«اوست آن کسى که آنچه در زمین است همه را براى شما آفرید..» (قرآن کریم، بقره:۲۹).
«وَسَخَّرَ لَکُم مَّا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعًا مِّنْهُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لَّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ»
«آنچه را در آسمان ها و آنچه را در زمین است به سود شما رام کرد همه از اوست قطعا در این امر براى مردمى که مى‏اندیشند نشانه‏هایى است» (قرآن کریم، جاثیه:۱۳).
«أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُم مَّا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَهً وَبَاطِنَهً..»
«آیا ندانسته‏اید که خدا آنچه را که در آسمانها و آنچه را که در زمین است مسخر شما ساخته و نعمتهاى ظاهر و باطن خود را بر شما تمام کرده است..» (قرآن کریم، لقمان:۲۰).
«وَسَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالْنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَالْنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»
«و شب و روز و خورشید و ماه را براى شما رام گردانید و ستارگان به فرمان او مسخر شده‏اند مسلما در این امور براى مردمى که تعقل مى‏کنند نشانه‏هاست» (قرآن کریم، نحل:۱۲).
«وَسَخَّر لَکُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَآئِبَینَ وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ»
«و خورشید و ماه را که پیوسته روانند و نیز شب و روز را مسخر شما ساخت» (قرآن کریم، ابراهیم:۱۳).
۲- انسان موجودی ذو ابعاد
در نگاه دینی به انسان، انسان دارای دو بعد و وجه شخصیتی است که هر کدام از این دو بعد دارای شئون متفاوت از شخصیت و خلقت انسان می باشند. بعد اول که در ظاهر قابل مشاهده و محسوس است بعد جسمانی و فیزیکی اوست. در این وجه شخصیتی انسان فردی تفاوت ویژه ای با سایر موجودات زنده اعم از حیوانات و گیاهان ندارد و مانند آنها دارای فعالیت هایی چون خوردن، آشامیدن، خوابیدن، تولید مثل و… است و به عبارت دیگر این انسان صرفا در ساحت غریزه تعریف می گردد. اما بعد دوم شخصیت انسان که در آموزه های دینی دارای اصالت و برتری نسبت به بعد اول است، وجه روحانی و باطنی شخصیت انسان است که با حواس ظاهری قابل لمس و محسوس نیست. در این بعد از شخصیت انسان، او دارای رفتارهایی چون تفکر و تعقل، عشق و محبت، عدالت خواهی و ظلم ستیزی، کمال خواهی و خداپرستی و… است (مطهری،۶۵:۱۳۸۰).
دیدگاه های متفاوتی در باب ارتباط میان روح و جسم انسان در میان فلاسفه وجود دارد. اما در دیدگاه اسلامی یکی از مبانی و پیش فرض هایی که از آموزه های برخاسته از آن بارها مورد توجه و تاکید قرار گرفته است، ارتباط مستقیم روح و جسم انسان و تاثیر و تاثر متقابل میان آنها است. در دیدگاه اسلامی ابعاد وجودی انسان دو وجه مجزا و بی ارتباط با یکدیگر نیستند و میان آنها ارتباط مستقیم و موثری وجود دارد (مصباح یزدی،۸۹:۱۳۸۶). به طوری که ایجاد اثر و تغییر در جسم به تغییرات روحی انجامیده و برعکس این موضوع نیز متصور است. در واقع ارتباط میان روح و جسم انسان به شکلی است که تغییرات روحی انسان در مناسبات مربوط به جسم و تاثرات جسمی او در ابعاد روحی وی تاثیر جدی در بردارد. از ابتدایی ترین مثال ها و مصادیق مرتبط بودن روح و جسم می توان به تاثیر خجالت و شرمندگی به عنوان یک امر فراجسمی و روحی در سرخ شدن گونه ها و صورت و مواردی از این قبیل دانست.
ارتباط میان روح و جسم بدین صورت است که هر چقدر جسم انسان تحت فشار و ریاضت قرار گیرد، روح او به مراتب بالاتری از تعالی و قدرت معنوی رسیده و بدن را تحت تسخیر و اراده خود در می آورد و برعکس هر چقدر جسم مورد توجه و پرورش باشد و نیازهای جسمانی انسان بدون اندکی تعلیق، برآورده گردند و حتی مورد افراط نیز واقع شوند، روح انسان از رشد کمتری برخوردار خواهد بود. نمونه این ادعا را می توان در رفتار مرتاض ها و افرادی که بر جسم خود بیش از حد فشار آورده و متحمل ریاضت میشوند ملاحظه کرد که چگونه با قدرت روحی خود بدن را تحت تسخیر خود در می آورند.
در آموزه های دینی روح انسان بر جسم او برتری دارد و از آنجا که جسم او یک وجود فانی داشته و روح وی بعد از زندگی دنیایی نیز در دنیای آخرت زندگی جاویدان خواهد داشت، اصالت با روح است. در واقع از دیدگاه حکمای اسلامی انسان جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء است. طبق دیدگاه اسلامی روح از آن جهت جاویدان بوده و اصیل تلقی می شود که نفخه ای از روح خداوند در کالبد وجود انسان است و خداوند پس از خلقت جسم انسان، از روح خود در جسم او دمیده است (جوادی آملی:۱۳۸۸).
«فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی فَقَعُواْ لَهُ سَاجِدِینَ»
«پس وقتى آن را درست کردم و از روح خود در آن دمیدم پیش او به سجده درافتید» (قرآن کریم، حجر:۲۹).
«ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِیهِ مِن رُّوحِهِ..»
«آنگاه او را درست‏اندام کرد و از روح خویش در او دمید..» (قرآن کریم، سجده:۹).
همچنین حضرت امام صادق(ع) می‌فرمایند:
«ارواح با بدن آمیخته نمی‌شوند و به آن متکی نیستند، بلکه بدن را در میان گرفته و بر آن احاطه دارند» (میزان الحکمه: ج۵، ص۲۱۵۵).
۳- فطرت انسان
فطرت به معنی سرشت و خلقت خاص بوده و منظور از فطرت انسان، همان نحوه خاص آفرینش انسان است. در دیدگاه اسلامی اعتقاد بر این است که انسان در بدو آفرینش به صورت یک آیینه خام و لوح سفید که هیچ گرایشی نسبت به مقولاتی چون خوبی و بدی و خیر و شر ندارد، آفریده نمی شود بلکه از آغاز بینش‏ها و گرایش‏های خدادادی خاصی را به همراه دارد که انتخاب‏ها و افعال او را در طول زندگی جهت می‏دهد. نگرش انسان شناسانه دینی به خلقت انسان اینگونه است که انسان فطرتا کمال جو و خداپرست است و نسبت به تعالیم انبیاء و ادیان الهی حالت خنثی ندارد. در این دیدگاه وجود فطرت در خلقت تمامی افراد بشر امری قطعی است و دلیل تفاوت های رفتاری و نگرشی انسان ها با یکدیگر عدم وجود فطرت در آنها نیست بلکه عدم پاسخگویی و پرورش این موهبت الهی در درون آنها است. به عبارت دیگر دلیل اینکه در میان افراد بشر با وجود فطرتی که خداوند در خلقت تک تک آنها قرار داده است، گرایش به شر و بدی به وفور یافت می شود این است که صرف وجود فطرت در انسان ها باعث هدایت تامه آنان نیست بلکه گوش فرا دادن به ندای درونی فطرت و پرورش دادن این استعداد درونی موجب هدایت انسان است (مطهری:۱۳۷۵).
دو آیه در قرآن کریم وجود دارند که به آیه فطرت و آیه ی میثاق معروفند و بر وجود فطرت انسانی دلالت دارند:
«فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا فِطْرَهَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ..»
«پس روى خود را با گرایش تمام به حق به سوى این دین کن با همان سرشتى که خدا مردم را بر آن سرشته است آفرینش خداى تغییرپذیر نیست این است همان دین پایدار..» (قرآن کریم، روم:۳۰).
«وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی‏ شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَهِ إِنّا کُنّا عَنْ هذا غافِلین»
«هنگامى را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم ذریه آنان را برگرفت و ایشان را بر خودشان گواه ساخت که آیا پروردگار شما نیستم گفتند چرا گواهى دادیم تا مبادا روز قیامت بگویید ما از این امر غافل بودیم» (قرآن کریم، اعراف:۱۷۱).
۴- انسان موجودی محدود
در نظام اعتقادی دین مبین اسلام تنها موجودی که وجود و او بی نهایت بوده و صفات ایشان دارای هیچ محدودیتی ناست خداوند است. به عبارت دیگر وقتی صفتی را به خداوند اطلاق می کنیم آن صفت بدون حد و بی نهایت در وجود حضرت حق متجلی است. صفاتی همچون قادر، عالم، حکیم، مدبّر، نور، رحمان، عظیم، کبیر، سبحان، کریم، مجید، جمیل، حلیم، خبیر و… در بالاترین حد خود که غیرقابل تصور است در وجود او جاری است. از سوی دیگر این دیدگاه بر آن است که صفات حضرت حق در وجود انسان که اشرف مخلوقات وی بوده نیز متجلی و تنها تفاوت آن در حد و نهایتی است که بر وجود انسان حاکم است. به عبارت دیگر انسان از آن جهت که جانشین و خلیفه حضرت باری تعالی بر روی زمین است، صفات خداوند را دارا است و به صورت بالقوه می تواند تا مرزهای بی نهایت که مصداق آن پیامبران و ائمه اطهار(ع) می باشند، پیش رود اما تنها تفاوت آن با خداوند در این است که وجود انسان محدود بوده و خداوند متعال وجودی بی نهایت دارد (نصری،۶۳:۱۳۷۹). لذا انسان موجودی ست که از یک طرف دارای قدرت، حکمت، تدبیر، عقل، علم و… است و از سوی دیگر تمام این صفات در وجود او دارای چارچوب است.
۵- انسان موجودی مختار
انسان در دیدگاه اسلامی موجودی دارای اختیار و اراده است و این ویژگی نیز به دلیل وجود امتیاز عقل در انسان و عدم وجود آن در سایر مخلوقات خداوند است (جعفری،۵۶:۱۳۷۳ ؛ مطهری،۳۵:۱۳۷۲). این ویژگی مبین این حقیقت است که انسان قدرت انتخاب داشته و از آنجا که به واسطه وجود عقل، قدرت تشخیص و تمییز مسیر هدایت از مسیر گمراهی را دارد، می تواند از میان مسیرهای موجود هر کدام را که تشخیص می دهد برگزیند. آیات قرآن در باب عدم اجبار در انتخاب مسیر مبیین این حقیقت است:
«لاَ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَد تَّبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِن بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقَىَ لاَ انفِصَامَ لَهَا وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»
«در دین هیچ اجبارى نیست و راه از بیراهه بخوبى آشکار شده است پس هر کس به طاغوت کفر ورزد و به خدا ایمان آورد به یقین به دستاویزى استوار که آن را گسستن نیست چنگ زده است و خداوند شنواى داناست» (قرآن کریم، بقره:۲۵۶).
پ- مبانی زن شناختی
موضوع اصلی و محوری پایان نامه حاضر «زن» است و واضح است که لازمه بحث و نظر پیرامون موضوع زن، فهم و شناخت عمیق از جایگاه و شخصیت وی در اسلام و نظام دینی است. لذا در ادامه به تبیین مبانی نگرش دینی نسبت به زن و شخصیت او می پردازیم:
۱- اشتراک زن و مرد در انسانیت
یکی از مبانی زن شناختی دین اسلام، برخورداری یکسان زن و مرد از شان انسانی و استعداد برابر هر دو در پیمودن راه های کمال و رسیدن به قرب الهی است. اسلام زن و مرد را انسان دانسته و برای هر دو، سه ویژگی مهم اختیار، مسئولیت پذیری و توان ارتقاء و کمال قائل است (بستان،۲۵۳:۱۳۸۸). مبنایی ترین اصل در ارزشگذاری زن و مرد، اصل “وحدت نوع” است که حقیقتی فراتر از ملاک جنسیت است و در این مرحله تفاوتی میان جنس زن و جنس مرد وجود ندارد. علامه طباطبایی در این زمینه می فرمایند:

