در ابتدا لازم است اعتبار استفاده از داده های ترکیبی ، مورد آزمون قرار گیرد. برای انجام این کار از آزمون F که از فرمول زیر قابل محاسبه است ، استفاده خواهد شد:

(۳-۵)
که در آن (RRSS) نشان دهنده مجموع مربعات باقیمانده مقید است که از تخمین مدل به روش OLS به دست آمده است و (URSS) نیز نشانگر مجموع مربعات باقیمانده غیر مقید است که از تخمین مدل به روش اثر تصادفی به دست آمده است. N تعداد مقاطع ، K تعداد متغیرهای توضیحی مدل و NT تعداد کل مشاهدات است. در این آزمون اگر مقدار محاسباتی F از F جدول بیشتر باشد ، فرضیه صفر یعنی همگنی مدل رد می شود و مدل باید به صورت اثرات ثابت^[۵۶] یا تصادفی^[۵۷] برآورد شود. بعد از انجام آزمون F لیمر و در صورت وجود ناهمگنی در مدل از آزمون هاسمن جهت انتخاب تخمین به روش اثر ثابت یا تصادفی استفاده می گردد. برای آنکه بتوان بین مدل های اثرات ثابت و اثرات تصادفی از نظر قدرت توضیح دهندگی متغیر وابسته مقایسه ای انجام داد ، از این آزمون استفاده می گردد. از آنجا که برای انجام مقایسه بین این دو مدل باید وجود همبستگی بین اثرات تصادفی و رگرسورها را مورد آزمون قرار داد ، لذا در آزمون هاسمن فرضیه صفر این است که هیچ همبستگی میان اثرات تصادفی و رگرسورها وجود ندارد. تحت این فرضیه، تخمین زن های OLS و GLS هر دو سازگار هستند ولی تخمین زن OLS ناکاراست. در شرایطی که تحت فرضیه مقابل ، تخمین زن OLS کارا و سازگار ولی تخمین زن GLS ناسازگار است.
آماره هاسمن از فرمول زیر قابل محاسبه است:
(۳-۶)
که در آن b₁ و b₀ به ترتیب بردار ضرایب معادلات اثرات ثابت و اثرات تصادفی و var(b₁) و var(b₂) نیز ماتریس واریانس- کواریانس معادله های اثرات ثابت و اثرات تصادفی را نشان می دهند. در این آزمون فرضیه صفر نشان دهنده انتخاب روش اثر تصادفی است و فرضیه مخالف آن نشان دهنده انتخاب روش اثرات ثابت برای تخمین معادلات می باشد. در صورت رد فرضیه صفر ، باید از روش اثرات ثابت در تخمین مدل استفاده گردد(فطرس و همکاران ، ۱۳۸۹ ، ۶۷).
۳-۳- جامعه آماری
۳-۳-۱- مروری بر وضعیت اقتصادی منطقه MENA
در حالی که کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا معروف به MENA شامل اسرائیل ، امارات متحده عربی ، قطر ، بحرین ، کویت ، سوریه ، ایران ، تونس ، اردن ، الجزایر ، مصر ، مراکش ، یمن ، جیبوتی ، عراق ، لبنان ، فلسطین ، عمان در زمره کشورهای در حال توسعه قرار می گیرند ، کشورهای بحرین ، قطر ، کویت و امارات متحده عربی در گروه کشورهای با درآمد بالا و کشورهای عربستان سعودی ، ایران و عمان در گروه کشورهای با درآمد متوسط قرار دارند. در میان آن ها مصر دارای بیشترین وسعت است و جیبوتی کوچکترین آنها به شمار می رود. از لحاظ شاخص جمعیت، مصر با جمعیتی حدود ۸۴ میلیون نفر بزرگترین کشور حوزه MENA است ، در حالی که قطر با جمعیتی حدود ۸۴۰۰۰ نفر کوچکترین کشور این حوزه به شمار می رود. تقریباً تمامی کشورهای مذکور ، دارای نرخ رشد سالانه تولید ناخالص داخلی سرانه منفی در فاصله سال های ۱۹۸۰ تا ۲۰۱۰ هستند. تنها بحرین و عمان از این قاعده مستثنی هستند به گونه ای که در دوره زمانی فوق نرخ رشد مثبت را تجربه کرده اند (بهنود ، ۱۳۹۰، ۲۶).
منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا معروف به MENA از نظر منابع طبیعی و نیروی کار شامل سه گروه کشورها می باشد:
- کشورهایی که فاقد منابع طبیعی ، اما دارای نیروی کار فراوان هستند. مانند جیبوتی ، مصر ، اردن ، لبنان ، مراکش و تونس.
- کشورهایی که از نظر منابع طبیعی ، غنی و دارای نیروی کار فراوان هستند. مانند الجزایر ، ایران ، عراق ، سوریه و یمن.
- کشورهایی که از نظر منابع طبیعی ، غنی اما فاقد نیروی کار هستند. مانند بحرین ،‌ کویت ، لیبی ، عمان ، قطر ، عربستان سعودی و امارات(بهنود ، ۱۳۹۰، ۲۷).
کشورهای MENA از نظر توسعه و کارآیی نیز شامل سه گروه زیر می شوند :
- کشورهایی که تداوم رشد آنها به قیمت مواد هیدروکربنی آنها بستگی مستقیم دارد.
- کشورهایی که به جامعه غیر نفتی تعلق داشته و به تولیدات مواد غذایی وابسته هستند.
- کشورهایی که تحت تاثیر نوسانات بازار مالی جهانی مخصوصا بحران اقتصادی آمریکا بوده اند.
وضع خاص این کشورها سبب شده که فروش محصولات اولیه و مواد نفتی خام بیشترین سهم درآمد ملی آن ها را تشکیل دهد. وابستگی به صادرات این گونه کالاها همواره با نوعی خطر و بی ثباتی همراه است. علاوه بر این ، اغلب این کشورها متکی به واردات مواد و کالاهای گوناگون برای گسترش صنایع و رفع نیازهای مصرفی مردم می باشند که معمولاً تقاضای واردات بیشتر از فروش کالاهای صادراتی است و بنابراین سبب ایجاد صنایع آلاینده بیشتری خواهد شد (تودارو^[۵۸]، ۱۹۴۲).
۳-۴- جمع بندی فصل:
در این فصل به منظور بررسی نقش رشد اقتصادی بر آلودگی محیط زیست پس از اشاره به روش تحقیق بکار گرفته شده ، به تصریح مدل و معرفی متغیرهای آن و همچنین به معرفی داده های تلفیقی و جامعه آماری پرداخته شده است و بعد از آن تکنیک اقتصاد سنجی مورد استفاده و علل انتخاب این روش به عنوان روش تحقیق این پژوهش معرفی شده است.
فصل چهارم
تجزیه و تحلیل داده ها
۴-۱- مقدمه
پس از گردآوری داده ها و تصریح مدل مناسب ، فرایند پژوهش بر برآورد مدل و تجزیه و تحلیل داده ها تمرکز می کند. این فصل به بیان نتایج برآورد مدل ارائه شده در فصل سوم ، جهت بررسی تاثیر رشد اقتصادی بر آلودگی محیط زیست در کشورهای منتخب حوزه منا می پردازد. فصل حاضر بر مبنای مدل ارائه شده در فصل قبل و جهت آزمون فرضیه های تحقیق به صورت زیر تدوین یافته است:
ابتدا به بررسی و مقایسه اثر رشد اقتصادی کشورها ی مذکور بر آلودگی زیست محیطی پرداخته خواهد شد و در ادامه وجود یا عدم وجود فرضیه EKC در کشورهای MENA بررسی می گردد.
