در تعریف مخاصمات مسلحانه بین المللی آمده است که: مخاصمات مسلحانه زمانی پدیدار می گردد که یک طرف علیه طرف دیگر متوسل به زور می شود. این امر در همه موارد اشغال نظامی صادق خواهد بود حتی اگر این اشغال با مقاومت مسلحانه روبه رو نشود.^[۳]
جنگ همچنین به عنوان ابزار سیاست ملی مجموعه عملیات و اقدامات قهرآمیز مسلحانه ای است که در چهارچوب مناسبات کشورها (دو یا چند کشور) روی می دهد و موجب اجرای قواعد خاص در کل مناسبات آنها با یکدیگر و همچنین با کشورهای ثالث می شود در این جهت حداقل یکی از طرفین مخاصمه درصدد تحمیل نقطه نظر سیاسی خویش بر دیگری است.^[۴]
حقوق حاکم بر جنگ شامل مجموعه اصول و قواعدی است که حاکم بر روابط میان کشورهای متخاصم با یکدیگر و یا میان کشورهای متخاصم با کشورهای بی طرف باشد.
جنگ های رخ داده تا کنون یا به صورت جنگ هوایی و یا جنگ دریایی و یا جنگ زمینی و یا آمیخته ای از جنگ های مذکور بوده اند.آنچه در این نوشته به آن پرداخته می شود،تجزیه و تحلیل جنگ های هوایی خواهد بود.
پیشینه روی آوری انسان به جنگ های هوایی مربوط به قرن ۱۸میلادی می شود.آن زمان از هواگردهای اولیه و سادهای ، بالن های هوای گرم جهت به دست آوردن پیروزی در جنگ استفاده می گردند.در این تحقیق برآن هستیم که به تجزیه و تحلیل دقیق این نمونه از جنگ بپردازیم،ابزارهای مورد استفاده را بررسی کنیم و در نهایت به این مسأله متمرکز شویم که چه اصولی استفاده از این ابزار های خاص و قدرتمند را قاعده مند می کند.و نقاط قوت و ضعف این اصول را بررسی کنیم.
با توجه به آنچه که ذکر شد نقطه تمایز اصول حاکم بر نبردهای هوایی با سایر نبردها در این است که در نبردهای هوایی، اولأ: صحنه نبرد با نبردهای زمینی و دریایی متفاوت است زیرا که علاوه بر فراز سرزمین،بر فراز دریای سرزمینی و هم بر فراز دریای آزاد،که صحنه نبرد قلمداد می شوند،فضاهای بسیاری از صحنه نبرد مستثنی می باشد که عبور بر فراز آنها تخطی قلمداد می شود.ثانیأ: اصول لازم الرعایه به تبع(هواپیما)به علت سرعت در عبور و تهاجم به صورت لحظه ای ممکن است تا حریم ثالث را مورد تهاجم قرار دهد.و بنابر این اهداف می تواندثالث را حتی اگرچه در حریم متخاصم هدف قرار دهد.
یکی از مباحثی که باید در این پایان نامه مورد بررسی قرار گیرد هواپیماهای بدون سرنشین و استفاده از آنها در جنگ ها است زمانی که آدمی برای اولین بار برای حمله به دشمنان خویش، در پهنه آسمان حضور پیدا کرد، از بالن ها برای رسیدن به مقصود خود استفاده نمود. بعدها هواپیماها و هلی کوپترها نیز وارد این عرصه شدند. آخرین دستاورد در زمینه حملات هوابرد، بعد انسانی موضوع را از گستره آسمان کنار گذارد. مردم قادر هستند تا وسایل نقلیه هوایی بدون سرنشین (Unmanned Aerial Vehicles) را صدها مایل دورتر از محل هواپیماهای بدون سرنشین  (Drones)کنترل کنند.بنابراین با توجه به اهمیت این مساله بر آن شدیم که در گوشه ای از این تحقیق به این مهم بپردازیم.