مشاهده و تجربه، این معنا را اثبات کرده که مرد و زن از یک نوع و از یک جوهرند؛ جوهری که نامش انسان است. چون تمامی آثاری که از انسانیت در مردان آشکار است بدون تفاوت در مردان نیز قابل مشاهده است. مسلما ظهور آثار نوع، دلیلی بر تحقق خود نوع است. آری این دو صنف در بعضی آثار مشترک، از جهت شدت و ضعف تفاوت دارند ولی صرف شدت و ضعف در بعضی صفات انسانیت، باعث آن نمی شود که بگوییم نوعیت در صنف ضعیف باطل شده و او دیگر انسان نیست (المیزان: ج۴، ص۱۴۰).
دیدگاه اسلامی برخلاف دیدگاه مکاتب و اندیشمندان غربی و باستانی، یک دیدگاه کاملا مترقی و معتدل در باب زنان است که نه مانند اندیشمندان یونان باستان و حتی اندیشمندان مدرن زن را موجودی پست می شمارد (دورانت،۱۴۸:۱۳۷۴ ؛ سگالن^[۱۴]،۴۷:۱۳۷۵ ؛ آبوت^[۱۵] و کلروالاس^[۱۶]،۱۲۸:۱۳۸۱ ؛ میلر^[۱۷]:۱۳۸۰ حجازی،۲۷۶:۱۳۹۰ ؛ آکین^[۱۸]،۷۸:۱۳۸۳ ؛ اعزازی،۳۵:۱۳۸۵ ؛ فرنچ^[۱۹]،۲۱۱:۱۳۷۳). و نه مانند صاحبنظران و نظریه پردازان مکاتب فمینیستی آنقدر وجود زن را تقدیس می کنند که به حد افراط کشیده می شود (دوبوار^[۲۰]،۱۲۵:۱۳۸۷ ؛ میل^[۲۱]،۱۰۳:۱۳۷۹ ؛ استونز^[۲۲]،۴۹۵:۱۳۷۹ ؛ مشیرزاده،۳۰۷:۱۳۷۴ ؛ روباتم،۳۲۴:۱۳۸۸ ؛ میشل^[۲۳]،۶۷:۱۳۷۶). دین اسلام معتقد است نه مرد نسبت به زن به واسطه مردانگی برتری دارد و نه زنانگی زنان علت موجه ای برای تقدیس و برتری زنان است (بهشتی،۸۹:۱۳۶۱ ؛ علاسوند،۳۵:۱۳۸۰ ؛ زیبایی نژاد،۷۲:۱۳۸۳ ؛ بستان،۱۱۳:۱۳۸۵). بلکه به دلیل در نظر گرفتن هدف واحد برای خلقت انسان اعم از زن و مرد، ملاک برتری انسان ها نزد خداوند رعایت و برخورداری از تقوای الهی و حرکت به سمت آن هدف مشترک که همانا عبادت خداوند است، است که می تواند مردانی چون پیامبر اکرم(ص)، حضرت علی(ع) و سایر ائمه معصومین(ع) و نیز زنانی چون حضرت فاطمه(س) و حضرت مریم(س) بسازد که نه تنها برای هم نوعان خود نمونه اند بلکه برای تمام انسان ها اعم از زن و مرد الگو و اسوه می باشند.
آیات بسیاری در قرآن وجود دارند که به هم نوعی و یکسان بودن شان زن و مرد در نزد خداوند دلالت کرده و نیز الگو بودن بعضی از زنان را برای انسان ها تایید می کنند. تعدادی از آنها عبارتند از:
«وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِّلَّذِینَ آمَنُوا اِمْرَأَهَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِندَکَ بَیْتًا فِی الْجَنَّهِ وَنَجِّنِی مِن فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ»
«براى کسانى که ایمان آورده‏اند خدا همسر فرعون را مثل آورده آنگاه که گفت پروردگارا پیش خود در بهشت‏خانه‏اى برایم بساز و مرا از فرعون و کردارش نجات ده» (قرآن کریم، تحریم:۱۱).
«وَمَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِیهِ مِن رُّوحِنَاوَصَدَّقَتْ بِکَلِمَاتِ رَبِّهَا وَکُتُبِهِ وَکَانَتْ مِنَ الْقَانِتِینَ»
«و مریم دخت عمران را همان کسى که خود را پاکدامن نگاه داشت و در او از روح خود دمیدیم و سخنان پروردگار خود و کتابهاى او را تصدیق کرد و از فرمانبرداران بود» (قرآن کریم، تحریم:۱۲).
خداوند متعال در جای جای قرآن کریم زن و مرد را کنار یکدیگر قرار داده و آنان را مورد تشویق و تایید خود ذکر کرده است که نشانگر این حقیقت است که زن و مرد در استعداد رسیدن به کمال و رضایت الهی با یکدیگر برابر می باشند. نمونه هایی از این آیات عبارتند از:
«إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیرًا وَالذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَهً وَأَجْرًا عَظِیمًا»
«مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان با ایمان و مردان و زنان عبادت‏پیشه و مردان و زنان راستگو و مردان و زنان شکیبا و مردان و زنان فروتن و مردان و زنان صدقه‏دهنده و مردان و زنان روزه‏دار و مردان و زنان پاکدامن و مردان و زنانى که خدا را فراوان یاد مى‏کنند خدا براى همه آنان آمرزشى و پاداشى بزرگ فراهم ساخته است» (قرآن کریم، احزاب:۳۵).
«وَعَدَ اللّهُ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَمَسَاکِنَ طَیِّبَهً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوَانٌ مِّنَ اللّهِ أَکْبَرُ ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»
«خداوند به مردان و زنان با ایمان باغهایى وعده داده است که از زیر درختان آن نهرها جارى است در آن جاودانه خواهند بود و نیز سراهایى پاکیزه در بهشتهاى جاودان به آنان وعده داده است و خشنودى خدا بزرگتر است این است همان کامیابى بزرگ» (قرآن کریم، توبه:۷۲).
و همچنین زنان و مردان را در گمراهی و انحراف از مسیر حق یکسان قلمداد کرده و این دو را در کنار یکدیگر مورد مذمت و تهدید خود قرار می دهد:
«وَ یُعَذِّبَ الْمُنَافِقِینَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِکِینَ وَالْمُشْرِکَاتِ الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دَائِرَهُ السَّوْءِ وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِیرًا»

به هرترتیب، دادگاه می‌تواند با صدور قرار تامین موجبات توقیف اموال را فراهم آورد، هرچند توقیف مزبور به صورت موقت می‌باشد، اما این اقدام هم می‌تواند موجبات ورود ضرر به مالک را فراهم آورد.
بند دوم: صدور قرار تامین دعوای واهی
ماده ۱۰۹ ق.آ.د.م. مقرر می‌دارد؛ «در کلیه دعاوی مدنی اعم از دعاوی اصلی یا طاری و در خواستهای مربوط به امور حسبی به استثنای مواردی که قانون امور حسبی مراجعه به دادگاه را مقرر داشته است، خوانده می‌تواند برای تادیه خسارات ناشی از هزینه دادرسی و حق‌الوکاله که ممکن است خواهان محکوم شود، از دادگاه تقاضای تامین نماید…» هرگاه علیه شخصی در دادگاه دعوایی اقامه می‌گردد، دعوای اقامه شده، یکسری تکفلات و هزینه‌هایی را برای خوانده به همراه دارد. برای مثال؛ خوانده مجبور است برای اثبات حقانیت خود و رد ادعای خواهان هزینه‌هایی نظیر هزینه کارشناسی و غیره را بپردازد و حتی گاهی مجبور به گرفتن وکیل می‌شود، بنابراین؛ صرف اقامه دعوا علیه خوانده نیز موجبات مشقت وی را فراهم می‌آورد، فلذا در ماده فوق قانونگذار پیش‌بینی نموده؛ تا خوانده به جهت جبران هزینه‌های مزبور، در صورت واهی بودن دعوای خواهان، از ابتدا دعوا درخواست تأمین، خسارت احتمالی وارده به خود بر اثر دعوا اقامه شده، بنماید.

