سطح کاربری فرهنگی در سال ۱۳۷۸ معادل ۱۶۴۳۹ مترمربع و سرانه آن ۰٫۶۲ مترمربع و ۰٫۴۴ درصد از سطح مفید را به خود اختصاص داده است در حالی که سطح موجود این کاربری ۱۵۴۱۶ مترمربع و سرانه آن ۰٫۵۱ مترمربع و۰٫۳۰ درصد از سطح مفید شهری را به خود اختصاص داده است.
۳-۱۶-۱-۱۱- کاربری مذهبی
سطح کاربری مذهبی در سال ۱۳۷۸ در شهر معادل ۵۷۸۱ مترمربع و سرانه ۰٫۲۲ مترمربع و ۰٫۱۵ درصد از سطح مفید را دارا می­باشد. در حالی که سطح موجود این کاربری در سال ۱۳۸۳ معادل ۱۰۱۳۰ مترمربع و سرانه آن ۰٫۳۴ مترمربع و۰٫۲۰ درصد از سطح مفید شهری را به خود اختصاص داده است.
۳-۱۶-۱-۱۲-کاربری پارک­ها و فضای سبز
سطح این کاربری در سال ۱۳۷۸ معادل ۲۶۱۵۱ مترمربع و سرانه آن ۰٫۹۹ مترمربع و ۰٫۷۰ درصد از سطح مفید شهری را به خود اختصاص داده است. درحالیکه سطح موجود این کاربری در سال ۱۳۸۳ برابر۲۸۴۲۰ مترمربع و سرانه آن ۰٫۹۴ مترمربع . ۰٫۵۶ درصد از سطح مفید شهری را به خود اختصاص داده است.
۳-۱۶-۱-۱۳-کاربری پذیرایی- جهانگردی
سطح این کاربری در سال ۱۳۷۸، ۷۶۲ مترمربع و سرانه آن ۰٫۰۳ مترمربع و ۰٫۰۲ درصد از سطح مفید شهری را دارا می­باشد. درحالیکه سطح موجود این کاربری در سال ۱۳۸۳ برابر ۴۱۹٫۶ مترمربع می­باشد و سرانه آن ۰٫۰۱ مترمربع است و ۰٫۰۰۸ درصد از سطح مفید شهری را به خود اختصاص داده است.
۳-۱۶-۱-۱۴-کاربری زراعی و باغات
اراضی زراعی با مساحت بیش از ۱۰۵۶۲۶۱ مترمربع و سرانه ۴۰٫۰۲ مترمربع حدود ۱۰٫۶۹ درصد از سطح شهر و باغات با مساحت بیش از ۱۰۷۴۶۰۹ مترمربع و سرانه ۴۰٫۷۱ مترمربع، حدود ۱۰٫۸۸درصد از سطح شهر را به خود اختصاص داده است. در حالیکه سطح موجود کاربری زراعی در سال ۱۳۸۳ بیش از ۳۱۰۱۵۷ مترمربع حدود ۳٫۵ درصد از سطح شهر و باغات با مساحت بیش از ۱۷۵۶۴۶۸ مترمربع حدود ۲۰ درصد از سطح شهر را به خود اختصاص داده است.
۳-۱۶-۱-۱۵-کاربری صنعتی ، مرغداری و دامداری
سطح کاربری صنعتی در سال ۱۳۷۸ معادل ۵۳۱۷۸ مترمربع و سرانه آن ۲٫۰۱ مترمربع و ۴۵٫۲۸ درصد از سطح مفید شهری را به خود اختصاص داده است. و دامداریها و مرغداریها با سطحی برابر ۱۷۸۹۴ مترمربع دارای سرانه­ای معادل ۰٫۶۸ مترمربع هستند و ۰٫۴۸ درصد از سطح شهر را به خود اختصاص داده است. در حالیکه سطح موجود کاربری صنعتی در سال ۱۳۸۳ معادل ۵۲۶۸۷٫۵۴ مترمربع و سرانه آن ۱٫۷۵ مترمربع و ۱٫۰۴ درصد از سطح شهر را تشکیل می­ دهند. دامداریها و مرغداریها با سطحی برابر ۱۲۹۶۱٫۹۲ مترمربع دارای سرانه­ای معادل ۰٫۴۳ مترمربع هستند و ۰٫۲۶ درصد از سطح شهر را به خود اختصاص داده­اند.
