- تهیه‌ فهرستی از نقاط قوت داخلی و عمده‌ سازمان.
- تهیه‌ فهرستی از نقاط عمده ضعف داخلی سازمان.
- نقاط قوت داخلی و فرصت‌های خارجی را باهم مقایسه و نتیجه در خانه مربوطه در گروه استراتژی‌های SO قرار می‌گیرد.
- نقاط ضعف داخلی را با فرصت‌های موجود در خارج مقایسه و نتیجه در گروه استراتژی‌های WO قرار می‌گیرد.
- نقاط قوت داخلی را با تهدیدهای خارجی مقایسه و نتیجه در گروه استراتژی‌های ST قرار می‌گیرد.
- نقاط ضعف داخلی را با تهدیدات خارجی مقایسه و نتیجه در گروه استراتژی‌های ‌WT قرار می‌گیرد. (دیوید،۱۳۷۹: ۲۳)
۲-۱۶-۲- بررسی محیطی
بررسی محیطی عبارت است از نظارت، ارزیابی و نظر اطلاعات به‌دست‌آمده مربوط به محیط‌های داخلی و خارجی سازمان، میان افراد کلیدی و مؤثر آن سازمان بررسی محیطی همچنین ابزاری است که سازمان از آن برای جلوگیری از شوک‌های استراتژیک و تضمین سلامتی بلندمدت آن بهره می‌برد. (هانگر و ویلن،۱۳۸۱: ۶۰)

