حدیقه نخستین بار در هندوستان چاپ شد. که در میان چاپ ها از ارزش والایی برخوردار است. و در تصحیح متن تصحیح شده استاد مدرس رضوی که در ده باب تنظیم شده است:
- باب اوّل، در توحید باری تعالی که شامل معرفت، وحدت، تنزیه و تقدس، توکل، زٌهد و شوق و رضا و تسلیم است.
- باب دوم، در توصیف قرآن و جلالت آن.
- باب سوم، در نعت پیامبر و آل و اصحاب اوست که در این باب ضمن ستایش خلفای راشدین، با صمیمیت بسیار علی (ع) و فرزندان او، امام حسن و امام حسین علیها السلام را، نیز امام ابوحنیفه و شافعی را ستوده و آل ابوسفیان را نکوهش کرده است.
- باب چهارم، در توصیف عقل و احوال و افعال اوست.
- باب پنجم، در فضیلت علم.
- باب ششم، در ذکر نفس کلّی و مذّمت دنیا و دنیا پرستان است.
- باب هفتم، در غرور و غفلت و نسیان و توصیف مرگ است.
- باب هشتم، در مدح بهرام شاه و بزرگان دربار اوست.
- باب نهم، در نکوهش مدعیان و مخالفان و از طبقات مختلف مردم سخن می گوید.
- باب دهم، در بیان حال شاعر و سبب تصنیف کتاب و ضعف و پیری.

۱-۶-۲ سیر العباد الی المعاد:

در هنگام اقامت شاعر در سرخس و به نام سیف الحق محمد بن منصور سرخسی سروده شده است. این مثنوی در بیان سیر و سلوک روح در مراتب ناسوت و عروج به ملکوت است. که با خطاب به باد آغاز و انجام می یابد. منظومه ای که پاسخ گوی روح پرسش گری است که درباره وجود می اندیشد و آرزوی رهیدن از خاک و رسیدن به افلاک را دارد. منظومه ای رمزی و عرفانی است که به نظمی سخته و استوار، بیان شده است و یکی از مشهورترین منظومه های عرفانی زبان فارسی است. بارها چاپ شده و از جمله چاپ های مدرس رضوی و شروحی بر آن نوشته اند.

۲-۶-۲ کارنامه بلخ:

یا مطایبه نامه ظاهراً اولین مثنوی حکیم است که منظومه ی کوتاهی است در حدود پانصد بیت که نسایی به هنگام اقامت در بلخ آن را سروده و به غزنه فرستاده است و در آن به گوشه هایی از زندگی شخصی خودش و پدرش و بعضی از معاصرانش اشاره کرده است. که یادآور منظومه ای از مسعود سعد در همین ابواب است.

۳-۶-۲ تحریمه القلم:

مثنوی بسیار کوتاهی است در حدود صد بیت که خطاب به قلم سروده است و به مخاطب اندرز می دهد. که از زٌهد ریایی بپرهیزید. این مثنوی با سوگند به پیامبر (ص)، امام علی (ع) و دو فرزند فاطمه (س) پایان می یابد تحریمه القلم نخستین بار به وسیله استاد مینوی در مجله فرهنگ ایران زمین ۱۳۳۵ هـ.ش منتشر شد.

۴-۶-۲ مکاتیب سنائی:

استاد نذیر احمد از محققان برجسته ی هند، مجموعه ی آثار مثنوی سنائی را که محدود به چند نامه است در یک کتاب گردآوری و نقد و بررسی کرده است و آن را مکاتیب سنائی خوانده است.

۷-۲ چند اثر منسوب به سنائی

1. 1. طریق التحقیق: که تا همین چند سال قبل در انتسابش به سنائی کوچکترین تردیدی وجود نداشت امروز، بر اثر مطالعات دقیق و عالمانه ی آقای بواوتاس استاد دانشگاه اوسبالا، در سوئد، روشن شده است که نمی تواند از آثار سنائی باشد.