سابقه تحقیق
با توجه به بررسی های صورت گرفته،منابعی که در خصوص این نمونه از جنگ(هوایی)نسبت به دو نوع دیگر جنگ (دریایی و زمینی)در دسترس می باشد محدود و در لابلای کتاب های موجود در زمینه کلیات حقوق جنگ وکتاب های حقوق بشردوستانه بین المللی می باشد که در این کتاب ها هم بسیار مختصر به جنگ های هوایی پرداخته شده است با توجه به این اینکه امروزه استفاده از جنگ ابزارهای هوایی یکی از مسایل مهم در زمینه حقوق جنگ می باشد ولی در ایران انگونه که شایسته است مورد توجه حقوق دانان بین المللی قرار نگرفته است ازجمله این کتاب های موجود در رمینه حقوق جنگ که در آنها به جنگ هوایی پرداخته شده است می توان به کتاب حقوق جنگ دکتر محمدرضا ضیایی بیگدلی،انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی،چاپ دوم در تهران سال۱۳۸۰ اشاره کرد( که مشخصات کامل کتاب بدین شرح است:ضیایی بیگدلی،محمدرضا،حقوق جنگ، تهران ،انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ دوم، ،۱۳۸۰) که از بارزترین منابع حقوق جنگ در ایران می باشد که متاسفانه بخش اعظم کتاب در زمینه جنگهای زمینی و دریایی است ودر فصل چهارم،بخش اول،بند سوم درصفحه های ۱۰۰تا ۱۰۳به عرصه مخاصمات در جنگ های هوایی پرداخته شده است و در بند دوم از
بخش سوم در فصل چهارم در ۱۰۹ تا ۱۱۱به هواناو های متخاصم و غیر متخاصم پرداخته است.در بند چهارم از بخش ششم از فصل چهارم به در صفحه۲۳۶ تا ۲۳۹به بحث غنایم در جنگ هوایی پرداخته شده است.دربخش چهارم از فصل هفتم به بیطرفی در جنگ هوایی در صفحات۳۱۶تا۳۱۹پرداخته شده است این مطالب بسیار مفید بوده اما در مقایسه با مطالبی که راجب دو نوع دیگر جنگ وجود دارد به طور دقیق این نوع جنگ را معرفی نمی کند.
کتاب حقوق بشر دوستانه بین المللی و مخاصمات مسلحانه بین المللی که ترجمه موفقی از کتب انگلیسی است نوشته پروفسور دیتر فلک با ویرایش دکتر قاسم زمانی و دکتر نادر ساعد،انتشارات شهر دانش،تهران،(مشخصات کامل کتاب بدین شرح است: فلت،دیتر، حقوق بشردوستانه در مخاصمات مسلحانه، ترجمه زمانی، قاسم، ساعد، نادر، شریفی طرازکوهی، حسین، سیاه رستمی، هاجر، کیهان لو، فاطمه، شافع، میرشهبیز، ساعد، محمدجعفر، تهران،شهر دانش،چاپ اول، ۱۳۸۷)که در صفحه۳۳ که مباحث مقدماتی این کتاب است تحت عوان سیر تاریخی و مبانی حقوق بشردوستانه کلیاتی در مورد جنگ از جمله حقوق جنگ هوایی اورده شده است،در فصل سوم قسمت ششم ابعاد خاص جنگ های هوایی و دریایی در صفحه۱۴۵تا۱۳۰است،در فصل چهارم قسمت سوم در صفحات۲۲۵ تا۲۲۸ ازروش های نبرد صحبت شده است وبه موضوعاتی چنداز جنگ هوایی پرداخته شده است این کتاب از متون دیگر است که کمک شایانی به پژوهشگران حقوق جنگ می کند اما به طور منجز و مشخص به جنگ هوایی نمی پردازد و با گشت و گذار بسیار در لا بلای صفحات کتاب می توان مطالب فوق را یافت.و البته کتاب حقوق مخاصمات مسلحانه نوشته پروفسور شارل لسو ترجمه دکتر علی هنجنی نیز از منابع دیگر موجود در این زمینه است(مشخصات کامل کتاب بدین شرح است: رسو،شارل، حقوق مخاصمات مسلحانه ،ترجمه هنجنی،علی،تهران ، نشر دفتر خدمات حقوقی بین المللی،تهران،چاپ اول،جلد اول،۱۳۶۹) که در مقایسه جنگ هوایی با سایر جنگ ها مطالب موجود در زمینه جنگ هوایی بسیار کم است و طول و تفسیر مطالب موجود از سایر جنگ ها را ندارد این کتاب شامل مباحث گسترده ای از حقوق جنگ و جنگ دریایی که در جلد اول این کتاب به تفصیل به آن پرداخته شده است و در جلد دوم کتاب درصفحات ۴۶تا ۵۵به حقوق جنگ هوایی و بیشتر به کنوانسیون ها و مباحث پراکنده پرداخته شده است این سه کتاب که ذکر آن رفت مهمترین سوابق موجود در زمینه جنگ هوایی می باشند که همانگونه که مشخص است انقدر موسع نیستند که بتوان آگاهی دانشجو را آنچنان بالا ببرند که جای سوالی ایجاد نکنند چنانکه در خصوص جنگ زمینی و دریایی بی پرده از آنها صحبت شده است وبسیار مفصل می باشند.