ایستی^[۷۸](۲۰۰۱) معتقد است، قلمرو ماتریس SWOT، وسیع و گسترده است و درواقع یک چارچوب مفهومی برای تحلیل‌های سیستمی محسوب می‌شود که امکان بررسی عوامل و مقایسه تنگناها، تهدیدها، جنبه‌های آسیب‌زننده، فرصت‌ها، تقاضاها و موقعیت‌های محیط بیرونی را همراه با نقاط قوت و ضعف استراتژی به وجود می‌آورد. (بذرافشان و احمدی،۱۳۹۲)
تجزیه‌وتحلیل عوامل داخلی روشی برای سازمان‌دهی عوامل داخلی و طبقه‌بندی آن‌ها در دو مقوله نقاط قوت و ضعف به‌منظور ارزیابی روش مدیریت و واکنش سیستم به این عوامل خاص با توجه به اهمیت مورد انتظار است. (هانگر و ویلن، ۱۳۸۱: ۱۲۰)
کارمن و همکاران (۲۰۰۷) این مدل، روشی است برای تحلیل قوت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌ها و تهدیدها و ابزاری است برای تحلیل محیط‌های درونی و بیرونی که یک نگرش سیستمی به دست می‌دهد و پشتیبانی است برای چگونگی تصمیم‌گیری. روش SWOT روشی است که تفکر سیستماتیک را در بردارد و شامل عیب شناسی جامعی از عوام مربوط به تولیدات جدید، تکنولوژی، مدیریت و برنامه‌ریزی می‌شود. (رهنما و همکاران، ۱۳۹۱)
پیرز و رابینسون (۱۳۸۳) تجزیه‌وتحلیل SWOT شناسایی نظام‌مند عوامل است که راهبرد باید بهترین سازگاری را با آن‌ها داشته باشد. منطق رویکرد مذکور این است که راهبرد اثربخش باید قوت‌ها و فرصت‌های سیستم را به حداکثر، ضعف‌ها و تهدیدها به حداقل برساند. این منطق اگر درست به کار گرفته شود نتایج بسیار خوبی برای انتخاب و طراحی یک راهبر اثربخش خواهد داشت. (واحدپور و جعفری، ۱۳۹۰)
— انواع محیط
محیط عمومی^[۷۹] (کلان): شامل نیروهای کلانی است که به‌طور غیرمستقیم بر فعالیت‌های سازمان اثر می‌گذارند. به‌عبارت‌دیگر مجموع عواملی که بر سازمان تأثیر می‌گذارند و از حیطه کنترل سازمان خارج می‌باشند. مهم‌ترین عناصر در محیط کلان عبارت‌اند از: عوامل اقتصادی، اجتماعی– فرهنگی، تکنولوژیکی، سیاسی– قانونی/حقوقی و جهانی. (اعرابی و همکاران، ۱۳۸۷)
محیط تخصصی^[۸۰] (خرد): شامل آن دسته از عناصر یا گروه‌هایی است که به‌طور مستقیم بر شرکت تأثیر می‌گذارند و خود نیز از آن تأثیر می‌پذیرند. به‌عبارت‌دیگر شامل افراد ذینفعی است که سازمان با آن‌ها به‌طور منظم در حال ارتباط متقابل می‌باشد این افراد ذی‌نفع شامل مشتریان، عرضه‌کنندگان، رقبا،‌نهادهای دولتی، مدیران،‌جوامع محلی، گروه‌های فعال اتحادیه‌ها و واسطه‌های مالی در سطح داخلی و بین‌المللی است. (اعرابی و همکاران، ۱۳۸۷)
شکل ۲-۳: اجزای محیط خارجی شرکت (شامل محیط عمومی و تخصصی)
بررسی عوامل داخلی (درونی)
بررسی عوامل درونی سیستم مستلزم گردآوری، دسته‌بندی و ارزیابی اطلاعات مربوط به عملیات است. برای این کار باید با بهره گرفتن از رویکرد وظیفه‌ای عوامل داخلی را (قوت و ضعف سازمان) که نقش حیاتی در موفقیت سازمان دارند شناسایی نموده و به آن‌ها اولویت داد. به‌گونه‌ای که مهم‌ترین مجموعه نقاط قوت و ضعف شرکت را تعیین کرد. پس از این‌که با مشارکت مدیران و کارکنان و در قالب رویکرد وظیفه‌ای،‌قوت‌ها و ضعف‌های داخلی شناسایی شدند در یک ماتریس آن‌ها مورد ارزیابی قرار می‌گیرند تا وضعیت سازمان ازنظر برخورداری از قوت یا ضعف در آینده مشخص شود. (اعرابی و همکاران،۱۳۸۷:۲۷)
بررسی عوامل خارجی (بیرونی)
بررسی محیطی عبارت است از نظارت، ارزیابی و نشر اطلاعات به‌دست‌آمده مربوط به محیط سازمانی، میان افراد کلیدی و مؤثر آن سازمان. در بررسی عوامل خارجی، فرصت‌ها و تهدیدهای پیش روی شرکت‌ها شناسایی می‌شوند تا مدیران بتوانند با تدوین استراتژی‌های مناسب از فرصت‌ها بهره‌برداری کنند و اثرات عوامل تهدیدکننده را کاهش دهند یا از آن‌ها پرهیز نمایند. (اعرابی و همکاران، ۱۳۸۷)
ارزیابی قوت‌ها،‌ ضعف‌ها، تهدیدها و فرصت‌ها
سازمان‌ها و جوامع برای نشان دادن عکس‌العمل کارساز در قبال تغییراتی که در محیط‌های آن‌ها رخ می‌دهد، باید هرروز بیش‌ازپیش محیط‌های داخلی و خارجی خود را مورد ارزیابی قرار دهند و به قول یوگی یرا^[۸۱] «این سازمان‌ها باید به‌دقت مراقب رویدادها باشند و در ضمن آنچه را مشاهده می‌کنند تفسیر نمایند». نکته مهم این است که سازمان‌ها تا زمانی که دچار بحران نشوند و یا بحرانی رخ ندهد، به فکر نقاط قوت و ضعف نیستند و همچنین در بعضی مواقع در مقابله با بحران نوعاً به تفکرات قالبی عقب‌نشینی، بهانه‌تراشی و یا ساده‌انگاری گرفتار می‌شوند و خلاصه اینکه این نتیجه‌ها می‌توانند اشتباهات عظیمی باشند. (آهنگران، ۱۳۸۲: ۱۳۵)
تجزیه‌وتحلیل محیطی؛ فرایند بررسی،‌مشاهده و تفسیر فرصت‌ها و تهدیدهای پدید آمده برای موسسه از محیط کاری خود و محیط‌های عمومی است. (امیرکبیری،۱۳۸۱:۱۳۰)
۲-۱۶-۳- نقاط قوت
نقطه قوت یک سازمان یک کاربرد موفق از یک شایستگی یا بهره‌برداری از یک عامل کلیدی در جهت توسعه رقابت‌پذیری شرکت می‌باشد. عوامل قوت، عواملی هستند که نسبت به گذشته سازمان، نسبت به متوسط صنعت یا نسبت به رقبای آن برای سازمان مزیت به‌حساب آیند. نقاط قوت سازمان شامل مهارت‌ها و توانایی‌هایی است که سازمان را قادر می‌سازد استراتژی‌هایش را به‌درستی و به‌خوبی طراحی و اجرا کند. (اعرابی و همکاران،۱۳۸۷:۲۷)
کیم پنر، قوت را این‌گونه تعریف می‌کند «داشتن یک وضعیت مؤثرتر و بهره‌ورتر موسسه نسبت به رقبا در هر نوع مورد و زمینه است». (امیرکبیری، ۱۳۸۱: ۱۷۳)
۲-۱۶-۴- نقاط ضعف
نقطه‌ضعف یک سازمان یک کاربرد ناموفق از یک شایستگی یا عدم بهره‌برداری از یک عامل کلیدی که رقابت‌پذیری شرکت را کاهش می‌دهد.نقاط ضعف مهارت‌ها و توانایی‌هایی هستند که سازمان به خاطر عدم برخورداری از آن‌ها نمی‌تواند استراتژی‌هایی را انتخاب و اجرا کند که از مأموریت سازمانی حمایت شود. عواملی ضعف تلقی می‌شوند که سازمان توانایی انجام آن‌ها را ندارد درحالی‌که قبلاً می‌توانست انجام دهد یا رقبای اصلی این توانایی رادارند. کهنگی و فرسودگی ماشین‌آلات، فقدان منابع مالی و غیره از این جمله هستند. (اعرابی و همکاران،۱۳۸۷:۲۷)
ضعف برای یک موسسه، به داشتن جهات و فعالیت‌های کم بهره‌ور و کم تأثیر (دارای بهره‌وری یا اثربخشی پایین) نسبت به رقبای خویش گفته می‌شود؛ به‌عبارت‌دیگر ضعف، داشتن وضعیت بد موسسه نسبت به رقبایش است. (امیرکبیری، ۱۳۸۱: ۱۷۶)
۲-۱۶-۵- تهدیدها
یک حالت خارجی است که می‌تواند به‌صورت منفی بر پارامترهای عملکردی شرکت تأثیر گذاشته و مزیت رقابتی که ایجادکننده اقدامات مثبت در زمان مناسب است را کاهش دهد. تهدید و یا خطر، به وضعیت جدیدی گفته می‌شود که تحقق‌پذیری اهداف موسسه را مشکل و یا به‌صورت عدم امکان درمی‌آورد. در یک موسسه هر چیزی که می‌تواند مانع موفقیت یا سبب ضرر گردد یک عنصر تهدید به شمار می‌آید. (امیرکبیری، ۱۳۸۱: ۱۷۵)
۲-۱۶-۶- فرصت‌ها
فرصت یک حالت خارجی است که می‌تواند به‌صورت مثبت بر پارامترهای عملکردی شرکت تأثیر گذاشته و مزیت رقابتی که ایجادکننده اقدامات مثبت در زمان مناسب است را بهبود دهد. فرصت به اعتبار مفهوم کلمه، به پدید آمدن زمان مناسب و شرایط برای هرگونه فعالیتی گفته می‌شود. بل^[۸۲] فرصت را این‌گونه تعریف می‌کند «مبارزه خواهی موسسه با توجه به شرایط محیطی مناسب برای اهدافی است که ماهیت امکان موفقیت به همراه دارند.»(امیرکبیری،۱۳۸۱: ۱۷۱)
۲-۱۷- کاربرد مدل SWOT در آسیب‌شناسی نظام برون‌سپاری
تجزیه‌وتحلیل موقعیت (SWOT) عبارت است از پیدا کردن یک استراتژی یا موازنه استراتژیک بین فرصت‌ها (بیرونی) و نقاط قوت (درونی) با توجه به تهدیدها (بیرونی) و نقاط ضعف (درونی)، در جهت رفع آن‌ها. (هانگر و ویلن، ۱۳۸۱: ۱۲۶)
محقق در نظر دارد با بهره گرفتن از ماتریس SWOT که از ویژگی‌های آن احصاء نقاط ضعف،‌قوت و تهدید و فرصت می‌باشد؛ و همچنین بهره‌گیری آسان و کمک به تدوین استراتژی مطلوب و کاربردی درزمینه برون‌سپاری می‌باشد. ابتدا وضعیت شهرداری قم را از جهت عوامل چهارگانه ماتریس نسبت به آسیب‌شناسی پروژه‌های برون‌سپاری با نظر نخبگان ارزیابی نماید. سپس به تدوین الگوی جهت برون‌سپاری و استراتژی در این زمینه مبادرت ورزد. اهم فعالیت‌های برون‌سپاری شده به تفکیک عبارت‌اند از: تأمین نیروی انسانی، نگهداری فضای سبز مناطق، رفت‌وروب و جمع‌ آوری پسماند، ممیزی املاک، نگهداری و تعمیرات دارایی‌های رایانه‌های (سخت‌افزار و نرم‌افزار)، سامانه ارتباط مردمی ۱۳۷، نگهداری و تعمیرات تأسیسات و فضای ساختمان مرکز، خدمات فنی و مهندسی، آموزش کارکنان بر اساس سرفصل‌های سازمان شهرداری‌ها
— نقاط قوت برون‌سپاری شهرداری قم
- وجود عزم مدیریتی و سازمانی در برون‌سپاری
- وجود دستور مؤکد جناب شهردار و مصوبات شورای اسلامی شهر
- وجود تجارب نسبی موفق برون‌سپاری در برخی از فرآیندهای مدیریت شهری قم
— نقاط ضعف برون‌سپاری شهرداری قم
- عدم بهره‌گیری از ادبیات موضوعی مشترک و متناسب برون‌سپاری در شهرداری
- عدم وجود گردش مناسب اطلاعات و کار بین شهرداری، پیمانکاران و بهره‌برداران خدمتی
- عدم تضمین امنیت و سرمایه‌های شغلی، جذب‌شده در برون‌سپاری
- عدم وجود برنامه‌های حمایتی در ظرفیت‌سازی بخش خصوصی و توسعه متوازن امور برون‌سپاری
- عدم شفافیت در استفاده از منابع سازمانی در مشارکت با ظرفیت‌های بخش خصوصی
- نبود نظامنامه و دستورالعمل‌های نظارتی مناسب در اکثر فرآیندها
- عدم شفافیت در مرز خدمات بخش خصوصی و خدمات شهرداری

دیگران دوزخ اختیار کننـــد

این ضرب المثل بدان آوردم تا بدانی که صد چندان که دانا را از نادان نفرت است، نادان را از دانا وحشت است.