1. 1. عقلنامه: به قراین سبک شناسی و به دلایل نسخه شناسی نمی تواند از آن سنائی باشد. موضوع این مثنوی مراقب انسان است او باید از یکی از شعرای قرن هشتم یا نهم باشد.

1. 1. عشق نامه: سبک سخن و اسلوبِ شعرها، از عوالم سخن سنائی به دور است.

1. 1. سنائی آباد: منظومه کوچکی است. احتمالاً از یکی از شعرای قرن دهم که در آن آداب مرادو مرید را از روی کیمیای سعادت و احیاء علوم الدین غزالی به نظم در آورده است و سبک آن به سخن سنائی ارتباطی ندارد.

۸-۲ دیگر آثار منسوب به سنائی

غریب نامه، زاد السالکین، بهرام و بهروز.

۹-۲ جایگاه سنائی در تاریخ شعر فارسی

همیشه توفیق از آن شاعرانی است که حال و هوای تازه ای را وارد یکی از ساخت و صورت های شعری می کنند. یا خود به ایجاد ساخت و صورتی نو می پردازند. ایجاد قاب و قالب جدید در شعر یک ملت در همه ادوار تاریخی امکان پذیر نیست. اگر معنی درست و معقولی از ساخت و صورت در ذهن داشته باشیم می دانیم که این کار جز به ندرت آن هم در بزنگاه های خاصی از تاریخ ظهورش امکان پذیر نیست.