همانطور که گفته شد؛ عنوان این تأسیس حقوقی را حقوقدانان؛ «تأمین دعوای واهی» نهاده‌اند و در خصوص سابقه این نهاد در حقوق ما، قابل ذکر است که «تامین دعوای واهی در قانون آئین دادرسی ۱۳۱۸ پیش‌بینی نشده بود و درسال ۱۳۴۹ بر اثر کثرت اقامه ،دعاوی بی اساس که عموماً از روی سوء نیت و سوء ‌استفاده ازدستگاه قضایی اقامه می‌شد و وقت دادرسان را تلف می‌کرد، تأمین دعوای واهی پیش‌بینی شد.»^[۷۶]
بنابراین؛ خوانده همیشه می‌تواند، برای اینکه در صورت رد دعوی خواهان امکان جبران خسارات وارده بر خود را داشته باشد، از دادگاه تقاضای تامین این خسارت را بنماید و در نتیجه؛ خواهان بایستی مبلغی را، در صورت صلاحدید دادگاه، به صندوق دادگستری واریز نماید، که مبلغ مزبور تا پایان رسیدگی در توقیف می‌باشد.
البته قسمت دوم ماده ۱۰۹ ق.آ.د.م. مقرر می‌دارد؛ «… دادگاه در صورتی که تقاضای مزبور را با توجه به نوع و وضع دعوا و سایر جهات موجه بداند، قرار تامین صادر می کند….»بنابراین؛ دادگاه در صورت مواجه با درخواست تامین دعوای واهی خوانده، مکلف به پذیرش این درخواست نیست بلکه با توجه به شرایط حاکم بر دعوی مختار است در پذیرش و یا رد این درخواست و قانونگذار بر خلاف ماده ۱۰۸ ق.آ.د.م. که در شرایط خاص دادگاه را مکلف به صدور قرار تامین خواسته برای خواهان نموده، در ماده ۱۰۹ هیچگاه دادگاه را مکلف به صدور این قرار ننموده، بلکه این امر را منوط به صلاحدید دادگاه، با توجه به شرایط حاکم بر دعوی نموده است.^[۷۷]
ماده ۱۰۹ ق.آ.د.م. در مقام بیان ضمانت اجرایی قرار تامین دعوی واهی صادره از سوی دادگاه مقرر می‌دارد؛«…تا وقتی که خواهان تامین ندهد، دادرسی متوقف خواهد ماند و در صورتی که مدت مقرر در قرار دادگاه برای دادن تأمین منقضی شود و خواهان تأمین ندهد به درخواست خوانده قرار رد دادخواست خواهان صادر می‌شود.» فلذا؛ چنانچه دادگاه قرار تأمین دعوا واهی را صادر نماید، خواهان بایستی برای جلوگیری از رد دادخواست خود در موعد مقرر مبلغ مزبور را تادیه نماید.
ذکر این نکته ضروری است، در برخی موارد درخواست تأمین دعوای واهی خوانده با نظر قانونگذار رد می‌شود، اولین مورد در خود ماده ۱۰۹ ق.آ.د.م. آمده که پیش‌بینی شده؛ در خصوص درخواستهای مربوطه به امور حسبی، مراجعه به دادگاه را مقرر داشته، خوانده نمی‌تواند تقاضای تأمین نماید.
مورد دیگر در ماده ۱۱۰ ق.آ.د.م آمده است، که اشعار می‌دارد؛ «در دعاوی که مستند آنها چک یا سفته یا برات باشد و همچنین در مورد دعاوی مستند به اسناد رسمی و دعاوی علیه متوقف، خوانده نمی‌تواند برای تأمین خسارات احتمالی خود تقاضای تأمین نماید.» فلذا، هرگاه خواهان برای ادعای خود، ادله‌ای نظیراسناد تجاری و یا سند رسمی دارد که حقانیت وی را تقویت می کند و یا وضعیت خوانده به نحوی است که او را در موضع ضعف قرار داده، مانند؛ وضعیت ورشکسته، در نتیجه؛ «واهی بودن دعوا بعید به نظر می‌رسد، از این روخوانده نمی‌تواند به آن ایراد کند» و تقاضای تأمین دعوا واهی به وسیله دادگاه رد می‌شود.
النهایه، دادگاه در مواجه با تقاضای تأمین دعوای واهی بایستی شرایط حاکم بر دعوا را بررسی کند و چنانچه اوضاع دعوی، موعد صدور قرار مذبور بوده و همچنین مانعی نظیر آنچه که در ماده ۱۱ ق.آ.د.م. آمده، بر سر راه صدور قرار نباشد، اقدام به صدور قرار تأمین دعوی واهی می کند.
بندسوم:صدور قرار تأمین اتباع بیگانه
«حق دادخواهی در دادگاه‌های ایران اختصاص به ایرانیان ندارد، بلکه بیگانگان نیز می‌توانند از آن بهره‌مند شوند، بیگانگان در برابر دادگاه‌ها با ایرانیان مساوی الحق هستند، اگر یک نفر تبعه خارجی علیه تبعه ایرانی اقامه دعوا کرده، او را محکوم کند، می‌تواند محکوم به را وصول نماید.» «وقتی که تبعه بیگانه می‌تواند علیه اتباع داخله اقامه دعوی حقوقی نماید و از این مزیت استفاده کند، باید این امر به نحوی باشد که اتباع داخله هم در وضع نامساعدی قرار نگیرند، به عبارت دیگر؛ تساوی اصحاب دعوی، در مقابل محاکم و نتایجی که از آن حاصل می‌شود، محفوظ بماند. اگر نتیجه رسیدگی دادگاه، درچنین مواردی به نفع اتباع بیگانه باشد، اجرای حکم علیه تبعه داخله، با مانعی برخورد نمی‌کند، اما اگر پس از تحمل خسارت، از جانب تبعه ایران، حقانیت او در محاکمه به اثبات برسد، او چگونه می‌تواند خسارت وارده را از تبعه بیگانه‌ای که کشور را ترک کرده دریافت نماید و به طور معمول احکامی که از دادگاه‌های کشور صادر می‌شود، در کشورهای دیگر ضمانت اجرائی همچون داخل کشور ندارند، مگر اینکه قراردادهای دو جانبه خاصی تنظیم شده باشد، که در این صورت هم به سادگی اجرای آن ممکن نیست.»^[۷۸]
با این اوصاف؛ قانونگذار در مبحث پنجم قانون آئین دادرسی مدنی تحت عنوان؛ اخذ تأمین اتباع دولت‌های خارجی، تمهیداتی اندیشیده تا به طریقی از این سوء استفاده اتباع بیگانه جلوگیری نماید. البته، «در قوانین سابق ما که رژیم کاپیتولاسیون در ایرا برقرار بود طرح کردن این مسئله محال بود و نه قانون اصول محاکمات حقوقی و نه اصول محاکمات آزمایشی، هیچ یک وارد در وضع این تأمین نشده بودند، بعد از موقوف شدن قضاوت کنسولها و انعقاد عهدنامه جدید با دول خارجه بر اساس قواعد عمومی حقوق بین‌الملل برای اولین دفعه در سال ۱۳۰۸ وزارت دادگستری قانونی به نام قانون اجازه تأمین خسارت و مخارج محاکمه از اتباع خارجه از تصویب مجلس گذراند، از آن تاریخ تأمین وارد در قوانین ما باشد.»^[۷۹]
با توجه به موارد ۱۴۴ تا ۱۴۸ ق.آ.د.م. شرایط اخذ تأمین از اتباع بیگانه به واسطه دعوایی که در دادگاه‌های ایران اقامه نموده‌اند؛ عبارتند از:
۱-ایرانی نبودن خواهان؛ با این توضیح که تفاوتی نمی‌کند، خواهان تابعیت یک کشور خارجی را داشته باشد و یااینکه اصلاً بدون تابعیت خارجی باشد، بلکه صرفاًایرانی بودن ویمی‌تواند مانع ازتأمین باشد.
از سوی دیگر؛ در خصوص خواهان هم باید گفت؛ که خواهان می‌تواند مدعی اصلی باشد و یا به عنوان شخص ثالث وارد دعوی گردد، این امر در ماده ۱۴۴ ق.آ.د.م. مورد تصریح قرار گرفته است.
۲-ایرانی بودن خوانده؛ چرا که این نهاد برای حمایت از حقوق اتباع ایرانی پیش‌بینی شده است و این خوانده «اعم از اینکه خوانده اصلی باشد یا مجلوب ثالث» می‌تواند درخواست تأمین نماید.
۳-درخواست خوانده؛ زیرا ماده ۱۴۴ ق.آ.د.م. مقرر می‌دارد؛ «…بنا به درخواست طرف دعوا، برای تادیه خساراتی که….» بنابراین؛ بایستی خوانده درخواست اخذ تأمین را از دادگاه بنماید، تا دادگاه اقدام به صدور این قرار نماید و الا دادگاه نمی‌تواند راساً این قرار را صادر نماید.
البته خوانده برای چنین درخواستی باید در یک زمان معین اقدام نماید و آن هم با توجه به ذیل ماده ۱۴۴ ق.آ.د.م. تا پایان جلسه اول دادرسی می‌باشد. بنابراین؛ «درصورت عدم رعایت زمان تعیین شده تقاضای تأمین مسموع نخواهد بود، مگر اینکه سبب اخذ تأمین بعداً پیدا شود.» بدین معنا که خارجی بودن خواهان بعداً کشف یا حادث گردد، چرا که ماده ۱۴۶ ق.آ.د.م. مقرر می‌دارد؛ «هرگاه در اثنای دادرسی، تابعیت خارجی خواهان یا تجدید نظرخواه کشف شود و یا تابعیت ایران از او سلب و یا سبب معافیت او زایل گردد، خوانده یا تجدید نظر خوانده، ایرانی می‌تواند درخواست تأمین نماید.»
۴-محدودیت تأمین؛ تقاضای تأمین؛ «باید به اندازه‌ای که بابت تادیه هزینه دادرسی و حق الوکاله ممکن است؛ به آن محکوم گردد، باشد و در اولین جلسه دادرسی به عمل آید و الا مسموع نخواهد بود. برای خسارت دیگر که ممکن است خوانده ایرانی ادعا کند نمی‌تواند اخذ تأمین کرد.»^[۸۰] بنابراین؛ چنانچه خوانده تقاضای تأمین خسارتی جز هزینه دادرسی و حق الوکاله وکیل بنماید، این تقاضا رد خواهد شد. ماده ۵۱۶ ق.آ.د.م. مقرر می‌دارد؛ خسارات دادرسی عبارت است از هزینه دادرسی و حق الوکاله وکیل و هزینه‌های دیگری که به طور مستقیم مربوط به دادرسی و برای اثبات دعوا یا دفاع لازم بوده است، از قبیل حق الزحمه کارشناسی و هزینه تحقیقات محلی» در نتیجه؛ اگر خوانده تقاضای تأمین خسارت ناشی از هزینه حق‌الزحمه کارشناسی و یا هزینه تحقیقات محلی بنماید، به واسطه اینکه خسارات از جمله خسارات مذکور در ماده ۱۴۴ نبوده که به تقاضای تأمین خوانده ترتیب اثر نمی‌دهند.
۵-عدم وجود مانع در اخذ تأمین؛ برای اینکه اخذ تأمین از اتباع بیگانه ممکن باشد، بایستی علاوه بر وجود شرایط فوق الذکر، مانعی هم بر سر راه آن نباشد. این موانع به عنوان موارد معافیت اتباع بیگانه از پرداخت تأمین در قانون مطرح هستند، چرا که ماده ۱۴۵ ق.آ.د.م مقرر می‌دارد؛ «در موارد زیر اتباع بیگانه اگر خواهان باشند از دادن تأمین معاف می‌باشند؛
۱-در کشور متبوع وی، اتباع ایرانی از دادن چنین تأمینی معاف باشند.
۲-دعاوی راجع به برات، سفته و چک
۳-دعاوی متقابل
۴-دعاوی که مستند به سند رسمی می‌باشند.
۵-دعاوی که بر اثر آگهی رسمی اقامه می‌شود، از قبیل اعتراض به ثبت و دعاوی علیه متوقف.»
به هر ترتیب، تقاضای تأمین خوانده می‌تواند موجب این امر شود که قاضی اقدام به صدور قرار تأمین خسارت از اتباع بیگانه نماید و بر اثر این قرار صادره خواهان بایستی از اموال خود به عنوان تأمین به دادگاه ارائه دهد؛ تا مال مزبور توقیف گردد. بنابراین اگر قاضی در صدور قرار مزبور دچار تقصیری گردد، می‌توان او را مسبب توقیف بی‌جهت اموال خواهان دانست.
بند چهارم: صدور قرار دستور موقت
ماده ۳۱۰ ق.آ.د.م. مقرر می‌دارد؛ «در مواردی که تعیین تکلیف آن فوریت دارد، دادگاه به درخواست ذینفع برابر زیر دستور موقت صادر می کند.» استعمال لفظ دستور موقت در این ماده را باید ناشی از مسامحه قانون‌گذار دانست و این تصمیم دادگاه را در زمره قرارها آورده‌اند.^[۸۱]
بنابراین؛ دادگاه می‌تواند به استناد به ماده ۳۱۶ ق.آ.د.م با صدور قرار دستور موقت، مالی را توقیف نماید و در صدور قرار دستور موقت دادگاه باید رعایت قانون را بنماید و الا دچار مسئولیت نخواهد بود. در خصوص قرار دستور موقت که نتیجه دادرسی فوری می‌باشد، بیش از این بحث نمی‌کنیم، چرا که در این خصوص قبلاً به حد کفایت بحث شده است.
گفتار سوم: صدور اجرائیه(دستور اجرا)
هنگامی که حکم یا قرار منشاء توقیف به وسیله دادگاه صادر می‌گردد، کار برای توقیف به صورت کامل مهیا نیست، چرا که مراحل دیگری نیز وجود دارد، که بایستی پشت سر گذارده شود تا مرحله نهایی اجرای حکم، توقیف اموال، اجرا شود.
یکی از این مقدمات توقیف اموال، صدور اجرائیه است، چرا که ماده ۴ ق.ا.ا.م. مقرر می‌دارد؛ «اجرای حکم با صدور اجرائیه به عمل می‌آید مگر اینکه در قانون ترتیب دیگری مقرر شده باشد» و قانون در خصوص توقیف اموال ترتیب دیگری جز صدور اجرائیه، پیش‌بینی ننموده است، بلکه در دو موردی که حکم جنبه اعلامی دارد و یا اینکه حکم بایستی به وسیله سازمان‌ها و ادارات دولتی به مرحله اجزا گذارده شود، صدور اجرائیه ضرورتی ندارد.
برای صدور اجرائیه مقدماتی بایستی فراهم آید و دادگاه تکالیفی را دارد که می‌بایست آنها را انجام دهد، در بند اول این گفتار؛ به مقدمات صدور اجرائیه، دربند دوم؛ به شکل و قواعد مربوط به اجرائیه و در بند سوم؛ به مرجع صدور اجرائیه می‌پردازیم.
بند اول:مقدمات صدور اجرائیه
در این بند به دنبال بررسی مقدماتی هستیم که برای صدور دستور اجرای حکم از سوی دادگاه بایستی محقق شده باشد.
مبحث اول قانون اجرای احکام مدنی تحت عنوان؛ مقدمات اجراء طی یازده ماده مقدمات اجرای حکم را بیان می‌کند.
قبلاً گفته شد، در اینجا نیز به طور خلاصه یادآور می‌شود؛ که لازمه اجرای یک حکم، اول؛ صدور حکم به وسیله دادگاه، دوم؛ قطعی شدن حکم مزبور، سوم؛ ابلاغ حکم به محکوم علیه یا وکیل وی، چهارم؛ درخواست اجرای حکم از سوی محکوم له و یا نماینده وی و پنجم؛ صدور دستور اجرا یا اجرائیه از سوی دادگاه می‌باشد.^[۸۲]
با این اوصاف، در فرایند توقیف مال ناشی از اجرای حکم قبل از صدور دستور اجرا یا همان اجرائیه به وسیله دادگاه لازم است، یکسری اقدامات مقدم بر صدور اجرائیه به عمل آمده باشد.
اولین مقدمه؛ صدور حکم است، بدین معنا که بایستی حکم صادر شده باشد تا دستور اجرا آن حکم صادر شود و با عدم صدور حکم باید گفت؛ موضوع اجرا و دستور اجرا هم منتفی است.
دومین مسئله؛ قطعی بودن حکم صادره است که قبلاً گفته شد و یادآور می‌شود که «حکم قطعی حکمی است که قابل هیچ یک از طرق عادی شکایت (واخواهی،تجدید نظر) نباشد.»^[۸۳]
سومین که قبل از صدور دستور اجرا بایستی صورت پذیرفته باشد؛ ابلاغ حکم قطعی صادره به محکوم علیه و یا وکیل وی می‌یاشد، فلسفه ابلاغ هم، اطلاع و آمادگی قبلی محکوم علیه نسبت به عملیات اجرایی است.^[۸۴]
تا زمانی که محکوم له یا وکیل و یا قائم مقام قانونی وی، درخواست اجرای حکم را از دادگاه بر مبنای ماده ۲ ق.ا.ا.م. ننموده باشد، امکان اجرای حکم و آغاز فرایند توقیف غیر ممکن است، فلذا، مادامی که درخواست اجرااز سوی محکوم له صورت نگرفته است، دادگاه نمی‌تواند راساً دستور اجرای حکم را صادر نماید.
بعد از انجام این فعل و انفعالات و تحقق مقدمات مذکور، نوبت به صدور دستور اجرا از سوی دادگاه مبنی بر اجرای حکم و توقیف اموال می‌رسد، فلذا دادگاه هنگامی که می‌خواهد دستور اجرای یک حکم را صادر نماید، لازم است که پرونده را بررسی نموده و کلیه این مقدمات را محقق ببیند و این امر به عنوان یک تکلیف بر عهده دادگاه است و عدم تحقق حتی یکی از این موارد نقض در عملیات اجرایی محسوب می‌شود.روند کار بدین شکل است؛ پس از صدور حکم قطعی، ابلاغ آن و نیز درخواست صدور اجرائیه به وسیله محکوم له یا وکیلش، مدیر دفتر دادگاه، این درخواست را در پرونده ثبت می‌‎کند، به دادگاه ارسال می‌کند و چنانچه دادرس پرونده را موعد صدور اجرائیه دانست، با قید جملاتی نظیر «اجرا شود» «اقدام شود» بر روی پرونده، دستور صدور اجرائیه را می‌دهد و پرونده را مجدد به دفتر دادگاه بر‌می‌گرداند تا دستور اجرا یا همان اجرائیه صادر گردد.
بند دوم:شکل اجرائیه و قواعد حاکم بر آن
اجرائیه ماهیتاً یک تصمیم و دستور، اداری است، چرا که «دادگاه‌ها همیشه مصدر تصمیمات قضایی نیستند، بعضی اوامر نیز از آنها صادر می‌شود که جنبه اداری دارد.»^[۸۵] در مورد خصوصیات تصمیم اداری باید گفت؛ «راساً از طرف دادگاه می‌تواند صادر شود. صدور دستور ملزم رسیدگی تناظری نمی‌باشد. این دسته از اعمال، علاوه بر این مستدل نبوده، قابل شکایت نمی‌باشند و علی القاعده، مربوط به اختیارات صلاحدیدی دادگاه است.^[۸۶]
البته لازم به ذکر است از آنجا که دستور فوق به صورت دادنامه نیست، قواعد حکم بر دادنامه شامل آن نمی‌شود.
نحوه صدور اجرائیه بدین صورت است؛ دادرس دستور صدور آن را به دفتر دادگاه می‌دهد و برگه مخصوص اجرائیه به وسیله مدیر دفتر تکمیل می‌شود و مفاد اجرایی حکم در اجرائیه قید می‌گردد.
ماده ۶ ق.ا.ا.م. در مقام بیان مندرجات و شکل اجرائیه مقرر می‌دارد؛ «در اجرائیه نام و نام خانوادگی و محل اقامت محکوم له و محکوم علیه و مشخصات حکم و موضوع آن و اینکه پرداخت حق اجرا به عهده محکوم علیه می‌باشد، نوشته شده و به امضای رییس دادگاه و مدیر دفتر رسیده به مهر دادگاه ممهور و برای ابلاغ فرستاده می‌شود.» بنابراین؛ نام و نام خانوادگی و محل اقامت طرفین اجرا یعنی محکوم له و محکوم علیه در اجرائیه قید می‌گردد و چرا که بایستی این که حکم به نفع چه کسی و علیه چه کسی اجرا می‌شود در اجرائیه قید شود و طرفین این برگه معلوم باشند.
از سوی دیگر؛ مشخصات حکم لازم است که در اجرائیه قید شود، یعنی که شعبه صادر کننده رای و تاریخ صدور آن و شماره پرونده مربوطه در اجرائیه بایستی قید گردد.
موضوع حکم از دیگر نکاتی است که می‌بایست در اجرائیه آورده شود، البته منظور از موضوع حکم که غیر آن در اجرائیه الزامی است، تمامی نکات حکم نیست، بلکه درج صرف مفاد اجرائی حکم کفایت می‌کند، یعنی اینکه اقدامات اجرایی که علیه محکوم علیه انجام می‌گردد، در اجرائیه قید گردد.
از دیگر مواردی که لازم است در متن اجرائیه آورده شود؛ این موضوع است که پرداخت حق اجرا به عهده محکوم علیه است. «هزینه اجرائی مبلغی است که علاوه بر محکوم‌به باید از محکوم علیه وصول گردد، بخشی از هزینه‌های اجرائی حقوقی است که دولت در قبال اجرای حکم دریافت می‌کند که عنوان حق‌الاجرا دارد و حسب موارد نوساناتی هم دارد گاهی به لحاظ قلت محکوم به حق اجرا اخذ نمی‌شود و گاهی به لحاظ سرعت اقدام محکوم علیه حق‌الاجرا تعلق نمی‌گیرد و گاهی به نصف تقلیل پیدا می‌کند و مواردی مقطوع است و در مواردی به میزان محکوم‌به^[۸۷] ».