زاهـــدی در سماعِ رندان بود
گــر ملولی زما ، تُرُش منشین
جمعی چو گل و لاله به هم پیوستــه
چون باد مخالف و چو سرما ناخوش

***

زان میان گفت شاهدی بلخی
که توهم در دهــان ما تلخـی
تو هیـــزم خشک در میــانی رستــه
چون برف نشسته ای و چون یخ بسته»

(سعدی، ۱۳۸۷: ۱۳۹)
در این حکایت تمثیلی دو شخصیت برگزیده شده که سنخیتی با هم ندارند این دو از وجود یک دیگر در رنجند و هر کدام تحمّل دیگری را ندارد و از مجاورت با هم به جان آمده­اند. شیخ اجل برای بیان پند و اندرز خود، طوطی را شخصیت و نماد زیبایی و دانایی می­داند و زاغ را نماد زشتی و نادانی. به عبارتی دیگر، طوطی می تواند نماد پارسایان زیان آور و خوش سخن باشد و زاغ نماد رندان خموش و نادان.

باب دوم، «در اخلاق درویشان» نیز نمونه ای دیگر از فابل آمده است:
«یاد دارم که شبی در کاروانی همه شب رفته بودم و سحر در کنار بیشه ای خفته. شوریده­ای که در آن سفر همراه ما بود نعره برآورد و راه بیابان گرفت و یک نَفَس آرام نیافت. چون روز شد گفتم: این چه حالت بود؟ گفت: بلبلان را شنیدم که بنالش در آمده بودند از درخت و کبکان در کوه و غوکان در آب و بهایم در بیشه؛ اندیشه کردم که مروّت نباشد همه در تسبیح و من بغفلت خفته.

دوش مرغی به صبح می نالیـد
یکی از دوستـان مخلـــص را
گفت: باور نداشتــم که تو را
گفتم: این شرطِ آدمیّت نیست

عقل و صبرم ببرد و طاقت و هوش
مگــــر آواز من رسیــد به گوش
بانگِ مرغی کند چنین مــدهوش
مرغ تسبیح گوی و ما خامـوش!»
(سعدی،۱۳۸۷: ۹۷)

شخصیت هایی که در این حکایت آمده است هر کدام نماد افـراد خداشنـاس، عابد و شاکـر می تواند باشد یا کسانی که به کمال معرفت و شناخت دست یافته اند. درسی که در این حکایت داده شده است و مخاطب را اندرز کرده است عبادت و خداپرستی است.
گلستان دنیای واقعی انسان را نشان می دهد؛ دنیایی به دور از بدی و زشتی، دنیایی که در آن ظلم و ستم و بی عدالتی وجود ندارد و سراسر آن آزادی و شادمانی است، به واقعیت ها می نگرد و به بیان مسائلی می پردازد که واقعیت دارد و سعی می کند که این واقعیت ها را به مخاطب خویش نیز القا کند. به همین خاطر در گلستان بیشتر با پارابل روبه رو هستیم مانند بوستان. تعداد فابل های موجود در گلستان نیز مانند بوستان بسیار اندک است. حکایات گلستان بیشتر از نوع پارابل هستند که در صفحات بعد در مورد آن توضیح خواهیم داد.
۳-۴-۴-۲- حکایات انسانی(پارابل)
«پارابل، روایت کوتاهی است که در آن شباهت های جزء به جزء بسیاری با یک اصل اخلاقی یا مذهبی یا عرفانی وجود دارد و از این معمولاً بر زبان پیامبران و عارفان و مردان بزرگ گذشته است. به عنوان نمونه تمام باب پانزدهم انجیل لوقا مشتمل بر تمثیلاتی که بر زبان مسیح گذشته است را می توان نام برد.» (شمیسا، ۱۳۷۱: ۲۱۰)
الف: کاربرد پارابل در بوستان
شیوه ی دیگری که در آثار سعدی می توان به ویژه در بوستان برشمـرد، که سعدی به کمک آن ها مخاطب خود را اندرز کرده است، پارابل است. در بوستان و گلستان کاربرد پارابل بیشتر ازفابل می­باشد که سعدی برای راهنمایی خلق از آن ها بهره گرفته است و راه سعادت و کمال را نشان داده است. بیشتر پارابل های گلستان و به ویژه بوستان ، پارابل های اخلاقی، مذهبی و اجتماعی هستند.
سعدی مضامین فکری و اخلاقی را در کتاب بوستان، در قالب حکایت های سرشار از پند و اندرز به انسان ها مطرح کرده و به تصویر کشیده است. در یک کلام می توان گفت بوستان دنیای کمال یافته ای است که شیخِ شیراز، به کمک آن توانسته افراد بشری را تعلیم دهد.
در بوستان همانند گلستان بسیاری از حکایت ها از گونه های پارابل اخلاقی هستند که هر کـدام از این حکـایت ها به نوعی مسائل اخـلاقی را در قـالب تمثیـل به تصــویر مـی کشند و مخاطب را اندرز می دهند: مثلاً در باب اول بوستان «در عدل و تدبیر رأی» اوّلین حکایت چنین بیان شده است:

: پاسخ خبرگان 
: میانگین پاسخ 
: انحراف استاندارد پاسخ‌هاs
: حجم نمونهn
۳-۸- خلاصه فصل
در این فصل کلیات روش تحقیق به کار گرفته شده در تحقیق حاضر مورد بررسی قرار گرفت . پرسشنامه ابزار جمع آوری اطلاعات بوده و ارزیابی پایانی آن نیز بااستفاده از نرم افزار spss صورت خواهد گرفت . همچنین روایی پرسشنامه نیز با هماهنگی استاد محترم راهنما و مشورت با صاحبنظران احراز گردیده است . جامعه آماری تحقیق ، متشکل از ۱۵ نفر از مدیران اداره آموزش و پرورش در سال ۱۳۹۳ بود.
فصل چهارم
مدلسازی و تحلیل آماری
۴-۱- پیشگفتار
تجزیه و تحلیل و طراحی سیستم یک ابزار مدیریتی محسوب می‌شود که به وسیله آن می‌توان سیستم‌های کسب و کاری مختلف را ایجاد کرده، بهبود یا تغییر داد. با بهره گرفتن از این ابزار می‌توان ضمن شناخت جنبه‌های مختلف سیستم، چگونگی کارکرد و نحوه تعامل و ارتباط اجزای آن با یکدیگر، اقدام به اصلاح، بهبود، طراحی یا بازطراحی سیستم‌های کسب و کاری نمود. در واقع تجزیه و تحلیل سیستم‌ها از ابزارهای اساسی مدیریتی در تغییر سازمان‌ها در راستای بهبود عملکرد آنها محسوب می‌گردد.
آموزش و پرورش، وظایف زیادی بر عهده دارد، در این فصل مهمترین وظایف این سازمان را عنوان نموده و به تجزیه و تحلیل آن توسط متدولوژی RUP و زبان مدلسازی UML و با بهره گرفتن از نزمافزار Rational Roze میپردازیم.
۴-۲-مدلسازی سازمان آموزش و پرورش
در این بخش به مدلسازی سازمان آموزش و پرورش با بهره گرفتن از متدولوژی RUP و زبان مدلسازی UML میپردازیم. در این راستا، ابتدا به بررسی نیازمندیها، نمودار مورد کاربری و ترشیح هر کدام ازموارد کاربری و نمودار توالی مربوط به آنها میپردازیم.
اهم وظایف سازمان آموزش و پرورش عبارت است از:
۱-تهیه و تنظیم مقرررات و تنظیم لوایح مزبوط به وظایف محوله
۲-همکاری با وزارت های فرهنگ و آموزش عالی و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دستگاههایی که بهنحوی درامر اموزش دخالت دارند جهت هماهنگ نمودن آموزشها در چارچوب نظام اموزشی کشور
۳-تأمین و تدارک نیازمندیهای آموزشی و پرورشی
۴-تألیف و توزیع کتب درسی و نشریات کمک آموزشی براساس برنامهریزیهای زمانبندی شده در چارچوب نظام آموزشی
۵-آموزش مستمر معلمان و کارکنان وزارت بهمنظور ارتقاء سطح توانایی شغلی آنان
۶-جذب و انتخاب افراد صالح برای تعلیم و تربت از طریق گزینش

۷-تأمین نیاز نیروی انسانی آموزشیو پرورشی وزارت
۸-تأمین آموزش و پرورش رایگان تا پایان دوره متوسطه
۹-صدور اجازه تأسیس و نظارت مستمر بر مدار س وابسته به مردم و دیگر دستگاه های اجرایی و آموزشگاههای آزاد
۱۰-ایجاد و اداره مدارس ایرانیان مقیم خارج از کشور با هماهنگی وزارت امور خارجه
۱۱-نظارت بر اجرای صحیح و دقیق کلیه آییننامهها و سنجش و ارزیابی نتایج حاصله از برنامهها
۱۲-نظارت بر امتحانات و سؤالات نهایی دوره متوسطه
۱۳-ارتباط مستمر با اولیاء دانش آموزان و استمداد از آنها در تعلیم و تربیت
با بررسیها و مطالعه روی سازمان آموزش و پرورش، چارت سازمانی نشان داده شده در شکل (۴-۱) را در این تحقیق برای این سازمان، درنظر گرفتهایم.

شکل ۴-۱- چارت سازمانی آموزش و پرورش
نمودار مورد کاربری سازمان آموزش و پرورش با توجه به بررسی وظایف آن بهصورت شکل (۴-۲) میباشد:

شکل ۴-۲- نمودار مورد کاربری سازمان آموزش و پرورش
در ادامه به شرح هر یک از موارد کاربرد یا به عبارتی فعالیتها و اهداف سازمان آموزش و پرورش و نمودار توالی مربوط به آنها میپردازیم.
جدول ۴-۱- تشریح مورد کاربری مربوط به استخدام نیروی آموزشی

این مکتب از حدود آغاز غیبت کبری به وسیله قدیمیین: ابن ابی عقیل عُمانی معاصر کلینی (۳۲۹) و ابن جنید اسکافی (۳۸۱ق) آغاز شد، و مکتب فقهای محدث را برچید و تاکنون ادامه دارد.
روش و ماده فقهی: ماده فقهی آنها فراتر از متن احادیث بوده است. روش کار آنها متکی بر قواعد مختلف است، لغوی و اصولی و فقهی، و به این ترتیب استنباط فقهی، یک کار تطبیقی است .مصادر فقهی: کتاب و سنت و اجماع و سپس عقل اضافه شد. این ادله و مصادر برای دست یافتن به حکم شرعی بود، و در صورت نبود حکم شرعی به اصول عملیه مثل استصحاب، برائت و … رجوع می‌کنند.

مکتب فقیهان اخباری

در قرن یازدهم هجری انشعابی در مکتب اصولی رخ داد به نام: اخباری‌گری. سلسله جنبان مکتب فقهای اخباری، مولی محمد امین استرآبادی است که م۱۰۳۶ هجری است که کتاب الفوائد المدنیه بود را به منظور ردّ مجتهدان نگاشت. البته این مکتب نتوانست بیش از دو قرن در مقابل مکتب اصولی تاب بیاورد.
اخباری‌ها بعدها به دو شعبه انشعاب پیدا کردند: ۱ـ اتباع میرزامحمد اخباری نیشابوری ۲ـ اتباع مکتب بحرین بحرانی‌ها.

مذهب شافعیه

نگاهی به زندگانی شافعی

مذهب شافعی از نظر قدمت، سومین مذهب فقهی اهل سنت است. بنیان‏گذار این مذهب فقهی، ابوعبدالله محمد بن ادریس، از طبقه چهارم فقیهان تابعی مکه است. محمد بن ادریس به قبیله قریش منتسب بوده و در سال ۱۵۰ ه.ق در شهر غزه از شهرهای فلسطین دیده به جهان گشود. در آغاز، فقه را در نزد مسلم بن خالد زنجی در شهر مکه فراگرفت و در چهارده سالگی از او رخصت فتوی یافت. در بیست سالگی به مدینه رفت و در شمار شاگردان مالک بن انس درآمد. شافعی به مدت ۹ سال و تا مرگ مالک در نزد او بسر برد. مالک او را بزرگ می‏داشت و او را به فتوی اذن می‏داد. شافعی پس از این، قضاوت یمن را بر عهده گرفت. او در آنجا با زیدیان ارتباط پنهانی داشت تا آن که در ۱۸۷ ه.ق با تنی چند از زیدیان به اسارت درآمد و به نزد هارون در بغداد برده شد. اما مدت اسارت شافعی دیری نپایید و هارون پس از آگاهی بر مقام علمی‏اش او را آزاد ساخت. شافعی در بغداد با محمد بن حسن شیبانی (م۱۸۹) فقیه معروف حنفی آمدوشد علمی داشت. آشنایی شافعی با مذهب حنفی ـ مکتب اهل رأی که در عراق متداول بود سرانجام به آن انجامید که او مذهب نوینی، که میانه و حد وسط مذهب حنفی و مذهب مالکی است، یعنی مکتب اهل حدیث که در حجاز رایج بود ـ پدید آورد.
شافعی این مذهب نوین فقهی خود را با بیان قواعد استنباط که بعدها نام اصول فقه را به خود گرفت اعلام نمود. او پس از آن به مکه بازگشت تا این که در ۱۹۵ ق. بار دیگر به بغداد رفت و در این بازگشت شاگردانی را در حلقه درسی خود پرورید و اولین کتاب اصول فقه الرساله، را نگاشت. مطالب این کتاب عبارت‌اند از: قرآن، سنت، ناسخ و منسوخ، علل احادیث، خبر واحد، اجماع، قیاس، اجتهاد، استحسان، اختلاف. محمد بن ادریس برای انتشار این مذهب نوین در سال ۱۹۵ ه .ق به مصر عزیمت کرد. شافعی در مصر به تجدید آرای پیشین خود که در عراق تدوین کرده و در کتاب‏های « الرساله » و « الحجه » آورده بود، پرداخت و به آنها سامانی نو داد. « الرساله » از نو نوشته شد و کتاب « الأم » گرد آمده آرای جدید فقهی او گردید این آراء استحکام و اعتبار فقهی بیشتری داشت.
شافعی، نخستین کسی است که در اصول فقه و آیات احکام دست به تصنیف زده و از اختلاف احادیث به سخن پرداخته است. وی علاوه بر فقه در شاعری، قرائت، نجوم و تیراندازی دستی بلند داشت. او علاقه شگرفی به اهل بیت نشان می‏داد تا آن جا که برخی از مردم بر این محبت بسیار او خرده گرفته‏اند و او در پاسخ این شعر را انشاء کرد که: «إن کان رفضاً حب آل محمد …. فلیشهد الثقلان إنی رافضی» اگر دوستی آل محمد (علیهم‌السلام) رفض به شمار می‏آید، پس انس و جن رفض مرا گواه گردند.

