با توجه به تاریخ و شیوه‌های مبارزه بشر با پدیده جرم، جرم شناسان پیشگیری از جرم را به دو گونه پیشگیری کیفری و پیشگیری غیرکیفری تقسیم کرده‌اند، اصطلاح پیشگیری از جرم در معنای وسیع خود شامل اقدامات کیفری و غیرکیفری برای خنثی کردن عوامل ارتکاب جرم و کاهش بزهکاری می‌شود ولی در مفهوم مضیق پیشگیری فقط تدابیر غیرکیفری را شامل می‌شود.

پیشگیری از جرم از جمله‎ ‎مسائلی است که ذهن بسیاری از اندیشمندان و حقوقدانان داخلی را به خود معطوف ساخته‏‎ ‎است. و در این راستا به صورت جسته و گریخته از سوی سازمانهای قضائی راهکارهایی در‏‎ ‎جهت پیشگیری از جرم ارائه گردیده که در نهایت به دلیل عدم توفیق در نیل به اهداف‏‎ ‎معنونه و عدم کاهش آمار جنائی به دست فراموشی سپرده شده است. بررسی علل این‏‎ ‎ناکارآمدی مقوله ای است که در این مقاله بدان پرداخته می شود.‏‎ ‎
الف) تعریف‎
‎«پیشگیری از جرم معادل واژه ‎ prevention ‎در انگلیسی و وقایه در عربی است. در لغت به معنای جلوی چیزی رفتن، هشدار دادن از‏‎ ‎وقوع چیزی آمده است. در جرم شناسی، پیشگیری به معنای “به جلوی تبهکاری رفتن” با‏‎ ‎استفاده از تکنیک های گوناگون از جمله هشدار دادن و آگاهی بخشی با منظور ممانعت از‎ ‎وقوع بزهکاری است. گسن در تعریف اصطلاحی آن می نویسد: “مراد از پیشگیری هر‎ ‎فعالیت سیاست جنایی است که غرض انحصاری یا غیر کلی آن تجدید حدود امکان پیش آمد‎ ‎مجموعه اعمال جنایی از راه غیر ممکن الوقوع ساختن یا لغت و دشوار نمودن و یا احتمال‎ ‎وقوع آنها را پایین آوردن است. بدون اینکه به کیفر یا اجرای آن متوسل شد».‏^[۳۱]
واژه ی پیشگیری ، امروزه در معنای جاری و متداول آن دارای دو بعد است : پیشگیری یا جلو گیری کردن هم به معنی « پیش ستی کردن، پیشی گرفتن و به جلو پیزی رفتن » و هم به معنی « آگاه کردن ، خبر چیزی را دادن و هشدار دادن» لسا ، در جرم شناسی پیشگیرانه ، پیشگیری در معنی اول آن مورد استفاده واقع می شود ، یعنی با کاربرد فنون مختلف به منظور جلوگیری از وقوع بزهکاری ، هدف ، به جلوی جرم رفتن و پیشی گرفتن از بزهکاری است ، اما از نظر علمی ، پیشگیری یک مفهوم منطقی – تجربی است که همزمان از تاملات عقلانی و مشاهدات تجربی ناشی می شود . « شاید بتوان گفت به تعداد صاحب نظان جرم شنسی ، تعریف و طبقه بندی ( تیپولوژی) از پیشگیری ارائه شده است ». ( نجفی ابرند آبادی،۱۳۸۲)
جرم پدیده ای نوپا نیست . « در تمامی جوامع ، در تعارض با هنجارهای اجتماعی ، افعال یا ترک فعل هایی بروز می یابد که برابر قانون داخلی آن جامعه ( کشور) جرم حسوب و مستوجب مجازات است» ( نجفی توانا،۱۳۸۴) ؛ و به تبع « ارتکاب یک فعل مجرمانه به مثابه بروز یک بیماری در پیکره منظم یک اجتماع بوده که از سویی جهت مبارزه و دفع آن نیاز به صرف هزینه بالایی است تا شایذ این درد التیام یاید و از سوی دیگر ، چه بسا درمان مورد نظر در جای خود عوارضی در پی داشته باشد که اثرات منفی آن بر دیگر اعضای این شاکله منظم مدتها باقی بماند و به تسلسل بر اجزای همجوار نیز به تناسب شدت و ضعف آن ، اثر گذار باشد» .( کاتوزیان، ۱۳۷۹).