۳-۱۶-۱-۱۶-کاربری تاسیسات و تجهیزات شهری
سطح این کاربری در شهر در سال ۱۳۷۸ معادل ۲۳۳۴۵ مترمربع و سرانه آن برابر ۰٫۸۸ مترمربع و۰٫۶۲ درصد از سطح شهر را تشکیل می­دهد. در حالیکه سطح موجود این کاربری در سال ۱۳۸۳ معادل ۱۱۶۱۱ مترمربع و سرانه آن برابر ۰٫۳۹ مترمربع و ۰٫۲۳ درصد از سطح مفید شهری را به خود اختصاص داده است.
۳-۱۶-۱-۱۷- حمل ونقل و انبار ، ترمینال – پارکینگ
سطح این کاربری در سال ۱۳۷۸ معادل ۲۱۷۶۸ مترمربع و سرانه آن ۰٫۸۲ مترمربع می­باشد. درحالیکه سطح این کاربری در سال ۱۳۸۳ معادل۲۲۷۶۱٫۳ مترمربع و سرانه آن برابر ۰٫۷۴ است.
۳-۱۶-۱-۱۸- در حال ساخت
سطح این کاربری در سال ۱۳۷۸ معادل ۲۲۱۸۲۶ مترمربع و سرانه آن ۸٫۴۰ مترمربع و ۵٫۹۲ درصد از سطح شهر را تشکیل می­دهد. در حالیکه سطح این کاربری در سال ۱۳۸۳ معادل ۶۲۷۸۸٫۷۵ مترمربع و سرانه آن ۲٫۰۹ مترمربع می­باشد ( مهندسین مشاور باغ شهر بنا ، ۱۳۸۳، ۹۶-۹۳).
نمودار۳-۴- کاربری­های اراضی شهر هادیشهر در سال ۱۳۸۳ و ۱۳۷۸
مساحت به مترمربع- مأخذ: مهندسین مشاور باغ شهر بنا، ۱۳۸۳
۳-۱۶-۲- بررسی کاربری اراضی شهر هادیشهر در سال ۱۳۹۲
در این قسمت با استناد به تصاویر ماهواره ای لندست ۱۳۹۲ از شهرهادیشهر مساحت کاربری­های عمده شهرهادیشهر استخراج شده است.( تصاویر ماهواره ای لندست ۸ (OLI)).
۳-۱۶-۲-۱- کاربری شهری
سطح این کاربری در سال ۱۳۹۲ معادل ۴۸۸۸٫۳ هکتار بوده است. که با ۱۹۷۶٫۴ هکتار در طی ۱۵ سال، مساحت آن از ۲۹۱۱٫۸ هکتار در سال ۱۳۷۷ به به ۴۸۸۸٫۳ هکتار در سال ۱۳۹۲ رسیده است.
۳-۱۶-۲-۱- کاربری فضای سبز و باغات
سطح این کاربری در سال ۱۳۹۲ معادل ۱۰۹۸٫۵ هکتار بوده است.
۳-۱۶-۲-۳- کاربری بایر
مساحت این کاربری در سال ۱۳۹۲ معادل ۱۶۱۲٫۵هکتاربوده است.
