قامَ مَعهُ بَنو أبیهِ یخضَمونَ مالَ اللهِ خِضمَهَ الإبِلِ نِبتَهَ الرّبیعِ، ذلی أن إنتَکَثَ علَیهِ فَتلُهُ و أجهَزَ عَلیهِ عَمَلُهُ وَ کَبَت بِهِ بِطنَتُهُ!(نهج البلاغه/ خطبه ۳) تا آنکه سومی به خلافت رسید… و خویشاوندان پدری او از بنی امیه به پا خاستند و همراه او بیت المال را خوردند و بر باد دادند، چون شتر گرسنه‌ای که به جان گیاه بهاری بیفتد، عثمان آنقدر اسراف کرد که ریسمان بافته او باز شد و اعمال او مردم را بر انگیخت، و شکم بارگی او نابودش ساخت.
از امام سجاد(ع) درباره عصبیت سوال شد، ایشان پاسخ دادند:
الْعَصَبِیَّهُ الَّتِی یَأْثَمُ عَلَیْهَا صَاحِبُهَا أَنْ یَرَى الرَّجُلُ شِرَارَ قَوْمِهِ خَیْراً مِنْ خِیَارِ قَوْمٍ آخَرِینَ وَ لَیْسَ مِنَ الْعَصَبِیَّهِ أَنْ یُحِبَّ الرَّجُلُ قَوْمَهُ وَ لَکِنْ مِنَ الْعَصَبِیَّهِ أَنْ یُعِینَ الرَّجُلُ قَوْمَهُ عَلَى الظُّلْمِ( حر عاملی، ۱۴۰۹، ج ۱۵، ص۳۷۳). قوم گرایی که گناه به شمار می‌رود؛ آن است که فرد اشرار خاندان خود را بهتر از برگزیدگان و نیکان قوم دیگر بداند، و صرف دوست داشتن خاندان خویش، عصبیت نیست. اما تعصب و تبارگرایی این است که کسی قومش را بر انجام ظلمی یاری دهد.
امام صادق(ع) نیز در مذمت عمل رانت خوار و رانت دهنده از دیدگاه اسلام، بیان رسایی دارند: مَن تَعَصَّبَ أَوْ تُعُصِّبَ لَهُ خَلَعَ رِبْقَهَ الْإِیمَانِ مِنْ عُنُقِهِ(کلینی،۱۳۶۵، ج۲، ص ۳۰۷). کسی که قوم مداری(بی جا) می‌کند و یا کسی که این کار به نفع او صورت می‌گیرد، گردن آویز ایمان را از گردن خود بیرون کشیده است.

اقدامات تربیتی :
این اقدامات شامل توسعه مراکز تربیت معلم ،بهبود برنامه های آموزشی ضمن خدمت و نیز گسترش دوره های پیش دبستانی بخصوص در محلات فقر نشین شهری می باشد.
اقدامات انگیزشی و مادی :
شامل تغذیه رایگان ، استفاده از لوارم التحریر و لباس رایگان ، به ویژه برای دختران ، ارائه امکانات خاص مانند دوچرخه به دانش آموزان روستاهای دور افتاده ،اهدای بورس و هزینه تحصیلی برای دانش آموزان می باشد.

مشارکت اولیاء و جامعه ملی :
این اقدام به منظور علاقمند کردن آنها به تحصیل و جلوگیری از افت تحصیلی می باشد.تشریک مساعی اولیا شامل شرکت در انجمنهای اولیاء و مربیان و کمک گرفتن از آنها در اداره کلاس و مدرسه تا ساختن و تجهیز مدرسه به کمک خود آنان می باشد.
اقدامات غیر رسمی :
این اقدامات با بهره گرفتن از امکانات محلی و ایجاد فضاهای آموزشی اضافی انجام میگیرد.برای مثال ،نهادها یا سازمانها می توانند بعنوان مکمل مدرسه عمل کنند و در بخشی از مسئولیتهای مدرسه شریک شوند.