از سوی دیگر هیچگونه تحقیق دانشگاهی در این زمینه انجام نشده است که منظور از این سخن تحقیق گسترده تحت عنوان پایان نامه و یا مقالات علمی است در چند سال اخیر در لابلای مقالات موجود چند مقاله ترجه شده در زمینه هواپیماهای بدون سر نشین به چشم می خورد از جمله این مقالات، مقاله حقوق بین الملل در خصوص هواپیماهای بدون سرنشین می باشد اثر ماری الن اوکونل ترجمه عبداله عابدینی است که این مقاله به ابعاد حقوقی استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین می پردازد وبه تحلیل هایی چند در این زمینه پرداخته شده است و مقاله دیگری کاوشی در مشروعیت استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین در حقوق بین الملل است که توسط خانم زکیه تقی زاده و فاطمه هداوندی نوشته شده است مشخصات کامل مقاله بدین شرح است:(تقی زاده،زکیه،هداوندی،فاطمه،کاوشی در مشروعیت استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین در حقوق بین الملل،فصلنامه مطالعات بین الملل،شماره۳۵،سال نهم،زمستان۹۱،صص۹۴-۶۳).این مقاله نیز هواپیماهای بدون سرنشین را بررسی می کند که این مقالات باز هم پوشش مناسبی برای حقوق نبردهای هوایی نیستند منابع انگلیسی موجود در زمینه جنگ هوایی نیز محدود ولی بسیار کامل تر از منابع فارسی است که در نوشتن پایان نامه از آنها بهره بسیار برده شده است.
به طور کلی متون جامع و گویایی راجع به کمیت و کیفت این جنگ ها به زبان فارسی وجود ندارد لذا برآن شدیم که متن جامعی را در این خصوص به دانشجویان علاقه مند ارائه کنیم تا این نقص برطرف شود.
هدف
نظر به اینکه امروزه ایجادکننده جنگ مستقیم یا غیر مستقیم قدرت های سلطه جو می باشند
برای برق آسا بودن جنگ از این ابزار(نیروی هوایی)به طور عمده استفاده می شود که در این راستا به علت سرعت ابزارها از یک طرف و فاصله دار بودن مهاجم و مورد تهاجم از طرف دیگر ممکن است باعث خروج ثالث از بیطرفی(دادن پایگاه نظامی یا اجازه فرود) یا تجاوز به حریم ثالث هنگام حملات،ضرروت استناد به قواعد حاکم بر مخاصمات مسلحانه بین المللی را موضوعیت می دهد و یا به علت سرعت عملیات غیر نظامیان در این مخاصمات از میان بروند و یا اهداف غیر نظامی مورد حمله قرار گیرند.چه اگر نه این گونه جنگ،اما تهدید احتمالی ناشی از آن ضرورت تحقیق در این زمینه راکه فاقد سابقه است موضوعیت می دهد و این نیاز احساس می شود که باید منابع بیشتری جست و جو شود و تحلیل های بیشتری به زبان فارسی صورت گیرد که دانشجویان را از مطالعات پراکنده بی نیاز کند که به راحتی بتوانند ماهیت این نبردها و قواعد حاکم بر آن را بشناسند.از سوی دیگر استفاده از جنگ ابزارهای قوی در طول جنگ که می تواند در چند ثانیه همه رزمندگان و غیر رزمندگان،متخاصمان و غیرمتخاصمان را با خاک و خون یکسان کند حساسیت این مساله را بالاتر می برد که باید قواعدی وجود داشته باشد که بتواند تا حدممکن از وحشت و هراس جنگ بکاهد و از بزرگترین اهدافی که در پی آن هستیم شناختن این قواعد به دانشجویان است که بدانند قوانین وجود دارند گرچه قانون شکنان بسیارند با این وجود قدرت و الزام آور بوده قواعد عرفی و قراردادی موجود در این زمینه را با مطالعات موردی در آخر بررسی کرده و شناختن نقاط قوت و ضعف آنها را هدف داریم.