۳-۱۷- علل پیدایش و چگونگی توسعه شهر
پایه­ های اولیه و ابتدایی کانونی که در حال حاضر به نام هادیشهر ( گرگر - علمدار ) شناخته می­ شود در مستندات و مکتوبات تاریخی ناپیدا و نامشخص است. یکی از دلایل این امر کم توجهی به یادداشت برداری و ثبت وقایع تاریخی و پدیده ­های عینی بوده است. دیگری کم اهمیت بودن نقطه و کانون مورد بحث در محدوده بوده است. در مکتوبات تاریخی به وجوه تپه­هایی به نام خاکستری اشاره شده است. این نشان از وجود کانونی در این نقطه در سالهای قبل از اسلام دارد. دیگر مدارک مستند در خور توجهی که حکایت از وجود ارباب رعیتی در این محدوده دارد مربوط به­سالهای قبل از ۱۲۶۵ است. بعد از آن تاریخ در این کانون سیستم خرده مالکی شکل گرفته است. اکنون شهر هادیشهر ( علمدار – گرگر ) پس از جلفا به منزله دومین شهر جلفا تلقی می‌شود. شهر هادیشهر در عین اینکه دارای تأسیسات شهری از قبیل شهرداری، مؤسسات آموزشی، درمانی و بهداشتی، آب ، برق، کتابخانه و پاره‌ای از خدمات دیگر است، فعالیت کشاورزی نسبتاً جامعی در آن انجام می‌گیرد. اراضی شهر هادیشهر بخصوص دشت گردیان و دشت گلفرج از نظر کشاورزی بسیار مناسب است. اولین عکس‌های هوایی گرفته شده از منطقه به سال ۱۳۴۵ بازمی‌گردد. این عکس­ها نشان می‌دهند که منطقه گرگر – علمدار در یک منطقه کاملاً کشاورزی قرار داشته است و تمام اراضی ما بین دو مرکز و اطرف آنها را همین زمین­ها پوشانده است.
در سال ۱۳۴۹ با ادغام این دو مکان برای آن‌ها طرح هادی تهیه می‌گردد که متأسفانه بهترین اراضی کشاورزی واقع در بین دو مرکز در طرح هادی مذکور برای توسعه کالبدی شهر در نظر گرفته شد و نیز برای اینکه ادغام در نقطه آشکار گردد خیابانی بین گرگر و بازار علمدار کشیده شد. وجود آن جاده عریض به از بین بردن اراضی حاشیه آن سرعت بخشید. موازی با این امر رونق اقتصادی در مملکت به وقوع پیوست و جلفا به عنوان شهر مرزی برای تجارت خارجی مورد توجه خاص قرار گرفت. این امر باعث شد که نیروی کار از سراسر منطقه به جلفا هجوم ‌آورند. این عده به علت کمبود و یا گرانی مسکن در شهر جلفا به دهات و شهرهای اطراف روی آوردند و شهر هادیشهر اندک اندک مهاجران را در خود جای داد این امر باعث رشد سریع کالبدی شهر گردید گرچه این رشد باعث پیشرفت اقتصادی و اجتماعی شهر گردید ولی همزمان از سطح زمین‌های کشاورزی به میزان بسیار زیادی کاسته شد. شهر در ظرف ده سال پیش به دو برابر از سطح قبلی وسعت یافت ولی زمین‌های مرغوب کشاورزی بین گرگر- علمدار یا تبدیل به ساختمان گردیدند و یا در معرض خشک شدن برای ساختمان سازی قرار گرفتند.

در جمع‌بندی می‌توان اشاره کرد که کانون مورد بحث (هادیشهر) به عنوان نوعی نقطه کانون پس زمینه سکونتی برای جلفا عمل کرد. و نیروی محرکه توسعه کالبدی شهری را فراهم آورده است عامل اصلی و هسته اولیه چنین کانون شهری را اراضی مرغوب کشاورزی دانست. پس می‌توان گفت وجود زمین‌های حاصلخیز و آب‌های سطحی (چشمه و قنات) و آب‌های زیرزمینی باعث پیدایش و تکوین روند شهرنشینی در شهر هادیشهر شده است( موسوی، ۱۳۹۱،۳۷).