پیشینه تحقیق :
موضوع افت تحصیلی و علل و عوامل بروز آن در دوره های مختلف تحصیلی موضوعی است که از دیرباز مورد توجه بسیاری از محققان آموزشی واقع شده است که هر کدام از این پژوهشگران از بعدی خاص به موضوع نگاه کرده و عواملی را مورد نقد و بررسی قرار داده اند و کار خویش را در قالب پایان نامه های دانشگاهی و یا بعنوان تحقیقات آموزشی عرضه نموده اند.که در این بخش از این فصل به بررسی تعدادی از این تحقیقات پرداخته و نتایج آنها را محقق جهت بررسی با نتایج حاصل از تحقیق استخراج خواهد نمود.
۱)پایان نامه ای تحت عنوان «بررسی عوامل موثر در افت تحصیلی دانش آموزان در دوره راهنمایی و دختران پایه سوم منطقه ۱۶ آموزش و پرورش» که توسط پژوهشگر خانم زهرا داریاپور در سال ۱۳۶۹-۷۰ ،مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس انجام پذیرفته است که نمونه آماری پروژه ای ایشان ۲۴۰ نفر دانش آموز دختر و ابزار مورد استفاده پرسش نامه محقق ساخته می باشد. که طبق بررسیهایی که این پژوهشگر انجام داده اند به این نتایج دست یافته اند که هر چه قشر اجتماعی خانواده دانش آموزان بالاتر و از انسجام بیشتری برخوردار باشد افت تحصیلی در دانش آموز کمتر مشاهده می شود .بین خانواده و میزان امکانات آموزشی و افت تحصیلی رابطه وجود ندارد،مدیران مدارس اعتقاد داشتند که فقر فرهنگی خانواده ،اختلافات فقر اقتصادی ،بالا بودن تعداد افراد خانواده ،کمبود امکانات آموزشی ،مشکلات اقتصادی معلمان و مشکلات روحی و عاطفی دانش آموزان در دوران بلوغ از علل عمده افت تحصیلی است.
۲)تحقیق دیگری با عنوان «بررسی علل افت تحصیلی در دوره متوسطه عمومی شهرستان خرم آباد توسط آقای حسین مهرداد در تاریخ ۱۳۷۰ در مقطع کارشناسی ارشد انجام پذیرفته است.محقق پس از تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده از تحقیق خویش نتایج زیر را بیان می دارد.
۱- عوامل ناشی از نظام آموزشی ۵۴/۳۰ درصد تاثیر
عوامل خانوادگی ۸/۲۷ درصد تاثیر
عوامل مربوط به محیط آموزشی با ۴۶/۱۵ درصد تاثیر
عوامل فردی با ۸۳/۱۱ درصد تاثیر
عوامل ناشی از خصوصیات معلم با ۷۴/۷ درصد تاثیر
عوامل محیطی و اجتماعی با ۶۳/۶ درصد تاثیر
۳)پژوهشگر بعدی با عنوان« بررسی علل و عوامل موثر بر افت تحصیلی در مدرسه راهنمایی ۱۷ شهریور کلور از توابع شهرستان خلخال در سالتحصیلی ۷۲-۷۱ توسط آقای سید علی اسحاقی انجام گرفته است.که محقق پس از بررسی اطلاعات به دست آمده از پرسش نامه ها نتایج زیر را از تحقیقات خویش به دست می آورد.
عواملی که بر افت تحصیلی تاثیر دارند عبارتند از : تحصیلات والدین ،درآمد والدین ،بعد خانوار،میزان مراجعه والدین به مدرسه،میزان علاقه به تحصیل دانش آموزان ،میزان معاشرت با دوستان ناباب و میزان مطالعه درس دانش آموزان.
۴)تحقیق دیگری با عنوان ((بررسی ارتباط ویژگیهای خانوادگی با افت تحصیلی دانش آموزان پسر در دوره متوسطه اردبیل)) توسط آقای عظیم علیپور در سال ۱۳۷۴مقطع کارشناسی ارشد, دانشکده علوم اجتماعی تهران انجام گرفته است که در این پژوهش محقق به این نتایج دست یافته که بین افت تحصیلی و نوع شغل پدران و میزان درآمد خانواده و وضعیت مسکن و شغل مادران و سواد والدین و حضور و عدم حضور والدین یا یکی از آنها ارتباط وجود دارد.