تاریخ مذهب شافعی

ظهور مذهب شافعی نخست در مصر بود. تا پیش از آمدن شافعی به مصر، مذهب مردم مصر، حنفی و مالکی بود. پس از استیلای خلفای فاطمی و رونق فقه اهل البیت، مذهب شافعی همچون دیگر مذاهب اهل سنت از رواج باز ایستاد تا این که صلاح الدین ایوبی به این استیلا خاتمه داد. پس از این مصر دوباره شاهد رواج مذهب شافعی گردید. دولت ایوبیان، بیش از همه مذاهب چهارگانه، به مذهب شافعی توجه نشان داد و شغل قضا را به این مذهب که مذهب رسمی دولت بود، مختص کرد. با روی کار آمدن دولت بحری ترک هم توجه به مذهب شافعی ادامه یافت تا آن که ظاهر بیبرس منصب قضا را به همه مذاهب چهار گانه تعمیم داد هر چند که قلمرو قضایی دیگر مذاهب غیر شافعی از شهرهای قاهره و فسطاط فراتر نرفت. شیخ الازهر تا سال ۱۲۸۷ق از میان فقیهان شافعی برگزیده شد. در آنجا، این مذهب با استقبال روبرو گشت. پس از مصر، این مذهب بر عراق، شهرهای خراسان، توران، شام و یمن چیره گشت و به ماوراء النهر، بلاد فارس، حجاز و برخی از قسمت‏های هند راه یافت و پس از سال ۳۰۰ ه.ق این مذهب کم و بیش در اندلس و آفریقا هم دیده شد.
این مذهب هم اینک بر دشتهای مصر، فلسطین و مناطق کردنشین غلبه داشته و بیشتر، مسلمانان اندونزی، مالزی، فیلیپین، هند، چین، استرالیا و اکثریت اهل تسنن ایران و نیمی از مسلمانان یمن از پیروان آن به شمار می آیند. این مذهب دومین مذهب اهل تسنن عراق بوده و در حجاز رقیب مذهب حنبلی است. در شام یک چهارم مسلمانان شافعی‌اند. شافعیان هند نسبت به حنفی ها کم شمارند. مذهب شافعی در افغانستان از رواج کمی برخوردار است.

منابع استنباط در مذهب شافعی

کتاب: او همانند دیگر فقیهان قرآن را در صدر همه منابع قرار می‌دهد و آن را نخستین منبع فقهی می‌داند و به ظواهر آن استدلال می‌کند مگر زمانی که دلیلی حاکی از آن که مقصود از آیه چیزی جز ظاهر آن است اقامه شود. نسخ کتاب به سنت، هر چند هم اخبار متواتر بر آن باشد، پذیرفتنی نیست.
سنت: سنت از نگاه او تفصیل دهنده قرآن است. شافعی از خبر واحد و عمل به آن بشدت دفاع کرده‌است مشروط بدان که راوی ثقه و ضابط و حدیث به رسول خدا (ص) متصل باشد. او بر حنفیه خرده گرفته است که قیاس را بر خبر واحد مقدم داشته‌اند. نیز شرایطی را که حنفیه و مالکیه برای عمل به خبر واحد گذاشته‌اند معتبر ندانسته، بر این باور است که در صورت اثبات صحت سنت و روایت پیروی از آن همانند پیروی از قرآن، واجب است. البته شافعی برای عمل به حدیث مرسل شرایطی گذاشت، مثلاً این که از احادیث مرسل سعید بن مسیب باشد.
اجـماع: اجماع پس از کتاب و سنت حجت شمرده می‏شود. وی به این دلیل که آگاهـی یافتن از اتفاق همگان ناممکن است اجماع را به معنای آگاهی نیافتن از نظر مخالف دانست و نظریه استاد خود مالک مبنی بر حجیت اجماع مردم مدینه را رد کرد و گفت : اجماع درجه نخست اجماع صحابه ‌است.

ویژگی‌های شافعی

- گرایش فقهی او میانه گرایش اهل حدیث و اهل رای است، چرا که وی گرایش ابوحنیفه را با گرایش مالک درآمیخت، یعنی از طرفی با اصول و مبانی ابوحنیفه تا حدی موافقت کرد واز طرف دیگر در بها دادن به حدیث با مالک همراه شد، تا آن جا که در عراق و خراسان به اهل حدیث شهره شد و مردم بغداد نام (یاور سنت) بر او نهادند. شـافعی هـنگامی که اختلاف میان دو شیوه حجاز و عراق (حدیث و رای) را دید بر آن شد تا موضع خود را در این باره دقیقا مشخص کند و شیوه‌ای خاص خویش برگزیند. به همین دلیل برنامه‌ای روشن در استدلال کردن به حدیث و برخی از منابع تبعی در پیش گرفت و به دفاع از این برنامه برخاست و مخالفان برنامه خود را، خواه عراقی یا حجازی، مورد حمله قرارداد.
شـافعی در فهـم متون کتاب و سنت، مسلک معتبر دانستن ظاهر را برگزید و از ظاهر فراتر نرفت. زیرا وی بر این عقیده بود که مبنا قرار دادن چیزی جز ظاهر این متون مبنا گرفتن گمان و وهـم که خاستگاه نادرستهای بسیار و درستهای اندک می‌باشد است و از دیگر سوی، باید احکام براساس آنچه نتایج همیشگی و غالب دلیل است استوار گردد نه براساس آنچه گاه از دلیل برآید.