زنده شد بوسه های پنهانی / که شب اندر خیال ما می ریخت
روز، اما کنار یکدیگر / همه از چشم ما حیا می ریخت
آه از آن گفته های عشق آمیز / که به دل بود و در نهان ما را
لیک جز درس و جز کتاب، سخن / خود نمی رفت بر زبان ما را
دیدمت، دیدمت، ولی افسوس / که تو دیگر نه آن چنان بودی
من خزان دیده باغ دردانگیز، / تو خزان دیده باغبان بودی!
پنجه ی غول سرکش ایام / زده بر چهر تو شیاری چند؛
مخمل گیسوی سیاه مرا / دوخته با سپیدی تاری چند
رفته ایام و دیده ی من و تو / هم چنان سوی مقصدی نگران…
وه، چه مقصد، که کس نجسته ورا / زین تکاپو- نه ما و نی دگران
ما که بودیم؟- رهنوردی کور / در گذرگاه، ره گم کرده،
یا به زندان عمر، محبوسی / گردش سال و ماه گم کرده
ما که بودیم؟- رود پر جوشی / پی دریا به جست و جو رفته،
لیک در کام ریگزاری خشک / نیمه ره ناگهان فرو رفته
ما که بودیم؟- شمع پر نوری / شعله افکن به جان خاموشی،
شب به پایان نرفته، سوخته پاک / خفته در ظلمت فراموشی
سال ها رفت و، سال های دگر / باز، چون از کنار هم گذریم،
همچنان خسته از طلب، شاید / سوی مقصود خویش ره نبریم!
(مجموعه اشعار، چلچراغ، تکاپو، صفحه ۲۲۶)
در این شعر، شاعر دیدار اتفاقی دو همبازی کودکی را در گذرگاهی ترسیم می کند و ماحصل این دیدار که پس از سال ها جدایی روی داده است با یاد آوردن خاطرات کودکی است، یادآوری ِخیال پردازی های کودکانه بوسیدن روی یار در خیال و حفظ حیا در واقعیت زندگی، چشم پوشی از گفتگوهای عاشقانه و جایگزین کردن درس و کتاب و سخن گفتن از آن، همه مایه هایی است که موجب حسرت و افسوس زن در این دیدار دیر هنگام می شود:
دیدمت، دیدمت، ولی افسوس
که تو دیگر نه آنچنان بودی
اشاره به گذر روزگار و تغییر حال انسان دارد.تشبیه زن به ‘’ باغ خزان دیده ی درد انگیز'’ که مبین پیری و کهولت است و نیز تشبیه مرد به ‘’ باغبان خزان دیده ‘’ در مصرع:
من خزان دیده باغ درد انگیز
تو خزان دیده باغبان بودی
توضیحی است برای اثبات « سال های جدایی » که گرد پیری به رخ هر دو نشانده است. شاعر در بیان چین و شکن چهرهی یار و سپیدی موی خود حسن تعلیل زیبایی را پرداخته است، او چین و چروک روی یار را حاصل پنجه کشیدن غول سرکش ایام بر رخ او می داند. همچنین تشبیه گیسوی سیاه به مخمل در نرمی و سیاهی و دوختن این مخمل با نخ های سپید از دیگر تصاویر خیال انگیزدر این ابیات است.

سپس گِله از ایامی می کند که سپری شد و ما بدان مقصد که می نگریستیم نرسیدیم؛ نه ما که دیگران نیز به پویه و تلاش بدان نخواهند رسید. سپس به توصیف احوال خودشان می پردازد و با سوال و جواب، خود و یار را به رهنوردی کور توصیف می کند که در گذرگاه ایام ره گم کرده ای را مانند.
تشبیه عمر به زندان و شخص وجودشان را به محبوسان در زندان عمر گرفتار آمده ی ِ گردش روزگار را به سال و ماه گم کرده یا:
ما که بودیم؟- رود پر جوشی
پی دریا به جست و جو رفته،
لیک در کار ریگزاری خشک
نیمه ره ناگهان فرو رفته
شاعر خود و یار خویش را در کودکی و جوانی به رود پُر جوشی مانند کرده که در جستجوی دریا در حرکت بودند و از بد روزگار در نیمه راه به ریگزار ریختند و از ادامهی مسیر بازماندند. و یا تشبیه به شمعی پر نور که در ظلمت خفت و به فراموشی سپرده شد. مجموع مشخصه های بیانی موجود در این شعر است.
باز هم
بیا بیا که به سر، باز هم، هوای تو دارم / به سر هوای تو دارم، به دل وفای تو دارم
مرا سری ست پر از شور و التهاب جوانی / که آرزوی نثارش به خاک پای تو دارم
چو گل نشسته به خون و چون غنچه بسته دهانم / چو لاله بر دل خود، داغ از جفای تو دارم
بلای جان مَنَت آفرید و کرد اسیرم / شکایت از تو ندارم، که از خدای تو دارم
به هجر کرده دلم خو، طمع ز وصل بریدم / که درد عشق تو را خوشتر از دوای تو دارم
به خامشی هوس سوختن، چو شمع نمودم / به زندگی طلب مردن از برای تو دارم
خطا نکردم و کُشتی مرا به تیر نگاهت / عجب ز تیر نشانگیر بی خطای تو دارم
به دام من، دل شیران شرزه بود فتاده، / غزال من! چه شد اکنون که سر به پای تو دارم؟
نکرد رحم به من- گرچه دید تشنه ی وصلم / همیشه این گله زان لعل جان فزای تو دارم
دلم ز غم پُر و جامم ز باده، جای تو خالی / که بنگری که چه هم صحبتی به جای تو دارم!
به پیشت ارچه خموشم، ولیکن از تو چه پنهان / که با خیال تو گفتار در خفای تو دارم…
(مجموعه اشعار، جای پا، بازهم، صفحه ۱۵۸)
این غزل سیمین غزل عاشقانهی گلایه آمیزی است از ایام هجران و طلب بازگشت محبوب است. می توان گفت شکوایی عاشقانه از ایام فراق نزد خداست به شهادت این بیت:
بلای جان منت آفرید و کرد اسیرم
شکایت از تو ندارم، که از خدای تو دارم
تشبیه خویشتن به گلی در خون نشسته و غنچه ای دهان بسته و نیز تشبیه دل به لاله از حیث خونین بودن و داغ بر دل داشتن از جفای یار، تشبیه نگاه محبوب به تیر در نشان گیری و خطا ناپذیری، تشبیه خود به دام در فریبندگی و دلربایی، آوردن ترکیب « شیران شرزه » به استعاره از مردان، تشبیه یار به غزال در رمندگی و گریزپایی، آوردن ترکیب « لعل جانفزا » به استعاره از لب همه مشخصات بیانی موجود در این غزل است.

• استفاده از پیمانکاران و مشاوران ماهر در زمینه پیاده سازی طرح های موضعی؛

 

• جلوگیری از اختلاص و فساد اداری در سازمان های شهری؛

 

• همکاری هرچه بهتر با سرمایه گذاران بخش خصوصی و تکریم آنها به جای مانع تراشی؛

 

• بکارگیری نیروهای متخصص به عنوان کارمند؛

 

اجماع سازی: همانطور که در تعریف این شاخص بیان شد، اجماع سازی عبارت است از ایجاد توافق میان منافع مختلف، از سوی دیگر شهرها نیز محل جمع شدن افراد، سازمانها، گروه ها و …. با سلایق و زمینه های کاری و مسئولیت های مختلف می باشند. بنابر این سازمان های مدیریت شهری موظفند بستر مناسبی جهت اجماع سازی در شهرها ایجاد کنند. مهمترین پیشنهادی که در این زمینه می توان ارائه داد ایجاد ارتباط متقابل با مردم و ارتقای شاخص مشارت از یک سو و برگزاری جلسات مشترک در بازه های زمانی مشخص با ارگان ها و سازمان ها و ادارات فعال در شهر ها مانند اداره محیط زیست، آب و فاضلاب و …… از سوی دیگر می باشد.
تمرکز زدایی: به منظور ارتقای این شاخص در سطح شهر ها راهکارهای زیر بیان می گردد:

 

• ایجاد شوراهای محله ای و تفویض اختیار به آنها به منظور حل مشکلات در سطح محله؛

 

• ایجاد شهرداری های مناطق در صورت افزایش وسعت شهرها؛

 

• ارتباط مناسب و مکرر با پیمانکاران و مشاوران تهیه و مجری طرح های شهری؛

 

پاسخده بودن: همانطور که از تعریف این شاخص مشخص می گردد بیان گر این است که ابتدا حکمرانان شهری خواسته های مردم را بشنوند و سپس به آنها واکنش مناسب نشان دهند.
راهکارهایی که در بخش ارتقای شاخص های مشارکت شهروندان و کارایی و اثر بخشی ارائه شد می تواند توان حکومت های شهری را در این شاخص ها افزایش دهد.
مسئولیت پذیری و پاسخگویی، عدالت، قانون مندی، شفافیت: این شاخص ها مفاهیم ذاتی هستند که وظیفه ارتقای آنها بر عهده مدیران ارشد سازمان های شهری و غیر شهری فعال در شهرها می باشد. مدیران ارشد این ارگان ها هستند که می توانند با فرهنگ سازی مناسب در سطوح مختلف سازمانی باعث ارتقای شاخص های مذکور گردند. از آن جمله به انتخاب کارمندان و کارکنان بر اساس نظام شایسته سالاری می توان اشاره کرد تا از این طریق فرهنگ های سازمانی را ارتقا دهند و موجب بهبود وضعیت کنونی شهرها به عنوان اصلی ترین فضای جغرافیایی سکونت بشر گردند.
محدودیت های تحقیق
معمولاً هر محقق برای شروع کار و ادامه کار پژوهشی خود با موانع و محدودیت هایی مواجه خواهد شد. در انجام این تحقیق مشکلات و محدودیت های چندی قابل تصور است. برخی از مشکلات ناشی از ماهیت موضوع تحقیق و برخی ناشی از محدودیت های محقق است. بزرگترین محدودیت در تحقیق حاضر مغرضانه پاسخ دادن مدیران شهری شهر های مورد بررسی بود که متاسفانه پس از جمع آوری پرسشنامه ها مشخص گردید. به همین دلیل سعی بر آن شد تا به کمک مدیران اداره کل مسکن و شهرسازی استان مازندران و همچنین مشاوران ارشد طرح های شهری استان این خلا بر طرف گردد. همچنین در تصمیم دیگری تلاش شد تا به کمک پرسشنامه های مردمی عملکرد وضع موجود شهر بابلسر مورد بررسی قرار گیرد که با عدم آگاهی مردم در مورد شاخص ها مواجه شد. به همین دلیل سعی بر آن شد تا علاوه بر افراد معرفی شده در بالا از اساتید دانشگاهی دانشگاه های مازندران نیز در جمع آوری اطلاعات یاری گرفته شود تا ازین طریق به اطلاعات جامعی از استان دست پیدا کند.

پیشنهاد‌هایی برای تحقیقات آینده
همانطور که در بالا مطرح گردید شاخص های مورد بررسی در این تحقیق، شاخص های معرفی شده توسط سازمان ملل می باشد. امید است تا در تحقیقات آتی در زمینه حکمرانی خوب شهری موارد زیر مد نظر قرار بگیرد:

 

• بومی سازی شاخص های حکمرانی خوب شهری بر اساس قوانین و ساز و کار های مدیریت شهری در ایران

 

• بررسی شاخص های حکمرانی خوب شهری در کلان شهرهای کشور

 

• شناسایی ساز و کارهایی اجرایی کردن حکمرانی خوب شهری در ایران بر اساس قوانین کلان کشوری

 

• شناسایی موانع موجود در حرکت به سمت حکمرانی خوب شهری در ایران

 

منابع فارسی

 

• آدینه‌وند، علی‌اصغر.، حاجی‌زاده، مریم.، و قدمی، مصطفی. (۱۳۹۱). بررسی عملکرد شهرداری در چهارچوب حکمرانی خوب شهری نمونه مورد مطالعه: شهر بابلسر. مدیریت شهری، ۱(۲)، ۶۴-۴۱٫

 

• اکبری, غضنفر .(۱۳۸۵) .سرمایه اجتماعی و حکمرانی شهری .تحقیقات جغرافیایی، ۱(۲۱)، .۱۳۵-۱۵۴

 

• بازرگان، عباس.، حجازی، الهه.، و سرمد، زهره. (۱۳۸۱). روش های تحقیق در علوم رفتاری. تهران: انتشارات آگاه.

 

• برک پور، ناصر.، و اسدی، ایرج. (۱۳۸۸). مدیریت و حکمرانی شهری. شهرداری‌ها، ۲۳(۳)، ۱۲۳-۱۱۵٫

 

• پاداش، حمید.، جهانشاهی، بابک.، و صادقین، علی. (۱۳۸۶). مولفه ها و شاخص های حکمرانی شهری. جستارهای شهرسازی، ۱(۵)، ۱۱۰-۹۶٫

 

• دلاور، علی. (۱۳۸۰). مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی. تهران: نشر رشد.

 

• رفیعیان، مجتبی.، و حسین پور، علی. (۱۳۹۰). حکمرانی خوب شهری از منظر نظریات شهرسازی. تهران: انتشارات طحان.

 

• ساروخانی، باقر. (۱۳۸۳). روش تحقیق در علوم اجتماعی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

 

• سردار نیا، خلیل‌اله.، قدرتی، حسین.، و اسلام، علیرضا. (۱۳۸۸). تاثیر حکمرانی خوب و سرمایه اجتماعی بر اعتماد سیاسی مطالعه موردی: شهرستان مشهد و سبزوار. پژوهشنامه علوم سیاسی، ۱(۵)، ۱۶۶-۱۳۵٫

 

• سرمد، زهره.، بازرگان، عباس.، و حجازی، الهه. (۱۳۸۵). روش تحقیق در علوم رفتاری. تبریز: انتشارات فروزش.

 

• شریفیان ثانی، مریم. (۱۳۸۰). مشارکت شهروندی حکمرانی شهری و مدیریت شهری. مدیریت شهری، ۱(۲)، ۵۵-۴۲٫

 

• لاله پور، منیژه. (۱۳۸۶). حکمرانی شهری و مدیریت شهری در کشور های در حال توسعه. جستارهای شهرسازی، ۱(۶)، ۷۱-۶۰٫

 

• مشکینی، ابوالفضل.، پور موسی، موسی.، و موذن، سهراب. (۱۳۹۳). حکمروایی مطلوب شهری. مطالعات شهری، ۴(۶)، ۱۴۳-۱۳۰٫

 

• موئدی، محمد. (۱۳۹۲). نقش شاخص های حکمروایی شهری در حرکت به سوی توسعه پایدار شهری:در پنجمین کنفرانس ملی برنامه ریزی و مدیریت شهری. مشهد، ایران، ۵-۴ اردیبهشت ۱۳۹۲. دانشگاه فردوسی مشهد.