۵)تحقیق دیگری با عنوان بررسی علل افت تحصیلی در آموزش و پرورش شهرستان نمین و ارائه راه های مقابله با آن توسط آقای سید ناصر آمیغی اردبیل در سال ۱۳۷۹ در مقطع کارشناسی ارشد انجام گرفته است که در این پژوهش محقق به این نتیجه دست یافته که بین افت تحصیلی , میزان تحصیلات خانواده , میزان در آمد والدین , امکانات فضای آموزشی و شیوه مدیریت آموزشگاه و ویژگی های معلمان ارتباط معنا داری که موثر بر معدل درس باشد وجود ندارد اما شیوه ی مدیریت آموزشگاه و ویژگی های معلمان و میزان در آمد خانواده بر تکرار پایه آنها موثر می باشد.
فصل سوم
روشها و تکنیک ها
مقدمه
تعریف جامعه و نمونه
تعریف جامعه آماری و نمونه آماری
ابزار اندازه گیری
روش جمع آوری داده ها
روش تجزیه و تحلیل داده ها
مقدمه:
یکی از محاسن این فصل که در آن مرحله به مرحله روش انجام تحقیق توصیف می گردد همان ایجاد امکان به منظور تکرار یا ادامه تحقیق در همان زمینه یا زمینه دیگر برای محقق دیگر است تا بتواند با رعایت مفاد مندرج در این فصل از تحقیق تحقیقی مشابه انجام دهدو از مقایسه و بررسی یافته ها در تحقیق اطلاعات مفیدی کسب کند.
در این فصل با توجه به موارد مطروحه روش انجام تحقیق به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته و درباره روش تحقیق – جامعه آماری – نمونه روش نمونه گیری – روش جمع آوری اطلاعات بحث خواهد شد و هر کدام از موارد مذکور تحت عنوان خاصی مطرح شده و بحث و توضیح هر کدام خواهیم پرداخت.
تعریف جامعه:
جامعه عبارت است از گروهی از افراد ،اشیا با حوادث که حداقل یک صفت یا ویژگی مشترک داشته باشند یا بعبارتی دیگر جامعه عبارت است از همه اعضای واقعی یا فرضی که علاقمند هستیم یافته های پژوهش را به آنها تعمیم دهیم(دلاور ، علی، ۱۳۷۰).
تعریف جامعه آماری :
جامعه آماری مورد بررسی در این تحقیق شامل معلمان مونث در مدارس دخترانه متوسطه ناحیه ۲ شهرستان اردبیل در سال تحصیلی ۹۰-۸۹ که تعداد آنها ۱۰۰ نفر می باشد.
تعریف نمونه :
نمونه به زیر جامعه ای گفته می شود که از کل جامعه انتخاب می شود و معرف آن است.
یا بعبارت دیگر نمونه گیری یعنی انتخاب تعدادی از افراد ،حوادث و اشیا از یک جامعه تعریف شده بعنوان نماینده آن جامعه (دلاور، علی، ۱۳۷۰)
تعریف نمونه آماری :
با توجه به اهمیت نمونه به ویژه در تحقیقات علوم انسانی نمونه ای که برای این پژوهش در نظر گرفته شده است در مورد جامع معلمان با بهره گرفتن از فرمول گوکران ۴۰ معلم بعنوان نمونه انتخاب شدند.
فرمول کوکران : با توجه به اینکه مقادیر p و q قبل از برآورد حجم نمونه مجهول بود بنابراین p=50% و q=50 % در نظر گرفته شد مقادیر متغیر های دیگر فرمول حجم نمونه کوکران عبارتند از :
توزیع نرمال یا احتمال خطا=   درصد خطاپذیری نتایج =
عدم وجود صفت در نمونه q= احتمال وجود صفت در نمونه p=
حجم نمونه آماری N=
N=