۳-۱۸- عوامل طبیعی محدودکننده توسعه شهرهادیشهر
برخی از خصوصیات محیط طبیعی گسترده پیرامون شهرها به عنوان عامل محدود کننده شناخته می‌شوند این عوامل ممکن است ناشی از برخی از خصوصیات زمین‌شناسی از قبیل حساسیت سازنده‌ها در برابر فرسایش و ناپایداری مواد سطحی و دامنه ها و یا سستی مواد سطحی زمین و یا وضعیت زمین ساختی نواحی از قبیل وجود ساختمان‌های گسلی فعال، وضعیت توپوگرافی، شیب‌های تند، پرتگاه‌ها، پهنه­های آبی، رودخانه‌ها، زمین‌هایی مردابی، نواحی سیل گیر و یا شرایط خاک‌شناسی از قبیل وجود زمینهای هم‌جوار با خاک‌های مناسب و قابلیت بالای کشاورزی می‌باشد. به لحاظ خصوصیات زمین‌شناسی گستره شهر نشست زمین مهم‌ترین تهدید و عامل محدود کننده بخش‌های میانی شهر است این نشست به صورت نعلی شکل که بازوهای آن به سمت غرب می‌باشد و به سمت شرق در حال گسترش است برخی از واحدهای مسکونی و تجاری و اداری و بخش‌های میان شهر را با خطر مواجه می‌سازد همچنین ریز بافت بودن آبرفت‌های بخش‌های غربی شهر و وجود املاح در آن‌ها وضع آب‌های سطحی و حفره چاه‌های جاذب آب و فاضلاب را با مشکل روبرو می‌کند و بدین لحاظ محدودیت نسبی محسوب می‌شود.
در رابطه با عوامل محدودکننده به لحاظ شرایط توپوگرافی می‌توان به تپه‌های شمال شهر و ارتفاعات جنوبی در امتداد روستای زاویه، وجود تپه ماهورها در قسمت­ های شمال غربی و به شیب زیاد در قسمت­ های شرقی شهر اشاره کرد که این قسمت ­ها برای توسعه شهر مناسب نیستند. در رابطه با خصوصیات خاک‌شناسی گسترده پیرامون شهر هادیشهر لازم به اشاره است که اراضی غربی شهراز خاک‌های حاصلخیز مناسبی برخوردارند و توسعه شهر موجب از بین رفتن آن‌ها خواهد شد و توسعه شهر را در این قسمت‌ها با محدودیت مواجه می‌سازد در حالی که اراضی سمت جنوب گرگر علیرغم شیب دار شدن زمین به علت کاهش عمق خاک و عدم تکامل آن و وجود سنگریزه‌ها در خاک تناسب کمتری برای فعالیت‌های زراعی دارند و به ظاهر توسعه محدوده شهر در این قسمت‌ها امکان‌پذیر است. در رابطه با عوامل هیدرولوژیکی گستره هادیشهر لازم به اشاره است که هیچ بستر مشخص و رودخانه دایمی در گستره شهر به چشم نمی‌خورد با این حال سیل‌های پراکنده و اغلب با جریان اتفاقی که از ارتفاعات جنوبی و جنوب شرقی سرچشمه می‌گیرند در مواقعی بارانی مشکلات زیادی را در بخش‌های شرقی وجود می‌آورند موجب ایجاد سیلاب‌های شهری متعددی در فصل بارندگی می‌شود لذا توجه به این امر حائز اهمیت است (همان، ۳۸).
۳-۱۹- عوامل مصنوعی محدودکننده توسعه شهرهادیشهر
عوامل مصنوعی، عواملی هستند که انسان آن‌ها را به وجود آورده است و به علت اهمیت اقتصادی اکولوژیکی و نیز به منظور جلوگیری از آسیب پذیری واحدهای مسکونی و تجاری و کاهش شرایط نامساعد در رابطه با اموری از قبیل حمل و نقل و انتقال نیرو، خطوط نفت، آب و گاز و مواردی از این دست، حفظ مالکیت اراضی و حفظ حریم آن‌ها ضروری است؛ ازاین‌رو این عوامل را می‌توان به عنوان عوامل مصنوعی محدود کننده توسعه قلمداد نمود. برخی از این عوامل در رابطه با فعالیت‌های معیشتی و اقتصادی از قبیل جاده‌ها و راه آهن و یا مناطق نظامی و شبکه ­های انتقال آب و گاز و برق هستند که رعایت آن‌ها برای ساخت و سازها و ضروری است. از طرف دیگر تپه‌های شمالی نیز توسعه فیزیکی شهر را به سمت شمال محدود می‌سازد با این‌حال با توجه به بازدهی نسبتا کمتر زمین‌های جنوبی گرگر در غرب راه آهن این اراضی به نسبت برای توسعه شهر مناسب است. راه‌آهن سراسری تبریز- جلفا و خطوط انتقال برق فشار قوی در امتداد آن و نیز جاده‌های دسترسی‌ هادیشهر به مراکز پیرامون و نیز مرکز آموزش نیروی انتظامی(قدر) واقع در جنوب غرب گرگر از دیگر عوامل مصنوعی محدودکننده توسعه شهر هستند(همان ، ۳۹).