 

• نوبری، نازک.، و رحیمی، محمد. (۱۳۸۹). حکمرانی خوب شهری یک ضرورت تردید ناپذیر. دانش شهر، ۱(۲)، ۹۷-۷۶٫

 

• آخوندی، عباس.، برک پور، ناصر و اسدی، ایرج. (۱۳۸۷). آسیب شناسی مدل اداره امور شهر در ایران. فصلنامه پژوهش جغرافیایی، ۳(۶)، ۱۵۶-۱۳۵٫

 

• اسماعیل زاده، حسن. (۱۳۸۸). تحلیلی بر مسائل شهر های ایران (توسعه شهروندی و مدیریت مشارکتی). پژوهش مدیریت شهری، ۴(۲)، ۴۵-۳۶٫

 

• برک پور، ناصر. (۱۳۸۲). گذر از حکومت شهری به حاکمیت شهری. ماهنامه شهرداری ها، ۳(۱)، ۵۶-۴۳٫

 

• سعید نیا، احمد. (۱۳۸۳). کتاب سبز شهرداری ها: مدیریت شهری. سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور: تهران.

 

• شریفیان ثانی، مریم. (۱۳۸۰). سرمایه اجتماعی مفاهیم اصلی و چارچوب نظری. مددکاری اجتماعی، ۴(۲)، ۱۲۳-۹۸٫

 

• طرح تحقیقاتی طراحی نظام مطلوب مدیریت مجموعه های شهری تهران. (۱۳۸۴). وزارت مسکن و شهرسازی.

 

• کاظمیان، غلامرضا. (۱۳۸۶). درآمدی بر الگوی حکمرانی شهری. جستارهای شهرسازی، ۶(۲)، ۱۲۷-۱۱۰٫

 

• صدیق سروستانی، رحمت الله.، ایمانی جاجرمی، حسین. و فیروزآبادی، سید احمد. (۱۳۸۶). تحلیل مدل های حکمرانی شهری در انتخاب سومین دوره شورای اسلامی شهر تهران. رفاه اجتماعی، ۷(۲۶)، ۱۴۰-۱۲۲٫

 

• علیخانزاده، امیر. (۱۳۸۶). شهر، شهرداری و شهروند الکترونیکی. تکفا، ۵(۲)، ۳۹-۲۳٫

 

• پاپلی یزدی، محمد حسین. و سقایی، مهدی. (۱۳۸۵). گردشگری ماهیت و مفاهیم، تهران: انتشارات سمت.

 

• کاظمی، مهدی. (۱۳۸۷). تحلیل ادراک شهروندان زاهدانی در توسعه گردشگری چابهار، جغرافیا و توسعه، ۱، ۷۵-۵۵٫

هر عامل مفیدی که موجب شود گیاه رفتار بهینه فیزیولوژیکی نداشته باشد، تنش نامیده می­ شود .(Jones, 1993)
بنا به تعریف (Bray, 1997) تنش خشکی به منزله کمبود آب در گیاه بوده، این وضعیت هنگامی ایجاد می­ شود که میزان تعرق از میزان جذب آب بیشتر باشد . همچنین، خشکی عبارت است از یک دوره بدون بارندگی و آبیاری که بر رشد گیاهان اثر می­ گذارد.(Fukai and Cooper, 1995 )
تأثیر تنش بر گیاه به عوامل محیطی و توانایی زیستی گیاه مورد­ نظر در محیط­های نامناسب بستگی دارد. به همین دلیل تعریف شرایط محیطی تنش­زا از گیاهی به گیاه دیگر متفاوت است .(Taize and Zeiger, 1991 )
Kramer, 1983)) تنش خشکی را کمبود نزولات در محیط گیاه تعریف می­ کند که بر اثر آن گیاه آسیب می­بیند و میزان این آسیب بستگی به نوع گیاه، ظرفیت نگهداری آب در خاک و شرایط جوی مؤثر بر تبخیر و تعرق دارد .تنش خشکی یک پدیده طبیعی است که در گیاهان به وجود می ­آید. علت اصلی تنش آب در گیاه افزایش میزان تلفات آب، یا کافی نبودن میزان جذب آب و یا ترکیبی از هر دو عامل است که بر اثر آن میزان تلفات آب ناشی از تعرق بر میزان جذب آن توسط ریشه­ها پیشى گرفته و میزان تنش افزایش می­یابد.
خشکی به واسطه سه مکانیزم، عملکرد گیاه را کاهش می­دهد. الف- کاهش جذب تشعشع فعال فتوسنتزی (PAR) توسط کانوپی که ناشی ازکاهش سطح برگ می­باشد خود از پژمردگی و جمع شدن پهنک در شرایط تنش شدید و در نهایت پیری زودرس برگهای گیاه منتج می­ شود ( Earl and Davis, 2003). ب- کاهش کارآیی مصرف نور به ازای واحد نور جذب شده. این کاهش به وسیله اندازه ­گیری میزان ماده خشک تجمع یافته در واحد نور جذب شده در یک دوره زمانی خاص (Stone et al., ۲۰۰۱) و یا پ- کاهش آنی در تبادل گاز کربنیک به ازای واحد نور جذب شده قابل بیان است Kramer, 1983)).
از مهم­ترین مشکلات مناطق خشک و نیمه­خشک، خشکی و کمبود آب می­باشد، که بر رو ی رشد و نمو گیاهان اثر می­ گذارد. با توجه به اینکه بخش زیادی از مراتع ایران در این مناطق قرار دارند، بحث خشکی و خشک­سالی حاصل از آن در گیاهان این مناطق دارای اهمیت بسیاری می­باشد. تنش را در شرایطی در نظر می­گیرند که گیاه از حالت مطلوب بر ای رشد، بسیار فاصله دارد و این فاصله ممکن است غیرقابل برگشت باشد. گیاهان در برابر تنش­های محیطی واکنش­های مختلفی از خود نشان می­ دهند تا آثار نامطلوب آن را کاهش دهند، به این مکانیزم تحمل تنش گفته می­ شود. کمبود آب مورد نیاز گیاه و همچنین کیفیت نامطلوب آن تحت عنوان تنش خشکی و شوری ازجمله تنش­های مهم گیاهان مرتعی است که از رشد مطلوب گیاه جلوگیری می­ کند، از این رو گیاه در جهت سازگاری، واکنش­های متفاوت از خود نشان می­دهد. تنش خشکی شرایطی را به وجود می ­آورد که در آن سلول­ها و بافت­های گیاهی در وضعیتی قرار می­گیرند که تورژسانس آنها کامل نیست. گیاهان با اتخاذ تمهیداتی ازجمله فرار از خشکی، افزایش ضخامت کوتیکولی، ریزش برگ، گوشتی شدن ، بستن روزنه­ها ، گسترش سیستم ریشه ، تنظیم فشار اسمزی ، و غیره سعی در سازگاری دارند و طبیعتا شر ایط رشد ایده­آل نخواهند داشت و عملکرد نیز پایین باقی خواهد ماند .(Akhavan Armaki et al., ۲۰۱۲) با تشدید تنش خشکی، آب موجود در بافت­ها و سلول­های گیاهی به تدریج از دست رفته و در متابولیسم طبیعی بافت­ها و سلول­ها اختلال بوجود می ­آید و در نتیجه عملکرد به شدت کاهش می­یابد(Kramer, 1969) . وقتی گیاهان در شرایط کمبود آب قرار می­گیرند تغییرات ساختاری و فیزیولوژیکی متفاوتی را از خود نشان می­ دهند. بعضی دوره زندگی خود را قبل از کاهش رطوبت خاک تکمیل می­ کنند و بدین­سان از خشکی فرار می­ کنند و برخی دیگر از راه ایجاد سیستم ریشه­ای انبوه و عمیق، کاهش رشد شاخه­ها، کاهش سطح برگها، کاهش تعداد روزنه­ها و افزایش تراکم کرک­ها در اپیدرم برگ با تنش خشکی مقابله می­ کنند .(Duan et al., 2007) خشکی به صورت کاهش آب در دسترس خاک تعریف می­ شود که به صورت کاهش در پتانسیل آب خاک شناسایی می­ شود. کاهش پتانسیل آب (کاهش انرژی آزاد آب) جذب آب را برای گیاه بسیار مشکل می­ کند (Boyer et al., ۱۹۸۸). این به نوبه­ی خود گستره­ای از پاسخ­ها را تحریک می­ کند که به گیاه اجازه می­دهد از اتلاف آب جلوگیری کند، جذب آب ادامه یابد و کاهش آب بافت را تحمل کند. در صورت ادامه خشکی، گیاه ممکن است از بین برود، مگر اینکه دارای مکانیسم­های مقاومت باشد تا از طریق آنها دفع آب در عده­ای از بافت­ها کاهش یا توقف یافته و یا اینکه سرعت جذب و انتقال آب افزایش یابد. در نقطه پژمردگی دائم، پتانسیل آب برگها­ پایین­تر از پتانسیل آب خاک است. در این نقطه آب هرگز با سرعت کافی وارد گیاه نمی­ شود تا کسری آب را در گیاه جبران کند، حتی اگر روزنه­ها بسته شوند. به عبارت دیگر می­توان گفت که نقطه پژمردگی دائم به وسیله­ پتانسیل اسمزی برگها­ کنترل می­ شود. مرگ برگها در اثر خشک شدن، موقعی روی می­دهد که استرس حاد همچنان ادامه یابد. مکانیسم­های فیزیولوژیکی دخیل در پاسخ­های سلولی و کل گیاه به تنش آبی زیاد مطالعه شده است. گیاهان در برابر استرس خشکی از طریق تغییرات مورفولوژیکی، فیزیولوژیکی و متابولیکی پاسخ می­ دهند (Neuman, 1997; Emery et al.,1998).