بدیهی است تدابیر پیشگیرانه مانع از تزلزل در نظام اجتماعی خواهد بود و دیگر نیازی به صرف هزینه های گزاف ، آن هم بدون تضمین قطعیت رفع آثار مضر وارده نیست ؛ هر چند « اجرای مجازات و قاطعیت آن ، از تکرار یا وقوع جرم در آینده جلوگیری نماید» . ( نوربها ،۱۳۸۶)
«همان طور که در جامعه عام( اجتماع عمومی ) توسط حکومت یا دولت تدابیر پیشگیرانه جهت جلوگیری از وقوع جرم یک اصل برای جلوگیری از از هدر رفتن نیروی انسانی و مالی جامعه تلقی می شود به قدر متقن چنین تدابیری در سیستم نظامی و انتظامی کشور از اهمیت و حساسیت بیشتری برخوردار است ؛ چرا که نیروهای مسلح به فراخور وضعیت خاص و وضعیت خطیری که بر دوش می کشند باید در مقابل هر گونه آفتی از جمله افعال مجرمانه که به نحوی موجبات ضعف قوای مسلح را فراهم می کند ، اکسینه باشد ، در این راه اتخاذ تدابیر پیشگیرانه ، موثرترین ، کم هزینه و تضمینی ترین روش مبارزه با جرایم مرتبط با نظامیان است . در این مجال ، پژوهش گر با لحظا اصول علمی ، تجارب میدانی و شخصی ، و نیز در نظر داشتن محدوده انواع جرایم شایع در قشر نظامی اعم از وظیفه و پایور ، پژوهش را از یک دسته بندی عام و کلی آغز ئ در ادامه به تجزیه و تحلیل و بررسی راهکارهای پیشگیرانه خواهد پرداخت»^[۳۲] .
اسلام و پیشگیری از وقوع جرم
یکی از مسائل مورد بحث اسلامی که جزء فروعات دین هم به شمار می‌رود امر به معروف و نهی از منکر است؛ اسلام با این تأسیس که در آیه ۷۰ سوره‌ی توبه به آن اشاره کرده گامی مهم در پیشگیری از وقوع جرم بر می‌دارد، همچنین سیاست‌های کیفری در شریعت اسلام به دو منظور دنبال می‌شود:

1. 1. پیش‌گیری از ارتکاب گناه از طریق هدایت افراد و ترساندن از روز جزا، تزکیه‌ی نفس، امر به معروف و… ؛

1. 1. اعمال کیفر در جهت اجرای عدالت؛ نفی حالت خطرناک، دفع اشخاص فاسد و…

باید توجه داشت که در شریعت اسلام، اولاً دایره‌ی شمول گناه مستلزم کیفری وسیع‌تر از جرایمِ قوانین است، لذا سیاست کیفری در این مورد همراه و توأم با پیشگیری است؛ ثانیاً کیفرهای دنیوی و اخروی در حقوق جزای اسلامی‌ نسبت به مجازات‌های سایر ملل از قطعیت و حقیقت بیشتری برخوردار است و ثالثاً وجود دو کیفر دنیوی و اخروی واجد جنبه‌ی پیشگیری برای مسلمان معتقد است. ^[۳۳]
اقسام پیشگیری^[۳۴]
۱- پیشگیری ابتدایی
پیشگیری ابتدایی عبارت از مجموعه وسایلی است که معطوف به تغییر شرایط جرمزای اطرافیان به طور کلی اعم از طبیعی و اجتماعی می باشند. به عبارت دقیق تر، پیشگیری ابتدایی راهکارهایی است که از طریق زمینه های اجتماعی و اقتصادی و دیگر زمینه های سیاست عمومی تلاش می کند. این حالت، به ویژه بر موقعیت جرمزا و علل ریشه ای ارتکاب جرم تأثیر می گذارد. هدف اصلی، ایجاد امیدوارکننده ترین شرایط برای زندگی است که شامل آموزش خانواده، ایجاد مسکن، استقلال و سرگرمی می باشد.