نقشه شماره (۳-۴) امکانات و محدودیتهای توسعه کالبدی شهر هادیشهر نشان می­دهد که این نقشه عیناً از طرح جامع شهرهادیشهر در سال ۱۳۷۸ اکتساب شده است.
نقشه شماره۳-۴- امکانات و محدودیت­های توسعه کالبدی شهر هادیشهر
مأخذ: مهندسین مشاور نقش محیط، ۱۳۷۸، ۸
نتیجه گیری
شهر هادیشهر(علمدار- گرگر) یکی از شهر­های استان آذربایجان شرقی است که در بخش مرکزی شهرستان جلفا واقع شده است. حدود آن در شرق تا سه راهی سیه رود و در غرب تا مرکان خوی و کلیسای سنت استپانوس و در جنوب محال هرزند و در شمال رود ارس است. جمعیت این شهر در سال ۱۳۸۵ بالغ بر ۲۷۸۴۲ نفر بوده که از این جهت نهمین شهر پرجمعیت استان محسوب می­ شود. شهر هادیشهر در گذشته شامل دو آبادی به نام علمدار- گرگر بود. در سال ۱۳۴۹ با ادغام این دو مکان برای آن‌ها طرح هادی تهیه می‌گردد که متأسفانه بهترین اراضی کشاورزی واقع در بین دو مرکز در طرح هادی مذکور برای توسعه کالبدی شهر در نظر گرفته شد. از نظر خصوصیات چینه شناسی محدوده مورد مطالعه سازند­های گوناگونی را از دوران اول زمین شناسی (پائوزوئیک) تا عهد حاضر شامل می­ شود.
مأخذ: مهندسین مشاور نقش محیط، ۱۳۷۸، ۸
وقوع رونق اقتصادی در مملکت و پیوستن شهر مرزی جلفا به تجارت خارجی باعث شد که نیروی کار از سراسر منطقه به جلفا هجوم ‌آورند. این عده به علت کمبود و یا گرانی مسکن در شهر جلفا به دهات و شهرهای اطراف روی آوردند و شهر هادیشهر اندک اندک مهاجران را در خود جای داد این امر باعث رشد سریع کالبدی شهر گردید گرچه این رشد باعث پیشرفت اقتصادی و اجتماعی شهر گردید ولی همزمان از سطح زمین‌های کشاورزی به میزان بسیار زیادی کاسته شد. وجود زمین‌های حاصلخیز و آب‌های سطحی (چشمه و قنات) و آب‌های زیرزمینی باعث پیدایش و تکوین روند شهرنشینی در شهر هادیشهر شده است. عوامل محدود کننده توسعه شهر هادیشهر دو عامل طبیعی و مصنوعی بودند. عوامل طبیعی ممکن است ناشی از برخی خصوصیات زمین شناسی یا زمین ساختی باشند. به لحاظ خصوصیات زمین‌شناسی گستره شهر نشست زمین مهم‌ترین تهدید و عامل محدود کننده بخش‌های میانی شهر است این نشست به صورت نعلی شکل که بازوهای آن به سمت غرب می‌باشد و به سمت شرق در حال گسترش است برخی از واحدهای مسکونی و تجاری و اداری و بخش‌های میان شهر را با خطر مواجه می‌سازد.
عوامل مصنوعی در رابطه با فعالیت‌های معیشتی و اقتصادی از قبیل جاده‌ها و راه آهن و یا مناطق نظامی و شبکه ­های انتقال آب و گاز و برق هستند که رعایت آن‌ها برای ساخت و سازها و ضروری است. راه‌آهن سراسری تبریز- جلفا و خطوط انتقال برق فشار قوی در امتداد آن و نیز جاده‌های دسترسی‌ هادیشهر به مراکز پیرامون و نیز مرکز آموزش نیروی انتظامی (قدر) واقع در جنوب غرب گرگر از دیگر عوامل مصنوعی محدودکننده توسعه شهر هستند.
