هم چنین جمهوری اسلامی ایران می تواند حمایت خود را شامل متون رسمی قانونی ، اداری یا قضایی ننموده و آنها را مشمول حمایت های مادی پدیدآورندگان آثار ادبی و هنری ننماید .
مجلس شورای اسلامی می تواند در لایحه حمایت بخشی یا تمام حمایت مقرر در موافقت نامه را نسبت به سخنرانی های سیاسی و سخنرانی های ایراد شده در جریان رسیدگی های قضایی حذف کند .
ایده ها ، رویه ها ، روش های اجرایی و مفاهیم ریاضی را از دایره حمایت های قانونی پیش بینی شده خارج خواهند شد .
فصل سوم : حقوق پدیدآورندگان
مبحث نخست : در قوانین ایران
گفتار نخست : حقوق مادی
قریب به اتفاق قانونگذاران کشورها از جمله جمهوری اسلامی ایران ، به منظور صیانت از حقوق پدیدآورندگان اثر و جلوگیری از تعدّی و تجاوز ، برای دارند اثر دو حق را متصور شده اند . حقوق مادی ( اقتصادی ) و حقوق معنوی ( اخلاقی ).^[۱۲۱]

حقوق مادی که به استفاده دیگران و منافع مادی اثر بر می گردد و حقوق معنوی که ناظر به انتساب اثر به پدیدآورنده است . ما نیز به لحاظ اهمیت موضوع ، این دو حق را در قوانین ایران و موافقت نامه تریپس مورد بررسی قرار داده و نقش تریپس را در حقوق ایران در صورت پیوستن به این موافقت نامه بیان خواهیم نمود .
تعاریف متعددی در باره حق مادی ارائه شده است : « امتیازی است که حقوق هر کشور به منظور تامین نیازهای مادی اشخاص به آنها می دهد . هدف از این حق مالی ، تنظیم روابطی است که به لحاظ استفاده از اشیاء بین اشخاص وجود دارد . این دسته از حقوق بر خلاف حقوق معنوی قابل مبادله و تقویم به پول است » .^[۱۲۲] و در جایی دیگرآمده است : « حق بر انتشار و بهره برداری از تالیف که جنبه مالی دارد و در شمار سایر اموال به بازماندگان او می رسد ».^[۱۲۳] در تعریفی دیگر : « این حق به دارنده آن اجازه دریافت پاداش مالی از دیگران که از اثر او استفاده می کنند را فراهم می سازد .^[۱۲۴]
در ماده ۳ قانون حمایت حقوق مصنّفان ، مؤلّفان و هنرمندان آمده است : « حقوق پدیدآورندگان شامل حق انحصاری نشر و پخش و عرضه و اجرای اثر و حق بهره برداری مادی و معنوی از نام و اثر او است ». « حق استفاده ، نشر ، عرضه ، تکثیر و هرگونه بهره برداری که منجر به انتفاع اقتصادی و مالی شده و قابل نقل و انتقال است ».^[۱۲۵] چنین برداشت میشود که « منظور از حق بهره برداری مادی در این ماده ، حقوق مالی اثر است که از بوجود آمدن یک اثر فکری ناشی می شود و شامل هر نوع بهره برداری اقتصادی از جمله نشر و تکثیر و تولید مجدد اثر و ساخت یا تهیه نمونه های دیگری از آن و به بیان دیگر عمل تثبیت و ضبط مادی اثر به طرق مختلف از قبیل چاپ ، عکاسی ، طراحی و غیره و فروش و انتقال آثار تولیدی و منتشر شده و ترجمه و عرضه اثر برای عموم و نیز اجرا و نمایش زنده و مستقیم اثر ( در خصوص آثار نمایشی و موسیقی ) و حق استفاده از پاداش و جایزه و اقتباس می باشد » .^[۱۲۶]
قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی هم در ماده ۱ ، حق تکثیر یا تجدید چاپ و بهره برداری و نشر و پخش هر ترجمه ای را مختص مترجم یا وارث قانونی او دانسته است . بر اساس ماده ۳ همین قانون حقوق مادی پدیدآورنده آثار صوتی و مترجمان نیز بیان شده است : « نسخه‌برداری یا ضبط یا تکثیر آثار صوتی که بر روی صفحه یا نوار یا هر وسیله دیگر ضبط شده است بدون اجازه صاحبان حق یا تولیدکنندگان انحصاری یا قائم مقام قانونی آن برای فروش ممنوع است ».