۲- پیشگیری ثانویه
معطوف به مداخله برای پیشگیری از لحاظ گروه ها یا جمعیت های در معرض خطر جرم است. این امر شامل شناخت زودهنگام شرایط جرمزا و نفوذهایی است که بر این شرایط اعمال می شود. برای این گروه ها می توان تدابیری خاص اندیشید; تدابیر حمایتی در خصوص کودکان خیابانی، کودکان متعلق به خانواده های معتاد و بی سرپرست یا بدسرپرست.
۳- پیشگیری ثالث
معطوف به پیشگیری از تکرار جرم در خلال اقدامات فردی برای سازگاری مجدد اجتماعی یا خنثا نمودن بزهکاران پیشین است. پیشگیری از تکرار جرم توسط پلیس و دیگر عوامل نظام عدالت کیفری صورت می گیرد; تدابیر مربوط از ضمانت اجراهای قضایی رسمی تا بازپروری مجرم و زندانی کردن. در بسیاری از اوقات به دلیل محدودیت ضمانت اجراهای مبتنی بر اصلاح و درمان، این نوع پیشگیری به تدابیر سرکوبگرانه تنزّل پیدا می کند.
انواع پیشگیری ازجرم‏‎^[۳۵]
‎پیشگیری از جرم انواع و اقسام‎ ‎گوناگونی دارد که در اینجا به مهم ترین آنها اشاره می گردد:‏
پیشگیری عمومی و پیشگیری خصوصی از جرم:
پیشگیری‏‎ ‎عمومی از جرم شامل تدابیری است که ناظر به تمامی جرایم می باشد پیشگیری خصوصی نیز‏‎ ‎تنها به اقدامات پیشگیرانه از یک جرم خاص اشاره دارد.‏‎
‎پیشگیری کیفری و پیشگیری غیر کیفری:
پیشگیری‏‎ ‎کیفری شامل اقداماتی است که ماهیت کیفری داشته و موضوع مخاطب آن مجرمان می باشد.‏‎ ‎ولی پیشگیری غیر کیفری کلیه تدابیر سیاست جنایی است که از طریق اقدامات غیر کیفری‎ ‎اعمال می شود.‏‎
‎پیشگیری از بزه دیدگی و پیشگیری از بزهکاری:‏‎
‎تعریف سنتی جرم شناسی پیشگیرانه اغلب مربوط به پیشگیری از بزهکاری بوده است. ولی‏‎ ‎امروز اثبات گشته است که به همان میزان که باید نسبت به پیشگیری از بزهکاری گماشت‎ ‎باید به پیشگیری از بزه دیدگی نیز توجه نمود. بر اساس نظریه سازمان ملل متحد ‎دسامبر ۱۹۸۵ ) بزه دیده گان کسانی هستند که به طور فردی یا گروهی متحمل خسارت شده‎ ‎اند. این خسارت به ویژه در زمینه های مربوط به آسیب به تمامیت جسمی یا روانی خسارت‎ ‎مادی و وارد شدن لطمه بزرگی به حقوق اساسی افراد می باشد. در عبارتی ساده بزه دیده‏‎ ‎یعنی قربانی جرم لذا پیشگیری از بزه دیدگی نیز برای نیل به کاهش جرم از انواع‎ ‎پیشگیری از جرم می باشد.‏‎
‎
پیشگیری اجتماعی و پیشگیری وضعی:
یکی از طبقه‏‎ ‎بندیهای پیشگیری غیر کیفری، پیشگیری اجتماعی و پیشگیری وضعی است. پیشگیری اجتماعی، علل و عوامل اجتماعی مؤثر بر ظهور جرم را مد نظر داشته و با توجه به عوامل‏‎ ‎اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و تأمین حقوق اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و.‏‎.. ‎سعی در کاهش و یا از بین بردن جرم دارد. پیشگیری وضعی یا موقعیتی عمدتاً به وضعیت‎ ‎های پیش جنایی یعنی آخرین وضعیتی که بزهکاری در آن تحقق می یابد و با ارائه‎ ‎اقداماتی در جهت سخت و دشوار نمودن وقوع جرم و یا افزایش خطراتی بیشتر برای مجرمان‎ ‎به پیشگیری از جرم مبادرت می ورزد.‏‎
پیشگیری وضعی :^[۳۶]
اقدامات وضعی برای پیشگیری از جرم دارای تاریخ طولانی است.حرز که درحقوق جزا اهمیت زیادی برخوردار است،نوعی نماد پیشگیری وضعی است «علت تشکیل مجازات درسرقت حدی از نظر جرم شناسی این است که مالک اقدامات احتیاطی وضعی را انجام داده وبا این وجود سرقت رخ داده است.چون بزه دیه یا قبانی سرقت باتوجه به اینکه یک سری اقدامات احتیاطی انجا مداده مجازات سارق تشدید می شود.