۴-۲- برآورد مدل
نتایج زیر جهت کشورهای منتخب خاورمیانه و شمال آفریقا انجام گرفته که شامل ۱۴ کشور الجزایر، بحرین ، مصر ، ایران ، عربستان سعودی ، اردن ، کویت ، لبنان ، مراکش ، عمان ، سوریه ، تونس ، امارات متحده عربی و یمن می باشند. به دلیل عدم وجود آمار و داده های کافی جهت متغیرهای مورد نظر این پژوهش ، امکان بررسی مابقی کشورهای موجود در حوزه MENA میسر نشد.
دراین تحقیق جهت بررسی و مقایسه اثر رشد اقتصادی کشورهای مذکور بر آلودگی زیست محیطی و وجود یا عدم وجود فرضیه EKC در کشورهای MENA ، یک الگو برآورد می شود که به صورت تابع درجه ۳ یا مکعب(متغیر تولید ناخالص داخلی سرانه دارای توان سه) می باشد.
در نهایت طبق جدول تخمین های مربوطه، نتایج جهت بررسی وجود یا عدم وجود فرضیه EKC در کشورهای MENA مورد استفاده قرار می گیرد.
۴-۲-۱- داده ها و آزمون های ریشه واحد
ادبیات اقتصاد سنجی و ریشه واحد بیان می دارند که آزمون ریشه واحد مبتنی بر داده های تابلویی نسبت به آزمون ریشه واحد سری زمانی دارای قدرت و صحت بیشتری می باشد. این تمایل در اغلب سری های زمانی اقتصاد کلان وجود دارد که هم جهت با یکدیگر حرکت می کنند. علت این امر وجود روندی است که در تمامی آنها مشترک است. چنانچه متغیرهای سری زمانی ناپایا باشند ، نتیجه برآورد ضرایب به یک رگرسیون کاذب می انجامد. به منظور جلوگیری از انجام رگرسیون کاذب ، آزمون ریشه واحد و هم جمعی برای داده های تابلویی بر روی متغیرهای مدل صورت می گیرد.
در این مطالعه از آمار تولید ناخالص داخلی سرانه به عنوان شاخص اقتصادی و انتشار دی اکسید کربن به عنوان شاخص زیست محیطی کشورهای حوزه منا استفاده شده است. انتشار سرانه گاز دی اکسید کربن بر حسب واحد kt (کیلوتُن) و تولید ناخالص داخلی سرانه برحسب قیمت دلار ثابتِ سال ۲۰۰۰ می باشد. واحد متغیرهای توضیحی مصرف سرانه انرژی ، ارزش افزوده بخش صنعت و ارزش افزوده تولیدات کارخانه ای به ترتیب برحسب kg (کیلوگرم) ، درصدی از تولید ناخالص داخلی سرانه و قیمت دلار ثابتِ سال ۲۰۰۰ می باشند. در این تحقیق از ترکیب داده های مقطعی و سری زمانی سال های ۱۹۸۵ تا ۲۰۰۹ استفاده شده است. داده های مربوط به کشورهای منتخب حوزه منا از طریق لوح فشرده بانک جهانی^[۵۹]((WDI CD-ROM-2010 تهیه شده است.
در این مقاله ، دو نوع آزمون ریشه واحد مختلف برای بررسی مانایی متغیرها مورد استفاده قرار گرفته است، این آزمون ها عبارتند از:
آزمون ریشه واحد فیشر(دیکی فولر تعمیم یافته)^[۶۰] که تحت عنوان Fisher-ADF در مقاله آمده است و آزمون ایم – پسران- شین^[۶۱] که با نام IPS در مقاله آمده است. فرض اساسی آزمون IPS این است که این امکان را فراهم می سازد که نا همگنی در بین اثرات فردی وجود داشته باشد به همین دلیل به آزمون IPS ، آزمون ریشه واحد نا همگن^[۶۲] گویند. نتایج حاصل از تخمین های ریشه واحد برایLNCO2 و LNGDP و LNE و LNMV برای کشورهای منتخب حوزه MENA در جدول شماره (۴-۱) گزارش شده است.
جدول شماره (۴-۱): نتایج حاصل از آزمون ریشه واحد(آزمون مانایی)