لایحه قانون تشکیل سازمان نظام سینمایی به حمایت از حقوق مادی آثار سینمایی در ماده ۷۵ حقوق مادی آثار سینمایی را عبارت از حق استفاده ، نشر ، عرضه ، تکثیر و هر گونه بهره برداری که منجر به انتفاع اقتصادی و مالی گردد ، دانسته است .
از دیگر قوانینی که به حمایت از آثار ادبی و هنری پرداخته است ، قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای است . مطابق ماده ۱ این قانون ، حق نشر ، عرضه ، اجرا و حق بهره برداری مادی و معنوی نرم افزار رایانه ای متعلق به پدیدآورنده آن است . نحوه تدوین و ارائه داده ها در محیط قابل پردازش رایانه ای نیز مشمول احکام نرم افزار خواهد بود . در ماده ۴ این قانون آمده است : حقوق ناشی از آن بخش از نرم‌افزاری که به واسطه نرم‌افزارهای دیگر پدید می‌آید متعلق به دارنده حقوق نرم‌افزارهای واسط نیست . بر اساس این ماده باید اصالت اثر را شرط قطعی حمایت از اثر دانست . ماده ۵ هم به بحث رعایت حقوق مادی نرم افزارهای اولیه پرداخته و اشعار می دارد : پدیدآوردن نرم افزارهای مکمل و سازگار با دیگر نرم‌افزارها با رعایت حقوق مادی نرم‌افزارهای اولیه مجاز است . در این صورت نرم افزارهای مکمل نمی تواند حقوق مادی پدیدآورندگان نرم افزارهای اولیه را منسوخ نموده و یا به جهت تکمیل نمودنشان از آن خود بداند . آیین نامه اجرایی قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای نیز به حقوق پدیدآورندگان پرداخته و در ماده ۵ مقرر کرده است : حقوق مادی نرم افزار رایانه ای بدون اینکه منحصر به مصادیق زیر باشد عبارت از حق استفاده شخصی، حق نشر، حق عرضه، حق اجراء، حق تکثیر و هر گونه بهره برداری اقتصادی است و قابل نقل و انتقال می باشد .
قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۷/۱۰/۱۳۸۲ در فصل اول مبحث دوم ماده ۶۲ آثار مورد حمایت را تحت عنوان حقوق مولف در بستر مبادلات الکترونیکی^[۱۲۷] به شرح ذیل بیان می کند:
« حق تکثیر ، اجراء ، توزیع ( عرضه و نشر ) آثار تحت حمایت قانون حمایت قانون حمایت حقوق مؤلّفان ، مصنّفان و هنرمندان مصوب ۰۳/۰۹/۱۳۴۸ و قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب ۲۶/۰۹/۱۳۵۲ و قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای مصوب ۰۴/۱۰/۱۳۷۹ ، به صورت ” داده پیام ” منحصراً در اختیار مؤلّف است . کلیه آثار و تألیفاتی که در قالب ” داده پیام ” می باشند از جمله اطلاعات ، نرم افزارها و برنامه های رایانه ای ، ابزار و روش های رایانه ای و پایگاه های داده و هم چنین حمایت از حقوق مالکیت های فکری در بستر مبادلات الکترونیکی شامل حق اختراع ، حق طراحی ، حق مؤلّف ، حمایت از پایگاه های داده ، حمایت از نقشه مدارهای یکپارچه قطعات الکترونیکی ^[۱۲۸] و حمایت از اسرار تجاری ، مشمول قوانین مذکور در این ماده و قانون ثبت علائم و اختراعات مصوب ۰۱/۰۴/۱۳۱۰ و آیین نامه اصلاحی اجرای قانون ثبت علائم تجارتی و اختراعات مصوب ۱۴/۰۴/۱۳۳۷ خواهد بود ، منوط بر آن که امور مذکور در آن دو قانون موافق مصوبات مجلس شورای اسلامی باشد .
الف ) ویژگیها
برای حقوق مادی ویژگیهایی را بر شمرده اند : قابلیت نقل و انتقال بودن این حقوق و موقتی
بودن آن .