مذهب حنبلیه

شخصیت احمد حنبل

مذهب حنبلی در میان مذاهب فقهی اهل سنت، از نظر پیدایش و پیروان، در رتبه چهارم است. مؤسس مذهب حنبلی، ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل شیبانی است. او ریشه عربی داشت. جدش در زمان امویان فرماندار سرخس بوده. ابن حنبل در سال ۱۶۴ ه.ق در شهر بغداد زاده شد و در کودکی قرآن را از بر کرد. ابتدا نزد قاضی ابویوسف به فراگیری فقه پرداخت، اما پس از مدتی به اهل حدیث روی آورد. ابن حنبل، پیش از آن که در زمره پیشوایان فقهی به شمار رود، پیشوا در عقاید بود. اوج این درخشش در روزگار متوکل بود. مذهب کلامی ابن حنبل تا آن جا پیش رفت که مذهب همه حدیث‌گرایان در عقاید گشت.
او تا زمانی که شافعی به مصر نرفته بود، در نزد وی فقه آموخته و از شاگردان برجسته‏اش بود. اصرار او بر آفریده نبودن قرآن، او را رو در روی دولت عباسیان قرار داد. و در زمان معتصم به مدت ۱۸ ماه به زندان افکنده شد. اما با به قدرت رسیدن متوکل، از او دلجویی شد و آن قدر قرب یافت که متوکل بی‏مشورت او کاری را به انجام نمی‏رسانید.
ابن حنبل، پس از جدا شدن از شافعی، مذهب جدیدی را در فقه پی نهاد. بنیادهای این فقه بر پنج اصل استوار بود: کتاب الله، سنت رسول الله (ص)، فتاوای صحابه پیامبر، گفته برخی از صحابی که با قرآن سازگار می‏نمود و تمامی احادیث ضعیف. او آن قدر در استناد به حدیث مبالغه می‏کرد که بزرگانی همچون طبری و ابن ندیم او را از مجتهدان ندانسته‏اند. مهمترین اثر ابن حنبل، کتاب «مسند» اوست که دربردارنده سی هزار و اندی روایت است. این کتاب در شش جلد به چاپ رسیده است. از آثار دیگر او می‏توان به تفسیر قرآن، فضایل، طاعه الرسول و ناسخ و منسوخ اشاره نمود. مهمترین اثر فقهی او، مجموعه‏ای از فتاوی او در پاسخ به سؤالات دینی شاگردانش است که توسط ابن قیم (م۷۵۱) گردآوری شده است. این مجموعه در ۲۰ جلد انتشار یافته است. محمد بن اسماعیل بخاری، مسلم بن الحجاج نیشابوری در شمار دانش‏اندوختگان مکتب اویند. ابن حنبل در سال ۲۴۱ ه.ق. در بغداد درگذشت.

مذهب حنبلی پس از احمد بن حنبل

با ظهور مذهب کلامی اشعری، مذهب کلامی ابن حنبل جای خود را به آن داده بود. اما پس از قرنها، در قرن هشتم، ابن تیمیه (م۷۲۸) به احیای اندیشه کلامی احمد پرداخت. ابن تیمیه به احیای تنها اکتفا نکرد، بلکه نوآوری‏هایی نیز به مکتب حنبلی افزود. از جمله بدعت بودن سفر زیارت حضرت نبی اکرم (ص)، ناهمگونی تبرک و توسل با توحید و انکار بسیاری از فضیلت‏های اهل بیت که در روایات صحاح شش گانه و حتی در مسند ابن حنبل آمده بود. پس از او شاگردش ابن‌قیم جوزیه (متوفای قرن ۸) راه او را ادامه داد. اما این موج نوحنبلی در برابر مخالفت دانشوران اسلامی یارای مقاومت پیدا نکرد و فروکش نمود، تا آن که محمد بن عبدالوهاب (۱۱۱۵ ـ ۱۲۰۶ ه.ق) آن را دوباره به صحنه آورد. وی خود پیرو ابن تیمیه بود و با ایدئولوژی‌های شیعه و تصوف آن زمان به مخالفت برخاست. وی تنها به حدیث و قرآن اعتقاد داشت و واسطه کردن شخص و بندگان خدا را کفر به خدا و شرک مطلق می‌دانست ( محمد بن عبدالوهاب ، ۱۱۱۵ ه.ق). تفکر نوحنبلی تفکری آمیخته با جمود است و دستاوردهای تمدن جدید مانند عکسبرداری را بدون نص دینی بر منع آن، به دیده تحریم می‏نگرد. اینک مذهب حنبلی با افزوده‌های محمد بن عبدالوهاب (= وهابیت) در عربستان مذهب نخست است.

ویژگی‌ها و منابع مذهب حنبلی

احمد بن حنبل سنت را حاکم بر قرآن دانسته و در فتاوی خود بر احادیث و فتاوی صحابی تکیه می‏زد. او بر طبق «مصلحت» فتوی نمی‏داد. آن گاه که نصی را روی در روی آن می‏یافت بر خلاف مالک عمل می‏کرد و هر گاه هم نصی را در برابر مصلحت نمی‏دید، آن را مبنای حکم قرار می‏داد و همانند شافعی از مصلحت گریزان نبود. احمد، حدیث مرسل و ضعیف را معتبر دانسته و آن را بر قیاس برتری می‏داد. کاربرد قیاس در نزد او تنها در زمان ضرورت روا بود.