فصل چهارم
تجزیه و تحلیل یافته­ های پژوهش
۴-۱- مقدمه
در این فصل سعی شده است داده ­های جمع آوری شده بصورت اطلاعات منسجم و نظام مند در راستای اهداف و فرضیات مطروحه ارائه گردد. لذا در ابتدا با توجه به هدف تحقیق یعنی تعیین الگوی توسعه فیزیکی شهر هادیشهر از تحلیل آمار فضایی و نوار از ابزار­های تهیه نقشه خوشه ­ها (Mapping Clusters)، تحلیل لکه­های داغ (Hot spot Analysis) در نرم افزار Arc/Gis برای نشان دادن میزان تراکم فضایی شاخص­ های کالبدی (کاربری فضای سبز؛ اراضی کشاورزی و باغات، کاربری شهری، کاربری بایر) در سطح شهر استفاده شده است و سپس در ادامه از ابزار تحلیل الگوها (Analyzing Pattern)، خود همبستگی فضایی(آماره موران ) برای تعیین الگوی توسعه فیزیکی شهر هادیشهر از نظر توزیع و تراکم شاخص­ های کالبدی در نرم افزار Arc/Gis استفاده شده است و سپس پیامد­های زیست محیطی توسعه فیزیکی شهر هادیشهر و در این راستا تغییر کاربری اراضی و از بین رفتن زمین­های مرغوب کشاورزی در طی سالهای ۱۳۷۷ تا ۱۳۹۲ با بهره گرفتن از روش Cross –Tabulationاز نرم افزار Envi مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته است.
۴-۲- نتایج بررسی الگوی توسعه فیزیکی شهر هادیشهر در سال ۱۳۷۷-۱۳۹۲
۴-۲-۱- نتایج بررسی الگوی توسعه فیزیکی شهر هادیشهر در سال ۱۳۷۷-۱۳۹۲ با توجه شاخص­ های کالبدی
در این پژوهش شاخص­ های کالبدی با بهره گرفتن از اطلاعات آماری سال ۱۳۷۷-۱۳۹۲ در نرم افزارArc/Gis محاسبه گردید و با بهره گرفتن از قابلیت ­های این نرم افزار تحلیل لکه­های داغ را برای تک تک شاخص­ های کالبدی به طور جداگانه انجام دادیم. این تحلیل آماره گتیس ارد - جی را برای کلیه عوارض موجود در داده ­ها محاسبه می­ کند. همچنین با توجه به امتیازZ محاسبه شده می­توان نشان داد که در کدام نواحی داده ­ها با مقادیر زیاد یا کم خوشه بندی شده ­اند. همان طور که در روش تحقیق نیز توضیح داده شد هرچه امتیاز Z بزرگتر باشد مقادیر بالا به میزان زیادی خوشه بندی و لکه­های داغ راتشکیل می­دهد. در مورد Z منفی و معنادار از نظر آماری نیز باید گفت هرچه امتیازZ کوچکتر باشد به معنی خوشه بندی شدیدتر مقادیر پایین بوده و نشانگر لکه­های سرد هستند و در ادامه جهت آگاهی از وجود خود همبستگی فضایی و نوع الگوی توسعه فیزیکی شهر هادیشهر براساس شاخص­ های کالبدی مورد نظر از آماره موران استفاده می­ شود. این ابزار دو نوع خروجی به صورت عددی و گرافیکی نشان میدهد. نتایج حاصل از این تحلیل نشان می­دهد که آیا عوارض به صورت تصادفی، پراکنده، و یا خوشه­ای در فضا توزیع شده ­اند. این ابزار در حقیقت آماره و یا شاخص موران (Moran) را محاسبه می­ کند و با استفاه از امتیاز استاندارد Z و P- Value به ارزیابی و معنادار بودن شاخص محاسبه شده می ­پردازد.