الف ۱ )قابلیت نقل و انتقال داشتن : یعنی پدیدآورنده اثر ادبی و هنری می تواند حقوق مادی خود را که نسبت به اثر تولیدی به او تعلق می گیرد ، به دیگری منتقل نماید . مالکیت فکری هم مثل علامت تجاری یا دانش فکری ^[۱۲۹] خصوصیت تکثیری دارد ؛ یعنی در آن واحد و بدون تغییر در سراسر جهان قابل تکثیر و استفاده است بر خلاف مالکیت مادی که استفاده هم زمان ممکن نیست و صاحب آن نمی تواند در حالی که خودش بهره برداری شخصی می کند آن را در اختیار دیگران نیز قرار دهد . بنابراین در مالکیت فکری بهره برداری یا توسط شخص حقیقی صورت می پذیرد یا توسط شخص حقوقی است که با حفظ منبع به دیگران واگذار می شود . این انتقال ممکن است تمام حقوق مادی یا قسمتی از آن را در بر گیرد . هم چنین واگذاری و انتقال می تواند در قبال عوض یا بدون عوض متقابل صورت پذیرد . این انتقال از طریق ارث و وصیت نیز اعمال می گردد .^[۱۳۰] « حقوق مادی پدیدآورنده اثر به مفهوم بهره برداری از اثر سینمایی به طور کلّی و جزیی برای مدت معین قابل واگذاری و انتقال است » .^[۱۳۱] در لایحه قانون تشکیل سازمان نظام سینمایی در انتهای ماده ۷۵ قابل نقل و انتقال بودن حقوق مادی را به صراحت بیان کرده است .
بر اساس ماده ۵ قانون حمایت از حقوق مصنّفان ، مؤلّفان و هنرمندان ، « پدیدآورنده اثرهای مورد حمایت این قانون می تواند استفاده از حقوق مادی خود را در کلیه موارد از جمله موارد ذیل به غیر واگذار نماید :
تهیه فیلم های سینمایی و تلویزیونی و مانند آن ؛
نمایش صحنه ای مانند تئاتر و باله و نمایش های دیگر ؛
ضبط تصویری یا صوتی بر روی صحنه یا نوار یا وسیله ای دیگر ؛
پخش از رادیو و تلویزیون و وسائل دیگر ؛
ترجمه و نشر و تکثیر و عرضه اثر از راه چاپ و نقاشی و عکاسی و گراور و کلیشه و قالب ریزی و مانند آن ؛
استفاده از اثر در کارهای علمی و ادبی و صنعتی و هنر و تبلیغاتی ؛
بکاربردن اثر در فراهم کردن یا پدید آوردن اثرهای دیگر که در ماده ۲ این قانون درج شده است ؛
الف ۲ ) موقتی بودن حقوق مادی ( محدود بودن به زمان و مکان ) : از شاخص های حقوق مادی محدود بودن به زمان خاص و معین است . زیرا اثر ادبی و هنری برای استفاده عموم پدید آمده است و اثری که باقی می ماند جزء دارایی فکری و معنوی جامعه می شود . بنابر این پس از مدت زمان معینی که به بهره برداری مادی از اثر منحصر به پدیدآورنده و بازماندگان او بوده و پس از این که آنان به قدر کافی از آن بهره مند شدند ، باید حقوق فردی نسبت به اثر به نفع حقوق جامعه ساقط شود و همگان بتوانند از آن برخوردار گردند .^[۱۳۲]
هم چنین این لایحه در ماده ۱۴۱ دارنده حق برنامه رایانه ای حق انحصاری انجام دادن یا اجازه انجام دادن امور را به شرح زیر برشمرده است :
تکثیر موقت یا دائمی اثر با هر وسیله و در هر شکل خواه به صورت کلی یا جزئی ؛
ایجاد هرگونه اثر اشتقاقی ؛
پخش اصل یا نسخه اثر ؛
در اختیار عموم قرار دادن اثر .