مذهب حنفیه

شخصیت ابوحنیفه

مذهب حنفی، قدیمی ترین مذاهب فقهی اهل سنت و بنیان گذار آن، ابوحنیفه نعمان بن ثابت بن زوطى و بنابر مشهور ایرانى تبار است. جدش زوطی از اسیران کابل بود و پدرش در کوفه به آزادی دست یافت. او در سال ۸۰ ه .ق. در همانجا دیده به جهان گشود و تجارت خز را حرفه خود کرد و پس از چندى به کار علم مشغول شد. او مدت ۱۸ سال در حلقه درس حماد بن ابی سلیمان (م۱۲۰ ه.ق) به فراگیری فقه به روش ابراهیم نخعی پرداخت.
ابوحنیفه حدود هیجده سال در مکتب کوفه در کنار استاد خود حماد بن ابى سلیمان بود و فقه را از او گرفت. این مکتب، مردان و رنگ و حالت ویژه خود را داشت و صحابى‌ای چون ابن مسعود در آن بود. این استاد نخست عراق که آمیزه‌ای از فقه امام علی علیه السلام و تاحدودی اجتهاداندیشی خلیفه دوم بود و دقت نـظر خاص خود را داشت. یکى از برگزیده‌ترین شاگردان ابن‌مسعود علقمه بود که تمامى‌‌دانش او را آموخته و حفظ کرده بود. کسانی مانند: مسروق و شریح نیز رأی‌گرا بودند و پس از آنها شعبى هم این مکتب را به حدیث و روایت تـغـذیـه ‌‌کرد بدین ترتیب این مکتب به آمیخته‌اى از حدیث و رأى پیوند یافت. بعدها حماد بن سـلیمان آمد و همه این اندیشه ها را گرد آورد و شاگردش ابوحنیفه نـیـز آنـهـا را در قـالـب مذهبى ریخت که با شناسه‌اى مستقل و گرایشى متمایز، در جهان اسلام نمودار شد. نعمان، پس از مرگ استادش، سفرهایی هم برای فقه اندوزی به حجاز داشت و از نخبگان علمی آن دیار و از جمله امام باقر علیه السلام توشه برگرفت.
ابـوحـنیفه در دو دوره اموى و عباسى زیست. در آن زمان دولت اسلامى ‌‌بر سرزمینى پهناور که از شرق به چین و از غرب به کرانه اقیانوس اطلس و از جنوب به هند محدود مى‌‌شد حکم مى‌‌راند. این سرزمین گسترده آمیخته‌اى از ملتهاى مختلف با فرهنگ و نژاد و آداب وعادتهاى متفاوت را در خود جاى مى‌‌داد و این مساله ناگـزیر بر گرایش و دیدگاه فقهى ابوحنیفه تأثیر گذاشت. همچنیـن وی حلقه هاى بحث و مناظره متکلمان کوفه را که بیشتر پیرامون قضا و قدر، ایمان و عـملکرد صحابه دور مى‌‌زد دیده و خود نیز در برخى از آنها با موضعگیری‌هاى گاه موافق وگاه مـخالف، شرکت جسته بود و بدین ترتیب در مناظره و گفتگو توانایى و در بهره جستن از اسلوب عقلى مهارت به دست آورد و اینها همه در اندیشه فقهى او مؤثر واقع شد.
نعمان در اواخر دوره اموی مورد توجه همه مسلمانان بجز خوارج قرار گرفت او به تشیع تمایل نشان می داد و در اندیشه سیاسی اش چون زیدیه بود و بر این باور بود که رهبری ابوبکر و عمر مشروع بوده و در امام بودن وصایت لازم نیست. در قیام زید بن علی، پنهانی به یاری اش شتافت و همچنین نقل شده که او از قیام ابراهیم بن عبدالله حسنی از پیشوایان زیدیه در شهر بصره حمایت نموده است. ابوحنیفه در خلافت منصور از کوفه به بغداد فرا خوانده شد تا قاضی القضاتی آن جا را بر عهده گیرد ولی مقاومت او در برابر این خواست خلیفه موجب شد او زندانی شود. او چندهفته‌ای پس از آزادی از زندان و به دلیل آزارهای این دوران، در بغداد درگذشت و در حومه آن که اکنون اعظمیه خوانده مى‌‌شود به خاک سپرده شد.

منابع استنباط نزد ابوحنیفه

الف) قرآن کریم: ابوحنیفه از نخستین کسانى به شمار مى‌‌رود که وجوه دلالت قرآن را تبیین کرد. از جمله مهمترین مسایلى که وى در آنها با اکثریت مخالفت کرده، قطعى بودن دلالت عام و حجت نبودن مفهوم مخالف است.
ب) سـنـت: البته وى در عمل کردن به خبر واحد شیوه‌اى خاص داشت که در جاى خود از آن سخن خواهیم گفت.
ج) اجماع: در صورتى که نقل اجماع ثابت شده باشد ابوحنیفه به طور مطلق بدان استناد مى‌‌کند و اجماع صریح (قولى) را حجت قطعى و اجماع سکوتى را حجت ظنى مى‌‌شمرد.
د) قول صحابی: او در چیزهایى همانند عبادت، حدود و دیات که در آن مجال رأى نیست، به گفته صحابى عمل مى‌‌کند و از دیدگاه او در این گونه مسایل گفته صحابى به منزله سنتى اسـت کـه بـه پـیـامـبـر (ص) نـسـبـت داده مى‌‌شـود. او بـه هـمـیـن دلـیـل نیز آن را بر قیاس مقدم مى‌‌دارد.
ه) قـیـاس: وی با سرعت انتقالى که در پى‌بردن به نقاط همانندى و تفاوت مـیـان مـوضـوع هاى گوناگون داشت، قیاس را به صورتى گسترده و بیش از همه پیشینیان به کارگرفت.
و) اسـتـحـسـان: گـرچـه بـنـا بـه تـحـقیق درست، او تنها کسى نیست که استحسان را یکى از منابع استنباط گرفت، اما بیش از دیگر پیشوایان مذاهب به آن استناد کرد.
ز) عرف: او عرف صحیح را در بنا کردن احکام بر آن مورد توجه قرار مى‌‌داد و در صورت تعارض آن با قیاس، عرف را مقدم مى‌‌داشت. وى بسیارى از فروع فقهى را بر همین عرف بنا کرد.
ح) مصالح مرسله
ط) استصحاب

ویژگى ‌‌فقه ابوحنیفه

پیروان ابوحنیفه، مذهب و روش او را اهل رای مینامند زیرا ابوحنیفه قائل به رای است چنانکه بعد از صدور هر فتوایی و حکمی عنوان می‌کرد این نظر ماست. او با اهل حدیث مخالف بود و تنها در شرایطی اقدام به قبول احادیث متواتر می‌کرد که از تابعین نقل شده باشد و حدیث و خبر مفرد را قبول نداشت. این شیوه او می‌تواند بخاطر متکلم بودن او و تأثیرش در روش فقهی وی باشد.

بعد از حصول اطمینان از اینکه استفادۀ ما از تابع توزیع شعاعی [۷۵ و۷۶]، نتایج قابل قبول و حتی در برخی موارد نتایج بهتری ایجاد می­ کند به استفاده از این نظریه می­پردازیم. البته باید یادآوری کنیم که تغییرات اعمال شده بدین سبب انجام گرفت که بتوان پارامترهای ترمودینامیکی را در بازه وسیعی از دما و چگالی برای مورد بررسی قرار داد. از این روش برای مخلوط شامل دوتریوم و تریتیوم استفاده می­کنیم. اما چون بعضی از تصحیحات شامل جمله های اختلال و کوانتمی روند محاسبات را پیچیده و زمان محاسبات را افزایش می­دهد، ابتدا به بررسی اهمیت این جملات در نتایج ترمودینامیکی حاصل می­پردازیم. از آنجا که تعریف فشار عبارت از مقدار متوسط برخورد ذرات با انرژی معین بر واحد سطح است لذا بررسی فشار اطلاعات خوبی راجع به خواص ترمودینامیکی مخلوط در اختیار ما قرار می­دهد. فشار محاسبه شده با بهره گرفتن از این روش، در شکلهای سه بعدی پنج تا ده نشان داده شده ­اند.