سوال اصلی
-چه اصولی بر نبردهای هوایی در مخاصمات مسلحانه بین المللی حاکم است؟آیا اصول و قواعد موجود با توجه به پیشرفت های جدید در عرصه جنگ هوایی به ویژه با به کارگیری هواپیماهای بدون سرنشین کفایت می کند یا خیر؟
سوالات فرعی
-مخاصمات مسلحانه بین المللی چه نوع مخاصماتی هستند چه تفاوتی با مخاصمات غیر بین المللی دارند و چه قواعدی حاکم بر آنهامی باشد؟
-نبردهوایی چیست و چه تفاوتی با سایر نبردها دارد؟
-کدام جنگ ها بیشترین استفاده از جنگ افزارهای هوایی را به خود اختصاص داده اند؟کم
وکیف این نبردها به چه صورت می باشد؟
-دولتها تا چه اندازه در نبردهای هوایی پایبند به اجرای قواعد ژنو و لاهه و قواعد عرفی
بوده اند؟
فرضیه
محوری ترین اصول در نبردهای هوایی عبارت اند از ۱)اصل اجتناب از تجاوز به حریم ثالث توسط هواپیماهای نظامی هر یک از اطراف متخاصم
۲)رعایت تمیز روا میان متحاربین و غیر متحاربین(که در نبردهای هوایی این مهم از طریق تمیز روا میان اماکن نظامی و غیر نظامی امکان پذیر است) که در رویکرد های عملی چگونگی رعایت یا عدم رعایت آن را ارزیابی خواهم نمود.
در بحث قواعد قراردادی موجود در زمینه نبردهای هوایی مستقیم ترین قواعد که حاکم بر نبردهای هوایی است در سال ۱۹۲۳ تصویب شد که در این سال مقررات لاهه در خصوص نبرد هوایی و نیز قواعدی در خصوص کنترل ارتباط رادیویی در زمان جنگ تدوین گردید.اگرچه این مقررات از نظر حقوقی هرگز به تصویب نرسیدند اما در توسعه اندیشه های حقوقی نقش بسزایی داشتند.
بعد از جنگ جهانی دوم کمیته بین المللی صلیب سرخ در سال۱۹۵۶ پیش نویس قواعد دهلی برای محدودسازی خطرات متوجه جمعیت غیر نظامی در زمان جنگ را تنظیم کرد این پیشنویس و گذارش کمیته بین المللی صلیب سرخ درباره آنها نشان دهنده تأثیر مقررات لاهه بر جنگ هوایی هستند مهمتر اینکه بسیاری از اصول مطرح شده در سال ۱۹۲۳ در پروتکل اول الحاقی ۱۹۷۷ البته به صورت اصلاح شده پذیرفته شده و بنابراین به عنوان حقوق قراردادی لازم الاجرا هستند.
هواپیماهای بدون سرنشین که از پیشرفته ترین های صنعت هوایی در جنگ ها می باشد نیز دارای قواعد خاص خود می باشند واستفاده از هواپیماها در مخاصمات مسلحانه به علت استفاده از دوربین های حساس و دقیق آنها تا حدودی منجر به کاهش تلفات غیر نظامیان در زمان جنگ می گردد و از این لحاظ می تواند در تطابق با حقوق بین الملل ناظر بر مخاصمات مسلحانه جلوه نماید.اما نکته مهمی که نباید از نظر دور داشت آن است که مشروعیت استفاده از این هواپیماها طبق حقوق بین الملل توسل به زور نمی تواند مجوزی برای مشروعیت استفاده از این هواپیما ها طبق حقوق بین الملل بشردوستانه باشد.بدین ترتیب اصولی نظیر اصل احتیاط در حمله،اصل اعمال تبعیض در بکارگیری تسلیحات جنگی،اصل رعایت تفکیک میان نظامیان و غیر نظامیان و اصل تناسب میان حمله و منافع جنگی مورد انتظار از جمله اصولی است که در خصوص حملات هواپیماهای بدون سرنشین نیز قابل اعمال است و بایستی به دقت مورد رعایت قرار گیرد،امری که به زعم بسیاری از صاحبنظران در جریان استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین در مبارزه با تروریسم در کشورهایی نظیر افغانستان و پاکستان توسط ایالات متحده آمریکا بارها نقض شده است.
نحوه جمع آوری اطلاعات
جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و با مراجعه مستقیم به دفتر کمیته ملی حقوق بشر دوستانه و دفترسازمان صلیب سرخ در تهران و استفاده از منابع و مراجع این کتابخانه ها بوده است.ل می باشد
محتوای پژوهش
تحقیق پیش رو متشکل از سه فصل است که فصل اول آن مباحث کلی و اساسی که به شناخت بهتر مباحث کمک می کند در آن مطرح شده است و در فصل دوم مباحث اصلی تحقیق در خصوص جنگ های هوایی بیان شده است و نشان می دهد این جنگ ها در چه چارچوبی قاعده مند می شوند و نهایتاً در فصل سوم نمونه ای از جنگ های هوایی معرفی شده اند و در ادامه ی مباحث دو ضمیمه آورده شده است که در ضمیمه اول آن اندیشه های امام خمینی (ره)در خصوص جنگ و تجلیلی از شهدای خلبان در جنگ تحمیلی آورده شده است و و در ادامه کنوانسیون۱۹۲۳لاهه در زمینه جنگ های هوایی برای شناخت بهتر مباحث ارائه شده در پایان نامه اورده شده است.