رشد سلول حساس­ترین فرایند گیاه تحت تنش کم آبی است، به این علت که فشار تورگر به عنوان نیروی فیزیولوژیکی موثر برای توسعه سلول می­باشد ( .(Hsieh et al., ۲۰۰۲گزارش شده که تنش کم آبی روی میزان نسبی تقسیم سلول و میزان نسبی توسعه سلول اثر می­ گذارد و بیان کردند که احتمالا کاهش در تقسیم سلولی به دلیل اثرات کمبود آب روی فعالیت­های سازندگی از قبیل ساخت DNA و RNA و مواد جداره سلولی می­باشد Granier and Tardieu, 1999)).
در درجه حرارت بالا، گیاه مقدار زیادی از گرمای خود را با تشعشع طول موج بلند، به هوای مجاور هدایت و با تعرق دفع می­ کند. در شرایط مناسب رطوبتی، گیاه عمدتاً با افزایش تعرق خنک می­ شود، ولی هنگامی که گیاه با کمبود آب روبرو باشد به علت عدم تعرق، دمای آن بیش از دمای هوای اطراف خواهد بود . بنابراین گیاهانی که در معرض تنش خشکی هستند تنش گرمایی نیز بر آنها وارد می­ شود.(Mahan et al., 1995) در اثر تنش گرما، فرایندهای فیزیولوژیکی و متابولیکی متعددی نظیر فتوسنتز، تنفس، خاصیت نیمه تراوایی غشاء سلول، تخریب پروتئین­ها و آنزیم­ های درون گیاه تحت تأثیر قرار می­گیرند. میزان خسارت تنش گرما به نوع گیاه، مدت تنش و همچنین سرعت افزایش درجه حرارت بستگی دارد. هنگامی که درجه حرارت هوا به بالاتر از حد آستانه خسارت افزایش پیدا کند، آسیب آن قطعی است (Al-Khatib and Paulsen, 1999). در شرایط تنش خشکی، اولی ننتیجه آسیب پلاسمالما است ( .(Levitt, 1980در نتیجه تغییرغشا سلولی نفوذ پذیری سلول افزایش می­یابد که این امر باعث تراوش الکترولیت­ها از سلول می­ شود .(Blum and Ebercon, 1980) یک استراتژی مهم برای بهبود تحمل خشکی در گیاهان حفظ تمامیت غشاء سلولی پس از تحمیل تنش خشکی است .(Vasquez – Tello et al., 1990) از معیار پایداری غشا ء سلولی برای تشخیص گیاهان متحمل به خشکی استفاده می­ شود .(Kocheva and Gorgiev, 2003; Gavuzzi et al., 1997) برای حفظ عملکرد و متابولیسم طبیعی در گیاهان زراعی و در نتیجه تولید محصول رضایت بخش می­بایست در سلول­ها به مقدار کافی آب وجود داشته باشد مقدار آبی که اندام­های مختلف گیاه در شرایط خشک از دست می­ دهند بستگی به چگونگی عکس­العمل سلول­های آنها به کاهش پتانسیل آب دارد .(Liu et al., 2005) به هنگام بروز خشکی اگر سلول­ها در حالت تورژسانس قرار داشته باشند، معمول­ترین عکس­العملی که در برابر اتلاف آب از خود نشان می­ دهند تغییر در پتانسیل تورژسانس و پتانسیل اسمزی است. هنگامی که شرایط تعادلی جدیدی از لحاظ روابط آبی سلول بر قرار می­گردد، پتانسیل تورژسانس و پتانسیل اسمزی هر دو کاهش می یابند Morgan, ۱۹۹۲; Morgan and Condon, ۱۹۸۶)). میزان تغییرات در حجم نسبی یا تغییر در مقدار آب موجود در سلول و در نتیجه تغییر در پتانسیل آب آن بستگی به میزان قابلیت ارتجاع دیواره سلول و همچنین پتانسیل اسمزی اولیه آن دارد. عکس­العمل دیگری که ممکن است در سلول­های گیاهی بروز کند، جبران اختلاف حاصل در پتانسیل آب است که خود می ­تواند باعث از دست رفتن آب سلول گردد که این امر با کاهش پتانسیل اسمزی در اثر افزایش مواد محلول موجود در پروتوپلاسم بدست می ­آید .(Morgan, ۱۹۹۱; Morgan, ۱۹۹۲)
کاهش محتوای آب در بافت­های گیاهان در شرایط تنش خشکی باعث محدود شدن رشد و برخی تغییرات فیزیولوژیکی و متابولیکی در آنها می­گردد. از مکانیسم­های کارآمدی که به هنگام مواجه­شدن با خشکی برای حفظ تورژسانس و آماس سلولی در گیاهان به وجود می ­آید، تنظیم اسمزی است. تنظیم اسمزی در اثر انباشت ترکیب­های آلی و معدنی در بافت­ها به وجود می ­آید .(Good and Zaplachiniski, 1994)
and Alegre, 1999) (Munne-Boschدر بررسی تنش خشکی بر گیاه بادرنجبویه گزارش کردند که تنش خشکی موجب کاهش ۳ مگاپاسکالی پتانسیل آب گیاه، کاهش ۳۴ درصدی محتوای آب برگ ^[۸](RWC) بسته شدن روزنه­ها و در نتیجه سبب پایین ،آمدن جذب دی­اکسید­کربن و کاهش عملکرد می­ شود. گاهی تنش خشکی ممکن است در نزدیکی سطح خاک رخ دهد، در حالی که آب به قدر کافی برای جذب ریشه در اعماق وجود داشته باشد .(Carrow, 1996) بنابراین در چنین شرایطی به دلیل عدم محدودیت برای ریشه­ها تنها واکنش بخش هوایی حایز اهمیت می­باشد. در این بخش مهم­ترین پاسخ گراس­ها به تنش خشکی شامل کاهش تولید، کاهش اندازه برگ، کاهش تراکم، رنگ پریدگی، پژمردگی، خشک شدن برگها، دمای بالای کانوپی و نهایتا کاهش کیفیت می­باشد(Jiang and Huang, 2001) . واژه­ های استرس خشکی و استرس آبی برای مشخص کردن شرایط درونی گیاه هنگامی که آب دفع شده از گیاهان بیشتر از آب جذب شده است، غالبا” به جای یکدیگر مورد استفاده قرار می­گیرند. به عقیده (Hsiao et al., ۱۹۷۶) واکنش­های گیاه به استرس آبی را می­توان به پنج گروه تقسیم کرد :
۱-کاهش پتانسیل آب سلول.
۲-کاهش فشار تورژسانسی سلول.
۳-تراکم مولکول­های کوچک و درشت، هنگامی که حجم سلول در اثر کاهش فشار تورژسانس تقلیل می­یابد.
۴-به­هم­ خوردن روابط فضایی پلاسمایی تونوپلاست و غشاهای ارگانلی در اثر تغییرات حجمی.
۵-تغییر در ساختمان و شکل سه بعدی ماکرو مولکول­ها.
در سال ۱۹۷۳، اصطلاح استرس ضعیف برای کاهش پتانسیل آب برگها تنها به اندازه ۱/۰ مگاپاسکال و مقدار نسبی آب به مقدار ۸ تا ۱۰ درصد انتخاب شد. استرس ملایم موقعی رخ می­دهد که پتانسیل آب به ۲/۱- تا ۵/۱- مگاپاسکال و مقدار نسبی آب به بیش از ۱۰ درصد و کمتر از ۲۰ درصد کاهش می­یابد. گیاه تحت استرس حاد یا شدید دارای پتانسیل آب کمتر از ۵/۱- مگاپاسکال و کاهش مقدار نسبی آب بیش از ۲۰ درصد می­باشد. مقدار نسبی آب وقتی بیش از ۵۰ درصد کاهش می­یابد که گیاهان بیش از نصف آب بافتی خود را از دست می­ دهند و خشک می­شوند (Hsiao et al., ۱۹۷۶).
۱-۲-۱ مکانیسم­های مقاومت به خشکی در گیاهان زراعی
مقاومت به خشکی یک واژه عمومی است که در برگیرنده مکانیسم­های مختلفی است که به وسیله آنها گیاهان می­توانند شرایط خشکی را تحمل کنند. این مکانیسم­ها شامل موارد زیر هستند:
۱-گریز از خشکی: گیاهان با داشتن مکانیسم­های مقاومت در برابر خشکی می­توانند از اثرات آن در امان باشند. این مکانیسم­ها آنها را مستعد می­سازند که به هنگام خشکی در خواب باشند و یا اینکه چرخه زندگی خود را در شرایط مناسب از نقطه نظر رطوبت تکمیل کنند. به عنوان مثال، گیاهان بیابانی با عمر کوتاه به هنگام فصل بارندگی رشد کرده و دانه تولید می­ کنند. گیاهان با رشد سریع و توان رشد نامعین برای گریز از خشکی به بهترین وجه سازش می­یابند. از جمله صفات عمده­ای که
می­توانند باعث مکانیسم فرار از خشکی گیاهان زراعی شوند، زودرس بودن و حساسیت به طول روز است.
ژنوتیپ­های دیررس معمولا به شرایط مرطوب و ژنوتیپ­های زودرس به شرایط خشک سازگارتر می­باشند (Jiang and Zhang, 2002 ).
۲-تحمل خشکی:
وجود دو نوع تحمل در ارتباط با خشکی تشخیص داده شده است:
۱) تحمل در پتانسیل آب بافتی بالا ۲) تحمل در پتانسیل آب بافتی پایین.
تحمل در پتانسیل آب بافتی بالا از کاهش دفع آب و یا حفظ توازن جذب آب نتیجه می­ شود و کاهش آب بافتی در تعرق از افزایش مقاومت روزنه­ای، کوتیکولی و تقلیل در میزان تشعشعات جذبی یا کاهش سطح برگی نتیجه می­ شود. برخی دانشمندان اعتقاد دارند که تحمل واقعی استرس وقتی حاصل می­ شود که گیاهان با قرار گرفتن تحت تاثیر خشکی از پتانسیل آب خود می­کاهند. در این حالت، مکانیسم­های تحمل خشکی می­توانند تورژسانس بافتی را به دلیل ایجاد شرایطی که به کاهش پتانسیل آب و افزایش کشسانی بافتی منجر می­ شود، حفظ کنند. پتانسیل آب پایین از پتانسیل اسمزی ناشی از تنظیم اسمزی و افزایش مواد محلول شیره سلولی نتیجه می­ شود. نوع دیگر از تحمل خشکی در تعدادی از گونه­ های گیاهی مانند گونه ­هایی از جلبک­ها و قارچ­ها روی می­دهد. این گیاهان با وجود اینکه آب خود را تقریبا"بطور کامل از دست می­ دهند، ولی دارای توان بازیابی زندگی به هنگام دریافت مجدد آب می­باشند. این گونه تحمل در سطح پروتوپلاسمی رخ می­دهد که به “تحمل خشک شدن ” موسوم است. بعضی از قسمت­ های گیاهان زراعی مثل دانه­ها، ریزوم­ها و ساقه­های بدون برگ می­توانند واجد این نوع تحمل باشند. گیاه پس از قرار گرفتن در تنش آبی مداوم، یا باید مکانیسم­های تحمل را انجام دهد یا مانع از دست رفتن آب شود و یا مبزان جذب آب را افزایش دهد، در غیر این صورت مرگ گیاه حتمی است (Bartoli, 2004). سنتز تنظیم کننده­ های اسمزی (Osmo regulators) از مسیرهای بیوشیمیایی متفاوت از جمله روش­های تعدیل فشار اسمزی به منظور افزایش جذب آب می­باشد (Davies, 1995). تنظیم کننده­ های اسمزی ترکیبات بسیار محلولی هستند که در PH بیولوژیک بدون بار الکتریکی بوده و در غلظت­های زیاد زیان­آور نیستند. این مواد فشار اسمزی را در سیتوپلاسم سلول گیاهی کاهش داده و تا حدی پروتئین­های غشای پلاسمایی را در برابر تنش­ها مقاوم می­سازند (Gibson, 2005). تنظیم کننده­ های اسمزی از نظر شیمیایی شامل: بتائین و مشتقات آن، قند­ها و پلی اول­ها (مانیتول، تره­هالوز)، آمینواسید­های آزاد نظیر پرولین هستند. افزایش میزان پرولین آزاد به عنوان شاخص برخی از تنش­ها نظیر شوری، خشکی شناخته شده است (Alia, 1993) .این عکس العمل که باعث می شود تورژسانس سلول به میزان کمتری تحت تاثیر خشکی ایجاد شده، قرار گیرد و در نتیجه آب سلول را حفظ کند، اصطلاحا تنظیم اسمز­ی (Osmotic adjustment) نامیده می­ شود .(Cushman, 2001; Verslues and Bray, 2004) در نتیجه تنظیم اسمزی تورژسانس سلول حفظ می­ شود. یکی از نتایج حفظ تورژسانس باز نگه داشتن روزنه­ها و انجام تبادلات گازی گیاه است.(Morgan, 1980) در نتیجه تنظیم اسمزی، پتانسیل آب داخل سلول ثابت می­ماند. لازم به ذکر است که این عمل تا حد معینی از کاهش مقدار آب سلول گیاهی امکان پذیر است و پس از آن به تدریج در اثر کاهش پتانسیل تورژسانس حالت پلاسمولیز در سلول ایجاد می­ شود .(Hellebust, 1976; Hsiao et al., 1976)فرایند تنظیم اسمزی به عنوان یک صفت برای تحمل به خشکی شناخته می­ شود ( (Richards, 2004 و اختلافات قابل ملاحظه­ای در تنظیم اسمزی بین ارقام مختلف گندم گزارش شده است .(Turner and Jones, 1980; Blum et al., 1983) توانایی تنظیم اسمزی رابطه مثبت با عملکرد دانه دارد، به طوری که عملکرد دانه ارقام دارای توانایی تنظیم ۶/۱­­ برابر بیشتر از اسمزی تحت شرایط تنش خشکی ارقام فاقد توانایی تنظیم اسمزی می­باشد .