مقدار تغییر در فشار بر حسب چگالی و دما، برای بخشهای مشخص شده از فشار مقدار اهمیت هر بخش از فشار را مشخص می­ کند. همانگونه که مشاهده می­ شود، مرتبه بزرگی جملۀ کروی سخت نشان داده شده در شکل (۶-۳) از تمامی بخشهای دیگر دارای تغییرات بیشتری در بازه دمایی و چگالی یکسان می­باشد. بنابراین جملۀ کروی سخت فشار تأثیر گذارترین بخش آن است. مقایسه شکل (۵-۳)، و (۷-۳)، نشان می­دهد که مقدار تغییر فشار در بازه­های یکسان از دما و فشار از یک مرتبه بزرگی می­باشند. اما شکل (۸-۳) نمایان می­ کند که مقدار فشار در دماهای اتاق تقریبا سه مرتبه بزرگی از مقدار جملۀ کروی سخت کوچکتر می­باشد. اما برای چگالی­های بالاتر از ۰٫۵ اهمیت آن زیاد می­ شود. لذا برای بررسی مخلوط در دمای بالا می­توان از تصحیح مرتبه اول کوانتمی ویگنر­کریکوود چمپوشی کرد. اما اگر بخواهیم بررسی را برای چگالی بالا انجام دهیم، مد نظر قرار ندادن این جمله محسوس خواهد بود لذا در نظر گرفتن جملۀ کوانتمی در چگالی بالا ضرورت پیدا می­ کند.
شکل۳-۵- فشار حاصل از مخلوط ایده­آل دوتریوم- تریتیوم در بازه دمایی۰ تا ۵۰۰ کلوین بر حسب تابعی از چگالی کاهش یافتۀ در بازه ۰ تا ۱٫
شکل۳-۶- فشار حاصل از جملۀ کروی سخت انرژی آزاد هلمهولتز برای مخلوط دوتریوم-تریتیوم برای بازه دمایی ۰ تا ۵۰۰ درجه کلوین بر حسب تابعی از چگالی کاهش یافتۀ در بازه ۰ تا ۱٫
شکل۳-۷- فشار حاصل از تصحیح مرتبه اول اختلال انرژی آزاد هلمهولتز برای مخلوط دوتریوم-تریتیوم در بازه دمایی ۱۰۰ تا ۵۰۰ درجه کلوین بر حسب تابعی از چگالی کاهش یافتۀ در بازه ۰ تا ۱٫۵٫
شکل ۳-۸- فشار حاصل از تصحیح مرتبه اول اختلال کوانتمی(WK) انرژی آزاد هلمهولتز برای مخلوط دوتریوم- تریتیوم در بازه دمایی ۰ تا ۵۰۰ درجه کلوین بر حسب تابعی از چگالی کاهش یافتۀ در بازه ۰ تا ۱٫
شکل۳-۹- فشار کل برای مخلوط با کسر مولی یکسان از دوتریوم-تریتیوم در بازه دمایی ۰ تا ۱۵۰ کلوین و بر حسب تابعی از چگالی کاهش یافته در بازه ۰ تا ۱٫۵ باکسر مولی یکسان برای اجزاء مخلوط.
شکل ۳-۱۰- فشار کل برای مخلوط با کسر مولی یکسان دوتریوم- تریتیوم در بازه دمایی ۱۵۰ تا ۵۰۰ کلوین و بر حسب تابعی از چگالی کاهش یافته در بازه ۰ تا ۱٫۵٫
بعد از تعیین اهمیت جملات تأثیر گذار در فشار و لزوم یا عدم لزوم استفاده آن در شرایط خاص با بهره گرفتن از نظریه ذکر شده به بررسی انرژی و فشار کل به صورت دقیق تری می­پردازیم. در نمودار شکل (۱۱-۳)، انرژی درونی کل ذرات را به صورت تابعی از چگالی در بازه ۰ تا ۱٫۳ و در بازه دمایی ۵۰ تا ۳۰۰ کلوین رسم کرده­ایم. شکل (۱۲-۳)، فشار کل مخلوط را در دماهای بالاتر از ۵۰۰ درجه بر حسب چگالی کاهش ­یافته نشان می­دهد.

شکل۳-۱۱- انرژی داخلی کل بر حسب چگالی کاهش یافته در محدوده دمایی ۵۰ تا ۳۰۰ درجه کلوین برای مخلوط دوتریوم- تریتیوم.

شکل۳-۱۲- فشار بر حسب چگالی کاهش یافته در محدوده دمایی ۵۰۰ تا ۲۵۰۰ در جه کلوین برای مخلوط دوتریوم و تریتیوم.

شکل۳-۱۳- فشار بر حسب چگالی کاهش یافته در دمای ۱۰۰ در جه کلوین برای مخلوط دوتریوم و تریتیوم در کسرهای مولی مختلف.
همانطورکه از شکل (۱۱-۳) ملاحظه می­کنیم با افزایش چگالی کاهش یافته مخلوط تا ۰٫۸ در اثر عوامل خارجی، به دلیل افزایش انرژی پتانسیل منفی (جاذبه­ای) در مقابل انرژی جنبشی ناشی از دما، انرژی کل به مقدار نامحسوسی کاهش می­یابد. علت افزایش انرژی پتانسیل، به کاهش فاصله به مقداری که بخش جاذبه­ای پتانسیل باکینگهام بر بخش دافعه­ای آن غلبه می­ کند ارتباط دارد و در ناحیه دماهای زیر ۵۰^o K، انرژی منفی می­ شود. بعد از این مقدار، با افزایش چگالی کاهش یافته، انرژی درونی مواد به دلیل افزایش انرژی جنبشی به مقدار قابل توجهی افزایش می­یابد. این افزایش انرژی جنبشی به علت کاهش فاصله بین ذرات است که موجب افزایش نیروی دافعه کوتاه برد می­ شود. هنگامیکه دما از محدوده دمای اتاق فراتر می­رود دیگر اثری از این کاهش نامحسوس در چگالی پائین در انرژی مشاهده نمی­ شود. بر اثر افزایش دما، انرژی جنبشی بر انرژی پتانسیل غلبه کرده و سطح مقطع برخورد را افزایش می­دهد. همانطورکه شکل (۱۲-۳) نشان می­دهد، در یک دمای ثابت با افزایش چگالی کاهش یافته و همچنین در یک چگالی کاهش یافته ثابت، با افزایش دما، فشار افزایش می­یابد، بطوریکه این افزایش در چگالی­های پایین قابل ملاحظه نمی ­باشد. شکل (۱۳٫۳) فشار بصورت تابعی از کسرهای مولی مختلف نشان میدهد. هنگامیکه کسر مولی تریتیوم تا مقدار ۰٫۵ افزایش می­یابد، فشار کاهش پیدا می­ کند، اما بعد از این مقدار با ادامه افزایش کسر مولی تریتیوم، فشار مخلوط افزایش می یابد و هنگامیکه در کسرهای مولی مؤلفه ها دارای مجموع یک است اثر چگالی بر فشار محیط یکسان می­ شود .
از پتانسیل دوبل یوکاوا نیز در دمای پایین و چگالی بالا برای مخلوط ایزوتوپهای هیدروژن استفاده می­ شود. بنابراین در ادامه تأثیر این پتانسیل را بر فشار این مخلوط محاسبه و نمودار حاصل از این محاسبه را در شکل (۱۴-۳) و (۱۵-۳) نشان داده­ایم. همانگونه که در شکل (۱۴-۳) ملاحظه می­کنید تفاوت این دو پتانسیل زیاد نیست اما ما به علت کارایی بیشتر پتانسیل باکینگهام در دما و چگالی بالا [۱۰] مبنای کار خود را بر پتانسیل باکینگهام قرار داده­ایم.