لازم به ذکر است در تحقیق پیشرو عنوانهای جنگ،نبرد همگی در تحت یک مفهوم و معنی به کار رفته شده است.
در خصوص فصل دوم و بررسی قواعد عرفی ،با توجه به اینکه کتاب استفاده شده در این فصل از مهمترین و جامع تری کتاب های گرداوری شده در زمینه قواعد عرفی می باشد و تمامی قواعد عرفی در آن آورده شده است در نتیجه از مراجعه به کتب منابع متفرقه خودداری نموده و تنها از همین کتاب استفاده شده است و این دلیل بر عدم توانایی از ذکر منابع دیگر نبوده است.
فصل دوم
بررسی مفاهیم اساسی
پیشگفتار
جنگ از دیرباز جزو مهمترین راهکارهایی است که کشورها برای پیش بردن اهداف و تحمیل خواسته های خودبه سایر دولت ها از آن استفاده می کردند ،جنگ دارای پیشینه بسیار دیرینه ایست و می توان گفت که از زمان پیداش دولتها،جنگ نیز ایجاد شد، اما استفاده از ماشین های پرنده در صحنه جنگ ها ،دولت ها را با چالشی جدید مواجه کرد چرا که دول استفاده کننده از این ابزارها می توانستند با به کارگیری این وسایل به سرعت سایر سرزمین ها را به نابودی بکشانند و نتیجه جنگ را به نفع خود رقم بزنند اما با پیشرفت صنعت و تکنولوژی و همه گیر شدن استفاده از هواپیماها در جنگ به منظورهای گوناگون و نهایتاً بمباران ها و سایر عملیات نظامی باعث شد که کشورها خود را با نوع جدید از جنگ یعنی جنگ هوایی مواجه ببینندو امروزه از جدیدترین مسائل در فرایند توسعه و تحول سریع جنگ مدرن، استفاده از نیروی هوایی است که مفاهیم و ابزارها و قواعد خاص خود را می طلبید در ادامه مطالب به بررسی مفاهیم جنگ هوایی خواهیم پرداخت و البته در ابتدا به جهت فهم بهتر مطالب کلیاتی از جنگ و حقوق حاکم بر آن مطرح خواهد شد.
مبحث اول:جنگ و حقوق حاکم بر آن
گفتار اول:مفهوم حقوقی جنگ
در مورد حقوق جنگ دو نظریه افراطی وجود دارد :عده ای جنگ را مطلقا ممنوع می کنند و عده ای دیگر بدون هیچ قید و شرطی از آن تجلیل به عمل می آورند البته نظریه بینابینی نیز مطرح است که به موجب آن جنگ در برخی حالات مضر ،لیکن لازم است.
الف)تعریف جنگ
جنگ یک پدیده آسیب شناسی اجتماعی و عامل تغییر شکل سیاسی است که می توان آن را از لحاظ تاریخی،سیاسی، اقتصادی، نظامی، جامعه شناسی و غیره موردمطالعه و برسی قرار داد
در حقوق بین الملل، جنگ شیوه اجبارهمراه با اعمال قدرت و زور است که می توان آن را از نظر حقوقی چنین تعریف نمود: جنگ به عنوان «ابزار سیاست ملی»، مجموعه عملیات و اقدامات قهرآمیزمسلحانه ای است که در چهارچوب مناسبات کشورها (دو یا چند کشور) روی می دهد وموجب اجرای قواعد خاصی در کل مناسبات آنها با یکدیگر و همچنین با کشورهای ثالث می شود. در این جهت، حداقل یکی از طرفین مخاصمه در صدد تحمیل نقطه نظرهای سیاسی خویش بر دیگری است. به این ترتیب، عملیات قهرآمیز مسلحانه وسیله و هدف تحمیل اراده مهاجم می باشد. از تعریف ارائه شده می توان چنین نتیجه گرفت که مفهوم حقوقی جنگ شامل چهار عنصر یا رکن اساسی است: عنصرتشکیلاتی و سازمانی )کشورها)، عنصر مادی (اعمال قدرت مسلحانه)، عنصر معنوی یا روانشناسی (قصد و نیت جنگ) و سرانجام هدفدار بودن جنگ (منافع و مصالح ملی)^[۵].