ب ) انواع حقوق مادی
ب ۱ ) حق تکثیر و انتشار اثر
یکی از اصولی ترین حقی که برای دارنده اثر فکری بوجود می آید ، ممانعت از تکثیر و انتشار اثر می باشد . و لذا دارنده اثر می تواند از آثاری که بدون اجازه او نشر یا تکثیر و پخش شده است جلوگیری بعمل آورد . در حقوق ایران در ماده ۲ قانون ترجمه و تکثیر کتب ، نشریات و آثار صوتی آمده است : « تکثیر کتب و نشریات به همان زبان و شکلی که چاپ شده به قصد فروش یا بهره برداری مادی از طریق چاپ افست یا عکسبرداری یا طرق مشابه بدون اجازه صاحب حق ممنوع است » . ماده۱ قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای:حق نشر، عرضه، اجرا و حق بهره‌برداری مادی و معنوی نرم‌افزار رایانه‌ای متعلق به پدیدآورنده آن است. بر اساس ماده ۵آئین نامه همین قانون حقوق مادی نرم افزار رایانه ای بدون اینکه منحصر به مصادیق زیر باشد عبارت از حق استفاده شخصی، حق نشر، حق عرضه، حق اجراء، حق تکثیر و هر گونه بهره برداری اقتصادی است و قابل نقل و انتقال می باشد
ب ۲ ) حق پاداش و جایزه نقدی :
یکی دیگر از انواع حقوق مادی که در حقوق ایران پیش بینی شده و در هیچ یک از کنوانسیون برن و موافقت نامه تریپس به آن پرداخته نشده است ، بر اساس تبصره ماده ۱۳ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان پاداش ، جایزه نقدی و امتیازاتی است که در مسابقات علمی ، ادبی ، و هنری مطابق شرائط احصاء آن ، به تولیدکننده اثر تعلق می گیرد، می باشد . هم چنین در ماده ۱۴ آئین نامه قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانهای ،
پاداش، جایزه نقدی و امتیازاتی که در مسابقات علمی، هنری و ادبی طبق شرائط مسابقه به آثار مورد حمایت این آئین نامه تعلق می گیرد، متعلق به پدیدآورنده آن خواهد بود. « حق استفاده از پاداش و جایزه در دو مورد وحدت پدیدآورنده اثر و صاحب پاداش و جایزه و عدم اتحاد آن دو قابل طرح است و در صورت انتقال ، سایر حقوق مادی هم چنان برای صاحب حق باقی است . غرض از وحدت پدیدآورنده اثر و صاحب پاداش و جایزه این است که پدیدآورنده اثر و صاحب پاداش و جایزه ، حق استفاده از حقوق مادی را به دیگری منتقل می کند و پس از انتقال این حقوق ، در مسابقات علمی ، ادبی و هنری شرکت می کند و به دریافت جایزه ای موفق می شود ، این جایزه متعلق به خود پدیدآورنده است نه منتقل الیه ؛ اما در صورتی که اتحاد پدیدآورنده اثر و صاحب پاداش و جایزه هنرپیشه ای که به دستور کارگردان نقش خاصی را در فیلمی بازی می کند ، این هنر پیشه خالق نقش خویش نیست ، پاداش و جایزه هم نه به صرف ایفای آن نقش تعلق می گیرد که مبتکر آن هنرپیشه ای است که آن نقش را بازی می کند نه پدیدآورنده » .^[۱۳۳]
در پیش نویس لایحه قانون جامع ، حمایت از مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط در فصل دوم تحت عنوان انواع حقوق ، ضمن تقسیم بندی این حقوق به مادی و معنوی به وضوح و گستره بیشتر موارد و مصادیق دایره شمول حقوق مادی ، پرداخته است . در ماده ۱۷ آمده است : با رعایت مفاد مواد مذکور در فصل استثنائات ، دارنده متناسب با نوع اثر ، حق انحصاری هرگونه بهره برداری مادی از آن به ویژه حق انجام یا اجازه انجام فعالیت های زیر را دارند :
الف ) تکثیر اثر ؛
ب ) ایجاد هرگونه اثر اشتقاقی از قبیل ترجمه ، اقتباس از اثر ؛
د ) پخش عمومی اصل یا نسخه اثر از طریق فروش ، عاریه عمومی ، اجاره یا سایر موارد پخش عمومی اثر مشروط بر اینکه قبلاٌ با اجازه دارنده حقوق پخش نشده باشد ؛
ه ) عاریه عمومی یا اجاره اصل یا نسخه اثر دیداری – شنیداری ، اثر ضبط شده در ابزار رسانه صوتی ، پایگاه داده ، اثر موسیقی به شکل نت های موسیقی ثبت شده بدون توجه به مالکیت اصل یا نسخه اثر ؛
ز ) عرضه عمومی اصل یا نسخه اثر ؛
ح ) اجرای عمومی اثر ؛
ط ) پخش رادیو – تلویزیونی اثر ؛