دربرخی از استانها ایران مثل یزد واصفهان کاوشگرها اعلام کرده اندکه انسانهای قدیم اشیاء قیمتی خو را داخل ظروفی قرار داده ودردل خاک خاک پنهان می کردند.دردوران اخیر پیشگیری وضعی با قدمت حدود۳۰سال از منظر جرم شناسی مورد کنکاش وتحقیق قرار گرفته است.
جرم شناسان بیان کرده اند که انجام یک سری اقدامات تامینی منتهی به کاهش جرائم ومجازات ها می شود.
از سال ۱۳۷۰ کارخانه های خودرو سازی ،خودرو های خود را مجهز به سیستم ضد سرقت نمودواین اقدام جدا از اینکه یک اقدام تامینی برای جلوگیری از سرقت است یک پیشگیری وضعی نیز است.
بنابراین نمادهای وضعی وموقعیتی می تواند سهم بسزایی در کاهش جرم داشته باشندبه همان اندازه که تغییر شخصیت بزه کار مشکل است به همان نسبت تغییر محیط پیرامونی جرم راحتر است.به همین علت است که پیشگیری وضعی را بزه دیده مدار است.
هدف درپیشکیری وضعی تاثیر گذاری غیر مستقیم بر انتخاب فرد دارد بنابراین پیشگیری وضعی برپیرامون جرم نظارت وکنترل دارد.
فرضیه اصلی این نظریه
فرض براین است موجود انسانی علل اصول معقول واصول گرا است،انسانها در هر زمینه ای دست به محاسبه می زنند ومطمئنا” مرتکب ریسک وخطر شدید نمی شوند،اگر بپذیریم که به قول بنتام که بزه کاران از اصل بزه کاری حسابگری استفاده می کنندوبه دنبال سود هستند با بالا بردن هزینه ای جرم از سود آنها کاسته می شود وبه این علت بزه کاران از ارتکاب جرم خودداری می کنند بنابراین فرضیه اصل پیشگیری وضعی براین استوار است که مجرم یک منطق حسابگر دارد.
تعریف پیشگیری وضعی^[۳۷]
ایجاد تغییر در اوضاع واحوال خاصی که انسان متعارف درآن اوضاع واحوال ممکن است مرتکب جرم شود، به صورت بالا بردن هزینه ها ،سخت کردن ارتکاب جرم ،خطرناک کردن محل ارتکاب جرم وبه عبارتی بکارگیری مجموعه تدابیری که فرصت مناسب ارتکاب جرم را کاهش میدهدودر در وضعیت پیش جنایی مداخله می کند،می گویند پیشگیری وضعی خصوصیات پیشگیری وضعی
۱- این اقدامات مربوط به جرائم خاصی است.
مثلا"درجرائم غیر عمدی پیشگیری وضعی معنا ندارد.
بیشترین بحث این موضوع مربوط به جرائم عمدی است البته در جرائم غیر عمدی نیز امکان پیشگیری وجود دارد مانند نصب سرعت گیر ولی چون نیاز به جرم شناسی وجود دارد در اکثر موارد جرم محقق نشده ومعمولا"موضوع یا تخلف است ویا جبران خسارت مدنی
۲- هدف اقدامات وضعی تحت تاثیر قرار دادن پیرامون جرم است.
۳-درپیشگیری وضعی به دنبال خطر ساز کردن یا پر هزینه کردن اقدامات مجرمانه هستیم، مانند:نصب دزد گیر،استقرار پلیس ونصب نرده وحفاظ