(Morgan, 1988) تجمع پرولین در جلبک کلرلا به هنگام تنش شوری به وسیله مسیر گلیکولات تنظیم و کنترل می­ شود (Alia, 1993). در موارد دیگر سنتز پرولین با منشاء آلفاکتوگلوتارات حاصل از چرخه کربس گزارش شده است (Alia, 1993). بسته شدن روزنه­ها به منظور کاهش تعرق به دنبال تنش خشکی غلظت ۰_۲ در فضای درونی مزوفیل برگ گیاه را افزایش داده و غلظت CO2 را کاهش می­دهد. در چنین شرایطی آنزیم روبیسکو به صورت اکسیژناز عمل کرده و پدیده تنقس نوری و به دنبال آن افزایش مسیر متابولیسمی گلیکولات، سرین و پرولین را به همراه خواهد داشت (Davies, 1995). در بررسی­های انجام گرفته در ارتباط با تغییرات قند­های محلول افزایش فعالیت آلفا آمیلاز و اینورتاز به هنگام تنش آبی گزارش شده است (Leustek et al., ۱۹۹۰). این آنزیم­ های هیدرولیتیک با تجزیه مولکول­های بزرگی نظیر نشاسته و ساکارز و ایجاد مولکول­های کوچکتر، مولاریته سلولی را افزایش داده و پتانسیل سلولی را به منظور جبران کمبود آب و افزایش جذب آب کاهش خواهند داد. در گیاهان مقاوم به تنش آبی این مکانیسم به وضوح مشاهده شده و از آن به عنوان تنظیم اسمزی یاد می­ شود (Flexas et al., 2006). القاء و تحریک بیان ژن اینورتاز واکوئولی نیز در نتیجه اعمال تنش آبی گزارش شده است (Brasil et al.,1992). بیان ژن و فعالیت اینورتاز و متابولیسم ساکارز و افزایش سریع اینورتاز محلول در اسید همراه با افزایش غلظت هگزوزها (گلوکز و فروکتوز) در همه اندام­های گیاهان تحت تنش گزارش شده است. تحمع گلوکز و افزایش فعالیت اینورتاز واکوئولی در سلول­های غلاف آوندی برگ نیز مشاهده شده است. افزایش بیان ژن و فعالیت آنزیم­ های هیدرولیتیک اینورتاز ، آلفا آمیلاز در اثر تنش خشکی نشان می­دهد که افزایش قندهای محلول یک پاسخ متابولیکی تنظیم شده در برابر تنش بوده که هم کاهش فتوسنتز را جبران می­ کند و هم جذب آب را افزایش می­دهد. در تنش­های ملایم و کوتاه مدت پاسخ­های بیوشیمیایی و فیزیولوژیک، گیاه را تا برطرف شدن تنش حفظ می­ کند. ولی با افزایش شدت و زمان تنش به نظر نمی­رسد این مکانیسم­ها خسارت و آسیب­های ناشی از تنش را به ویژه در گیاهان زراعی مهار کند (Brasil et al., ۱۹۹۲; Close, 1996). مطالعات انجام شده نشان می­دهد هنگام تنش خشکی به دلیل کاهش رشد سلولی و تغییرات وزنی حاصل از آن شاخص­ های فیزیولوژیک مانند GR/SR تغییر معنی­دار نشان می­دهد .(Dure, 1993; Flexas et al., ۲۰۰۶)معیاری که برای اندازه گیری GR(dg/dt) در نظر گرفته می­ شود می ­تواند وزنی، طولی، بیوشیمیایی باشد. معیار بیوشیمیایی یعنی تغییر در سنتز ترکیباتی نظیر پروتئین، دقیق­ترین پارامتر و معیار سنجش تغییرات رشد در گیاه می­باشد (Atkin et al., ۱۹۹۷). شاخص R/S به عنوان یک شاخص اکوفیزیولوژیک معرفی می­گردد. در گیاهان گزروفیت در خشکی­های شدید در پاسخ به تنش آبی رشد سیستم ریشه­ای به منظور افزایش جذب آب، بیشتر شده و در نتیجه نسبت وزنی ریشه به ساقه افزایش نشان می­دهد. از طرف دیگر به هنگام تنش­های شدید کم آبی در سیستم های انتقالی گیاه مقاومت به حرکت آب کاهش می­یابد (Davis, 1995). یکی از روش­های مفید مدیریت خشکی، کشت ارقام مقاوم در مناطق خشک می­باشد. اصلاح ارقام مقاوم به خشکی از مهم­ترین راه­حل بر ای مبارزه با مشکل خشکی است (et al., 2006 Rebetzke). تحمل به خشکی صفت کمی است و روش اندازه ­گیری مستقیمی برای آن وجود ندارد. این امر باعث مشکل شدن شناسائی ژنوتیپ­های مقاوم به خشکی می­ شود (Takeda and Matsuoka, 2008) .از طرف دیگر افزایش عملکرد در شرایط کمبود آب نیازمند شناسائی ژنوتیپ­های مقاوم به خشکی و کارهای مدیریتی برای حداکثر کردن آب قابل دسترس است (Passioura, 2006). برای شناسائی ژنوتیپ­های مقاوم به خشکی از شاخص حساسیت به تنش(^[۹]SSI) (Fischer and Maurer, 1978)، شاخص تحمل(^[۱۰]TOL) ، و شاخص میانگین محصول­دهی(^[۱۱]MP) (Rosielle and Hamblin, 1981)، شاخص تحمل به تنش(^[۱۲]STI)) و میانگین محصول­دهی (^[۱۳]GMP) (Fernandez, 1992) و شاخص تحمل(^[۱۴]TI) (Munns and James, 2003) استفاده می­ شود.
۱-۲-۲ اثر تنش خشکی بر روی کلزا
گیاه کلزا اصولا به تنش خشکی بسیار حساس بوده که حداکثر آن در زمان پرشدن دانه و حداقل آن در مرحله رشد رویشی است .(Nielsen and Janick, 1996 ) نتایج حاصل از یک تحقیق نشان داد که عملکرد و اجزاء عملکرد بوسیله کمبود
آب به ­وجود آمده از گلدهی تا پایان پر شدن دانه تحت تاثیر قرار می­گیرد، همچنین نتایج کاهش معنی­داری در درصد روغن ،تعداد دانه در خورجین و وزن هزار دانه را نشان دادند, ۲۰۰۶) . .( Ma et alنتایج مطالعات مختلف نشان می­دهد که واکنش­های فیزیولوژیک گیاه در برابر خشکی و گرما، بسته به گونه، منطقه، زمان بروز و شدت این تنش­ها متغیر است .(Wright et al., 2001)
(Nielsen and Nelson, 1998) معتقدند که گیاه کلزا اصولا به تنش خشکی حساس می­باشد و کشت این گیاه برای مناطق خشک توصیه نمی­گردد. (Wright et al., 2001) گزارش کردند که در شرایط تنش، عملکرد B. Juncea بیشتر از رقم B. napus بود. در شرایط تنش خشکی B. Juncea از تعداد دانه بیشتری در هر خورجین برخوردار می­باشد. در این رابطه گزارش شده در صورت عدم وجود استرس خشکی، تعداد خورجین و تعداد دانه کلزا افزایش می­یابد. این امر از سطح برگ بیشتر در جریان گلدهی و در نتیجه از عرضه مناسب­تر آسیمیلات ناشی می­شو­د. اختلاف گونه­ های براسیکا در تحقق این امر مهم می­باشد. (Jensen et al., 1996) گزارش کردند که تأمین آب کافی درطی مرحل گلدهی و مراحل اولیه نمو خورجین در کلزا باعث افزایش تعداد خورجین در واحد سطح و تعداد دانه درخورجین و در نتیجه عملکرد دانه می­ شود. بر اساس گزارش (Rao and Meandham, 1991) وزن دانه که عمدتاً در مرحله­ پرشدن دانه معین می­گردد، بیشتر متأثر از ساختار ژنتیکی است ولی عوامل محیط نیز بر آن اثر دارند. حدود یک سوم وزن دانه در کلزا توسط فتوسنتز خورجین­ها تأمین می­گردد. البته سهم انتقال مواد در پر کردن دانه در شرایط خشکی افزایش می­یابد. اثر تنش خشکی روی سرعت و مدت پر شدن دانه مؤثر است .برخی اثر تنش خشکی را بر طول مدت پر شدن دانه و کاهش وزن گزارش کرده ­اند.(Mohammad et al., 2007) برخی آن را بر سرعت رشد دانه مؤثر دانسته ­اند .(Daneshvar et al., ۲۰۰۸) با این حال کمبود رطوبت به­ ویژه در انتهای دوره­ رشد عامل محدود کننده­ وزن دانه کلزا می­باشد. بررسی اثر مقادیر آب و زمان­های مختلف تنش خشکی بر روی گیاه کلزا نشان می­دهد که رشد زایشی و خصوصاً اوایل مرحله­ تشکیل خورجین، حساس­ترین مرحله به تنش است (.(Daneshvar et al., ۲۰۰۸
در گزارش دیگرet al., ۲۰۰۸) (Nasri حساس­ترین مرحله به تنش را بین گرده افشانی و ده روز پس از رشد خورجین بیان شده است. این مراحل را با مراحل بین گلدهی و نمو خورجین یعنی وقتی که خورجین به طول نهایی خودش می­رسد، مصادف می­ شود. به هر حال صدمه دیدن اجزای عمده­ی عملکرد، مقدار خورجین و تعداد دانه در خورجین ناشی از هر عامل تنش­زا از جمله خشکی محدود­کننده­ عملکرد دانه­ی کلزا خواهد بود. تنش خشکی اثرات متفاوت بر کیفیت دانه کلزا دارد. (Mohammad et al., ۲۰۰۷) نشان دادند که ترکیبات دانه با اعمال تنشی در مراحل رشد رویشی و زایشی تحت تأثیر قرار می­گیرند ولی بیشترین تأثیر با بروز تنش خشکی در مرحله ی گلدهی اتفاق می­افتد، که نتیجه­ آن کاهش تعداد دانه در خورجین و تعداد خورجین می­باشد. تنش خشکی طی مرحله پرشدن دانه موجب ریزش سریع تر برگها می­گردد، همچنین عملکرد کمتری از شاخه­ های جانبی حاصل شده و در نتیجه آن تعداد خورجین در شاخه کاهش یافته و دانه­ های کوچک­تری تولید می­ شود .(Gan et al., 2004) عکس­العمل کلزا به تنش خشکی به مرحله نموی که تنش در آن حادث می­ شود بستگی دارد، در این ارتباط وقایع قبل از گلدهی و طی مرحله گلدهی نیز بر عملکرد دانه و روغن کلزا تاثیرگذار می­باشد al., ۲۰۰۸) (Mathe-Gaspar et. درصد روغن در مراحل اولیه (غنچه سبز) کاهش یافت (.(Faraji et al., 2009
ولی در بررسی (Jensen et al., 1996) نتیجه گرفتند که تنش خشکی ملایم بر درصد روغن کم تأثیر ولی در تنش شدید درصد روغن کاهش یافت. بررسی انجام شده در شرایط گلخانه­ای نیز نشان داد که اعمال تنش خشکی قبل و بعد از گلدهی، سبب افزایش گلوکوزینولات در دانه کلزا گردید .(Masoud Sinaki et al., 2007) اثر خشکی روی درصد پروتئین کلزا نیز متفاوت بوده است ولی برخی گزارش­ها افزایش درصد پروتئین دانه را در شرایط تنش خشکی بیان نموده ­اند (Rahnama and Bakhshande, 2006). به هر حال با تأکید بر اثر محیط بر محتوی روغن و پروتئین دانه کلزا همبستگی منفی بین درصد روغن و پروتئین دانه گزارش شده است (.(Si et al., 2003
مطالعات متعددی در زمینه اثر خشکی بر تجمع زیتوده گیاه کلزا انجام شده است. تعدادی از محققین معتقدند که میزان زیتوده کل تحت تنش افزایش یافته(Munns and Weir, 1981) و تعدادی دیگر بر این باورند که زیتوده تحت تنش خشکی کاهش می­یابدand Hitz, 1982) .( Hanson همچنین عده دیگری عدم تغییر زیتوده را با افزایش خشکی ثابت کرده ­اند (Moragan, 1992 ). (Siddigui et al., ۲۰۰۸) گزارش نمودند که افزایش وزن خشک و تجمع زیتوده تا حدودی به انباشته شدن ترکیبات محلول در آب مانند قندها مربوط می­ شود. یکی از مکانیزم­ های سازشی مهم برای گیاهان در پاسخ به تنش­های اسمزی مانند کاهش آب و افزایش شوری تجمع فعال یا غیرفعال همین مواد محلول است( Martin et al., (۲۰۰۲ . تعدادی از اندامک­های سلولی مسئول ساخت این مواد هستند، به گونه ­ای که ترکیبات محلول سبب می­شوند تا آب مجدد اً به سلول باز گردد و یا سلول را از تخریب حاصل از دهیدراسیون حفظ کنند( Yang et al., ۲۰۰۳) .
۱-۲-۳- ﺗﺄثیر تنش خشکی بر رشد و فتوسنتز
تنش خشکی یکی از تنش­های اصلی است که باعث کاهش تولیدات کشاورزی می­ شود. این تنش از فتوسنتز گیاه ممانعت نموده، باعث تغییر در محتوای کلروفیل و صدمه به ساختارهای فتوسنتزی می­ شود. یکی از دلایلی که تنش­های محیطی مثل خشکی، رشد و توانایی فتوسنتزی گیاه را کاهش می­ دهند، اختلال در تعادل میان تولید رادیکال­های آزاد اکسیژن و مکانیسم­های دفاعی برطرف کننده این رادیکال­هاست که به تجمع ^[۱۵]ROSو القای تنش اکسیداتیو، خسارت به پروتئین­ها، لیپیدهای غشا و سایر اجزای سلولی منجر می­گردد .(Fu and Huan, 2001) نتایج مطالعات نشان می­دهد در شرایط تنش کمبود آب روزنه­ها در گیاه بسته می­شوند و متعاقب آن غلظت CO₂ در بافت مزوفیل کاهش می­یابد و به دنبال این وضعیت واکنش­های تاریکی فتوسنتز مختل شده و محصولات حاصل از واکنش­های روشنایی، که شاملATP ، NADPH است، مصرف نمی­ شود. در چنین شرایطی به علت عدم اکسید شدن مولکول NADPH ، مصرف NADP⁺ جهت دریافت الکترون کاهش می یابد، بنابراین مولکول اکسیژن در مسیر زنجیره انتقال الکترون به عنوان پذیرنده جانشین الکترون عمل می­ کند و منجر به شکل­ گیری رادیکال سوپراکسید (O^-₂)، پراکسید هیدروژن (H₂O₂) و رادیکال هیدروکسیل (OH^-) می­گردد
( Ben Ahmed, 2009؛ .(Jubany-Mari et al., 2010گیاهان برای مقابله با تنش اکسیداتیو ایجاد شده مکانیسم­های دفاعی مختلفی شامل آنزیمی و غیرآنزیمی ر ا بکار می­برند .(Ozkur et al., 2009) یکی از صدمات اکسیداتیو مهمی که در این شرایط ایجاد می­ شود تخریب مولکول کلروفیل است. به دنبال این تخریب گیاه رنگی به نظر می­رسد که دلیل آن افزایش و قابل رؤیت­شدن رنگیزه­های محافظ مانند کاروتنوئید­­ها (گزانتوفیل، کاروتن، لیکوپن) و آنتوسیانین می­باشد.(Chalker-Scott, 2002) کاروتنوئید­ها در این شرایط قادرند انرژی زیاد طول موج­های کوتاه را گرفته و اکسیژن یک­تایی را به سه­تایی تبدیل کنند و با گرفتن رادیکال­های اکسیژن تولید شده نقش آنتی­اکسیدانی خود را ایفا کنند (Inze and Montagu, 2000). در طول تنش خشکی، میزان کاروتنوئید کاهش یافته و نتوانسته است نقش حفاظتی خود را ایفا کند. کاهش محتوی کاروتنوئید­ها می ­تواند به دلیل اکسید­شدن آنها توسط اکسیژن فعال و تخریب ساختار آنها باشد. بررسی روی زیتون نشان داد که مقدار کاروتنوئید با افزایش تنش خشکی کاهش می­یابد ( .(Ben Ahmed et al., 2009
کاهش میزان رنگیزه­های فتوسنتزی در برگهای دو ژنوتیپ برنج تحت تنش خشکی Mpa)9/1-) توسط (۱۹۹۹ (Sircelj, نیز گزارش شده است. فتوسنتز که یکی از فرآیندهای مهم فیزیولوژیکی گیاه است، شدت آن در کمبود آب کاهش مى یابد.(Gusegnova, 2006 ) دوام فتوسنتز و حفظ کلروفیل برگ تحت شرایط تنش از جمله شاخص­ های فیزیولوژیکی مقاومت به تنش است. تنش خشکی باعث تولید اکسیژن فعال همراه با کاهش و تجزیه کلروفیل می­ شود. در طی تنش، کلروفیل­ها در کلروپلاست تجزیه و ساختارهای تیلاکوئید ناپدید می­گردند۱۹۹۸) .(Sairam, نتایج تحقیقات نشان داده که تنش خشکی ملایم بر روی مقدار کلروفیل در دو گیاه سردسیری Festuca و Poa pratensis اثری نداشته ولی خشکی شدید مقدار کلروفیل را در این دو گیاه کاهش می­دهد (Hauny, 2001) همین­طور مقدار کلروفیل در گیاه توتون همراه با کاهش پتانسیل آب خاک تحت تنش کاهش می­یابد .(Pastori and Trippi, 1993) پایداری کلروفیل به عنوان شاخصی از تنش خشکی شناخته شده است و شاخص پایداری بالا به معنی بی­تأثیر بودن تنش بر گیاه است و موجب دسترسی بهتر گیاه به کلروفیل می­ شود .(Modhan et al., 2000)
دسترسی به آب اغلب رشد ریشه و برگها، هدایت روزنه­ای، فتوسنتز و تجمع ماده خشک را تحت ﺗﺄثیر قرار می­دهد (Blum, 1996). یکی از پاسخ­های اولیه گیاه در پاسخ به تنش آبی، کاهش میزان طویل سازی برگ و بستن روزنه­ها می­باشد تا از مصرف آب از طریق تعرق جلوگیری بعمل آورد. محدودیت روزنه به عنوان پاسخی در مقابله با کمبود آب منجر به کاهش میزان فتوسنتز و غلظت CO₂ داخلی می­گردد (Reddy et al., 2004). کاهش غلظت CO₂ در بافت­های برگ تحت تنش و اتلاف انرژی نوری اضافی در مرکز PSII و آنتن می ­تواند منجر به تولید ROS شده که تحت شرایط تنش آبی بسیار خطرناک می­باشد (Peltzer, 2002). کاهش رشد تحت تنش­های محیطی نظیر خشکی گزارش شده است (Mostajeran et al., ۲۰۰۹). از دیگر پارامتر­های متاثر تحت این تنش ، میزان آب نسبی (RWC) برگ بوده که از جمله شاخص­ های قابل اعتماد در جداسازی گونه­ های حساس و مقاوم در گیاهان محسوب می­ شود (Sanchez-Rodriguez et al., 2010). محتوای نسبی آب برگ یکی از ویژگی­های مؤثر در تداوم رشد کلزا تحت شرایط خشکی بوده و مقدار بالاتر آن می ­تواند عامل استمرار رشد در شرایط خشکی باشد .(Kumar and Singh, 1998) چنان چه محتوای نسبی آب برگ بالا باشد گیاه تورم سلولی خود را حفظ کرده و رشد آن تداوم می­یابد .(Rao and Mendham, 1991)در شرایط خشکی محتوای نسبی آب برگ با هد ایت روزنه­ای همبستگی داشته و کاهش مقدار آن در شرایط کمبود آب، منجر به کاهش هدایت روزنه­ای و جذب دی­اکسیدکربن شده و در نهایت سبب افت فتوسنتز می­گردد et al., 2002) .(Mailer کمبود آب در کلزا همراه با کاهش پتانسیل آب برگ باعث افت تورم سلولی، هدایت روزنه­ای و فتوسنتز گردیده و در نهایت به رشد و تولید محصول صدمه می­زند .(Kumar and Singh, 1998)(Valentovic et al., ۲۰۰۶)، نشان داده­اند که میزان RWC در برگهای ذرت که در شرایط پتانسیل آبی کم ) Mpa4/1-) رشد یافته بودند در هر دو واریته حساس و مقاوم این گیاه کاهش می­یابد. آنها همچنین پیشنهاد کرده ­اند که ارتباط مثبتی بین RWC و میزان فتوسنتز وجود دارد. بطور کلی تنش آبی موجب بسته شدن روزنه و در نتیجه کاهش نسبت CO₂/O₂ در برگها و کاهش فتوسنتز می­گردد (Moussa, 2006). نتایج تحقیق۲۰۰۷) (Dwivedi, نشان داد که تنش رطوبتی به­تنهایی موجب کاهش معنی­دار فتوسنتز کلزا می­گردد، در صورتی که در شرایط تنش رطوبتی، دی­اکسید­کربن القاء شده سبب افزایش معنی­داری در میزان فتوسنتز برگ هر دو واریته تحت آزمایش شده است. بنابراین می­توان نتیجه گرفت که بخشی از کاهش عملکرد گیاهان در اثر محدودیت آب می ­تواند توسط افزایش غلظت دی­اکسید­کربن جبران شود. در کلزا کاهش فتوسنتز جاری و میزان دسترسی مخازن خورجین­ها و دانه­ها به فرآورده ­های فتوسنتزی از علل اصلی سقط خورجین­ها و دانه­ها در اثر خشکی می ­تواند باشد et al., 2002) .(Mailer
۱-۲-۴ اثر تنش خشکی روی آنزیم­ های آنتی­اکسیدانت و مالون­دی­آلدهید
تنش­های محیطی محدود­کننده فتوسنتز، می­توانند آسیب سلولی ناشی از اکسیژن را با توجه به تولید ROSافزایش دهند (Mittler, 2002 ؛Neill et al., 2002). کاهش بیش از حد انتقال الکترون در اندامک­های سلولی نظیر کلروپلاست و میتوکندری تحت تنش، باعث تشکیل گونه اکسیژن فعال همانند آنیون سوپر اکسید (O₂^-) می­ شود که این نیز باعث آسیب­هایی جدی به غشا، لیپیدها، پروتئین­ها و سایر مولکول­های ضروری نظیر DNAو RNAسلول­ها می­گردد و متعاقباً از رشد جلوگیری می­نماید (Rout and Shaw, 2001). پراکسید هیدروژن سبب اکسیده شدن گروه ­های تیول می­گردد در نتیجه این عمل، آنزیم­ها بطور ناخواسته فعال یا غیر فعال می­شوند (Neill et al., 2002) .رادیکال هیدروکسیل خطرناک­ترین فرم اکسیژن فعال بوده و با هدف قرار دادن تمامی بیومولکول­ها، اختلالات متابولیسمی شدیدی را سبب می­ شود. انواع اکسیژن فعال در مقادیر غیرطبیعی به دلیل تخریب نقاط کلیدی در متابولیسم منجر به عوارض جبران­ ناپذیری در سلول شده و در نهایت ممکن است سبب مرگ آن گردند (Mittler, 2002). طیف وسیعی از اختلالات مولکولی که منجر به ایجاد آسیب­های فیزیولوژیکی در گیاهان تحت تنش خشکی می­شوند را می­توان ناشی از تولید رادیکال­های فعال و مخرب اکسیژن دانست. این رادیکال­ها واکنش­هایی را هدایت می­ کنند که سبب نابودی DNA ، پراکسیداسیون چربی­ها، تخریب پروتئین­های غشایی و ماکروپروتئین­ها ، در سلول از جمله رنگیزه­های کلروفیل و آنزیم­ها می­شوند. فعالیت­های آنزیمی آنتی­اکسیدانت در سلول­های گیاهی غالباً در مواجهه گیاه با تنش­های محیطی افزایش یافته و از این طریق گیاهان قادرند از، خسارات رادیکال­های آزاد اکسیژن ایجاد شده بکاهند. سوپر اکسید دیسموتاز(^[۱۶]SOD) ، کاتالاز (^[۱۷]CAT)، گلوتاتیون پراکسیداز (^[۱۸]GPX) از جمله آنزیم­ های آنتی­اکسیدانت هستند که نقش اساسی در متابولیزه کردن ترکیبات فعال اکسیژن و جلوگیری از خسارات ناشی از تنش اکسیداتیو را به عهده دارند در برخی از گونه­ های گیاهی آسیب ناشی از گرما یا خشکی، استرس اکسیداتیو را تحریک می­ کند که منجر به تولید و انباشته­شدن انواع اکسیژن سمی نظیر رادیکال­های سوپراکسید، آب اکسیژنه و رادیکال­های هیدروکسیل می­ شود. انواع اکسیژن فعال که طی تنش تولید می­شوند به برخی از ترکیبات سلولی نظیر لیپیدها، پروتئین­ها، کربوهیدرات­ها و اسیدهای نوکلئیک می­توانند آسیب برسانند. استرس اکسیداتیو می ­تواند منجر به ممانعت فتوسنتز و فرایند تنفس و رشد گیاه گردد. گیاهان سیستم آنزیمی و غیرآنزیمی را در مقابله با انواع اکسیژن فعال ساخته­اند (Yegappan et .(al., ۱۹۸۲گیاهان دارای آنتی­اکسیدانت­های آنزیمی نظیر SOD، ^[۱۹]POD، CAT،GPX، ^[۲۰]APX و ^[۲۱]GRو غیر­آنزیمی نظیر آسکوربات و گلوتاتیون (GSH)، و همچنین توکوفرول، فلاونوئید­ها، آلکالوئید­ها و کاروتنوئید­ها برای مقابله با اثرات تنش اکسیداتیو می­باشند (Pitzschke and Hirt, 2006). سوپر­اکسید دیسموتاز (SOD; EC1.15.1.1) در بخش­های مختلف سلول قرار داشته و یکی از جاروکنندگان اصلی رادیکال­های سوپر­اکسید (O₂^-) محسوب می­ شود. این آنزیم O₂^- را به H₂O₂ تبدیل کرده که توسط آسکوربات پراکسیداز (APX: EC 1.11.1.11)زدوده می­ شود. پراکسید هیدروژن نیز توسط پراکسیداز (POD: EC 1.11.1.7) و در پراکسی­زوم­ها هم عمدتاً توسط کاتالاز (CAT; EC 1.11.1.6) از بین رفته و به آب و اکسیژن تبدیل می­گردد. درجه صدمه­رسانی ROS بستگی به توازن بین تولید و از بین رفتنش توسط این سیستم­های از بین برنده آنتی­اکسیدانی دارد (Khan and Panda, 2008 Demiral and Turkan, 2005;). در سیستم­های آنزیمی، آنزیم سوپراکسید دیسموتاز، سوپراکسید (O₂^-) را به O₂ و H₂O₂ کاتالیز می­ کند. کاتالاز، پراکسید هیدروژن(H₂O₂) را به دو مولکول آب و یک مولکول _۲O تبدیل می­ کند و گلوتاتیون پراکسیداز با اکسیژن نوزاد، رادیکال آزاد سوپراکسید و رادیکال­های هیدروکسیل واکنش داده و به طور مستقیم به عنوان یک تنظیف­کننده رادیکال عمل می­نماید Bowler et al., 1992)).
گلوتاتیون و آسکوربات از مهم­ترین آنتی­اکسیدان­های محلول در آب می­باشند که در اکثر اندامک­های سلول حضور دارند .(Smirnoff, ۲۰۰۰) آنتی­اکسیدان­ها توانایی واکنش مستقیم با رادیکال­های فعال اکسیژن نظیر سوپراکسید و هیدروکسیل را داشته و آنها را جمع­آوری می­ کنند (Mittler, 2002). نسبت احیا به اکسید آنتی­اکسیدان­های مذکور بیانگر وضعیت سلول در شرایط تنش است. به­ طوری­که هرچه این نسبت در آنتی­اکسیدان­های مذکور بیشتر باشد سلول از پتانسیل ردوکس مطلوبی برخوردار بوده و مکانیسم­های تدافعی آن در شرایط تنش بهتر عمل می­ کند .(Breusegem et al., ۲۰۰۱)
گلوتاتیون آنتی­اکسیدان مهم دیگری است که نقش بسیار موثری را در محافظت از ساختار گیاهان ایفا می­ کند. بطوری­که این متابولیت علاوه بر شرکت در چرخه­های ذکر شده در شکل ۱-۵، کوفاکتور آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز می­باشد (Mittler, 2002). این ترکیبات علاوه بر شرکت در چرخه­های بسیار مهمی نظیر مهلر(Asada, 2000) ، گزانتوفیل(Havaux and (Niyogi, 1999، اسکوربات – گلوتاتیون۲۰۰۳) (Blokhina,توانایی واکنش مستقیم با انواع اکسیژن فعال را داشته و با
احیای آنها به آب، از اثرات مضر آنها پیشگیری می­ کنند. امروزه برخی از محققان معتقدند که افزایش میزان این آنتی­اکسیدان­ها تحمل گیاه به تنش­های محیطی را افزایش می­ دهند (Asada, 2000). بعلاوه اسکوربات پراکسیداز به­عنوان آنزیم کلیدی در چرخه­های گلوتاتیون – اسکوربات و مهلر ایفای نقش می­ کند.
شکل ۱-۴- منبع تولید ROS ها در داخل و بیرون سلول­های گیاهی (Ramamurthy and Nina, 2003).
آنتی­اکسیدان­های مذکور بعنوان کوفاکتور آنزیم­ های درگیر در این چرخه­ها عمل می­ کنند. به عبارت دیگر فرم احیای این آنتی­اکسیدان­ها پتانسیل هیدروژن لازم برای احیای کامل پراکسید هیدروژن را در چرخه­های گلوتاتیون – اسکوربات و مهلر تامین می­ کنند. همچنین فرم احیا آنتی­اکسیدان­های محلول در آب مذکور در چرخه گزانتوفیل هیدروژن لازم برای احیا کامل اکسیژن اتمسفری و تبدیل آن به آب نقش بسیار موثری دارند. هرگاه آنتی­اکسیدان­های اسکوربات و گلوتاتیون کاهش یابند و یا نسبت احیا به کل آنها در حد پائین باشد سبب کاهش کارایی مکانیسم­های مذکور شده و انواع اکسیژن فعال تجمع می­یابد .(Mittler, 2002) بر خلاف اغلب موجودات، گیاهان ژن­های چندگانه­ای دارند که کد کننده ایزوفرم­های SOD و APX بوده و بطور ویژه در کلروپلاست­ها، میتوکندری­ها، پراکسی­زوم­ها و همچنین آپوپلاست و سیتوسل یافت می­شوند. شواهد زیادی نشان می­ دهند که سیستم­های آنتی­اکسیدانت تحت تنش­های غیر­زیستی تغییر می­یابند. درگوجه­فرنگی و مرکبات تحمل به شوری به افزایش فعالیت SOD، APX وCAT نسبت داده می­ شود (Mittova et al., 2004). افزایش میزان فعالیت SOD،APX وCAT در دو واریته حساس (Trihybrid 321) و مقاوم (Giza 2) ذرت تحت تنش خشکی توسط (Moussa and Abdel-Aziz, 2008) نیز گزارش شده است. توزیع فضایی آنزیم­هایی نظیر سوپراکسید دیسموتاز در غشاها می ­تواند تا حدودی در برقراری مقاومت نسبت به خشک­سالی مهم باشد Bowler et al., 1992)).
(Jin et al., 2006 ) اظهار کردند که با افزایش تنش خشکی پس از ۲۴ ساعت میزان فعالیت آنزیم سوپراکسید دیسموتاز در گیاه افزایش می­یابد. افزایش فعالیت این آنزیم در تیمار تنش به خاطر نقش مهم این آنزیم جهت مقابله با رادیکال­های آزاد اکسیژن ایجاد شده در اثر تنش خشکی می­باشد، بنابراین SOD به عنوان یکی از اجزای مهم مکانیسم دفاعی گیاه در نظر گرفته می­ شود. گلوتاتیون پراکسیداز کاهش پراکسید هیدروژن را با بهره گرفتن از گلوتاتیون احیا شده کاتالیز می­ کند و از سلول­ها
در برابر آسیب­های ناشی از اکسایش حفاظت می­ کند .( Dixon et al., 1998)افزایش فعالیت گلوتاتیون پراکسیداز در پنبه

الف