۱۰-۲ اوضاع روزگار آن زمان

قرن ششم یکی از دوران های پرتلاطم تاریخ ایران است. حدود نیمی از این قرن، مقارن است با اقتدار سلجوقیان، که دوره ای است نسبتاً امن، امّا در این دوران نیز فدائیان اسماعیلیه وحشت در دلها انداخته بودند و بخصوص بزرگانی را که با باطنیان عناد می ورزیدند از پای درمی آوردند. سنجر خود، با امیران خوارزمشاهی در جنگ بود و در سالیان پایانی سلطنتش ترکان غز – که خود از خویشاوندان ترکمانان سلجوقی بودند – به خراسان حمله آوردند و آن ناحیت را بکندند و بسوختند و سنجر مالک الرقاب را به اسارت بردند. پس از سنجر، حکومت مرکزی و مقتدر سلجوقی به حکومت های ایالتی تبدیل گشت. آنان معمولاً با یکدیگر در ستیز بودند.
خوارزمشاهیان نیز – که از زمان سنجر قدرت گرفته بودند، به تدریج بر خراسان و سایر نواحی تسلّط می یافتند. این ترکان با ترکان قنقلی پیوند یافته بودند و قنقلیان^[۱]که به ترکان اعجمی معروف بودند در لشکر خوارزمشاهیان حضور داشتند و هر دو گروه همانند سایر ترک غولان نو برده در غارتگری و آدم کشی، بیداد می کردند آنچنان که – به قول صاحبّ مرصادالعباد – گویی فتنه در عراق و خراسان وطن داشت^[۲]. تاخت و تاز فراوان ترکان در این دوران سبب آمده که واژه هایی چون ترکی کردن و ترکتازی و … در زبان فارسی پیدا شود^[۳].
علاوه بر این، قرن ششم، دوران رواج تعصّب های فرقه ای و عمومی شدن تصوّف و برکنده شدن عقل و برهان و استدلال بود. زیرا امام محمد غزالی در نیمه ی دوم قرن پنجم، کاری ترین ضربه را بر پیکر فلسفه و استدلال فرود آورده بود و عقاید کلامی اشاعره به ذهن مردم غالب شده بود.
فرقه های گوناگون نیز با یکدیگر در نزاع بودند. صوفیان با فلاسفه و اهل استدلال در مناظره بودند و سنیان و شیعیان و فرقه های اهل تسنن با یکدیگر در ستیز. مناقبیان و فضائلیان در کوچه ها به دست عوام دو فرقه به قتل می رسیدند. جامعه ی قرن ششم، روی در انحطاط های اجتماعی و اخلاقی داشت و از تعادل موجد در جامعه ای سالم، به دور افتاده بود. مجموعه ی این احوال از لحاظ فکری بر موضوع و سبک شاعران این دوره تأثیر گذاشته است. تصویر انسان و جامعه ی آرمانی که در شعر بعضی از شاعران این دوره – چون نظامی – دیده می شود از همین جاست.
در قرن پنجم، خواجه نظام الملک طوسی مدارس نظامیه را در چند شهر بزرگ عالم اسلام مانند بغداد و نیشابور و بلخ و هرات و اصفهان و بصره و مرو و آمل و طبرستان و موصل^[۴]بنیان نهاده بود. پس از وی نیز مدارسی دیگر به وجود آمده بود. در قرن ششم توسعه ی مراکز تعلیم شگفت آور بود و کتابخانه های بزرگ و متعدّد ساخته شد. بسیاری از این مراکز از آن فرقه ای خاص بود. زبان تدریس در گروهی از این مدارس عربی بود و بیشتر علوم شرعی و وابسته های آنها تدریس می شد. بسیاری از این تحصیل کردگان به شعر و شاعری نیز می پرداختند. به سبب آشنایی این شاعران به علوم و اصطلاحات علمی، همین مسئله است.
از آغاز پیدایش علوم بلاغی در ادب عربی و فارسی تا قرن ششم، زمان قابل ملاحظه ای فاصله افتاده بود و در این مدت علمای بزرگ در علوم بلاغت ظهور کرده بودند و کتاب های مهم در این زمینه تألیف شده بود. شاعران قرن ششم با مباحث گوناگون بلاغت و بدیع آشنایی کامل داشتند و بعضی از آنان خود صاحبّ تألیف در این زمینه بودند مانند رشید و طواط مؤلف حدایق السحر، این امر سبب آمد که شعر قرن ششم از نظر رعایت معیارهای بلاغت و استعمال صنایع بدیعی، از دوران های غنی شعر فارسی باشد. در این عصر شاعرانی ظهور کرده اند که در کاربرد صنایع بدیعی افراط کرده اند یا قصاید بدیعیِ سروده اند و این خود بیانگر آن است که ذهن اکثر آنان متوجه این موضوع بوده است.
زبان فارسی از دوران صفاریان و سامانیان تا قرن ششم نیز تکامل فراوان یافته بود و برای بیان مفاهیم و اغراض گوناگون اقتداری خاص داشت. علاوه بر واژه های فراوان که از عربی به وام گرفته بود، بسیاری از گویندگان نیز با قدرت و مهارتی که در زبان فارسی داشتند، لغات و ترکیبات فراوان می ساختند و به کار می بردند آنچنان که شاعران بزرگ این قرن از نظر واژه سازی و استعمال ترکیب ها و تعبیرهای جدید در زبان فارسی ممتازند و واژه سازی های آنان در ادوار بعد نیز مورد توجه شاعران بزرگ بوده است. از نظر قالب ها و مفاهیم نیز شعر فارسی در این دوره توسعه ای خاص یافته بود.

از قرن پنجم، به تدریج زمینه هایی فراهم آمده بود برای رواج فارسی دری در مناطق غربی و مرکزی ایران. گشوده شدن بخش هایی از مناطق مرکزی از سوی سپاهیان غزنوی و آمیزش خراسانیان با ادیبان و شاعران منطقه ی عراق عجم و مهاجرت بعضی از اهل شعر و ادب به دیگر مناطق مانند مهاجرت اسدی طوسی از خراسان به آذربایجان و ظهور قطران تبریزی در آن ایالت و گسترش قلمرو سلجوقیان و خوارزمشاهیان سبب آمده بود که در نواحی مرکزی و غربی ایران چون اصفهان و آذربایجان نیز حوزه های ادبی به وجود آید و شاعران بزرگ در این حوزه ها پرورده شوند و چون سلیقه ی ادبی اینان با شاعران خراسانی تفاوت داشت، طبیعتاً شعر در این نواحی نسبت به سبک قرن پنجم و دوران سامانی دستخوش تحوّل فراوان شده بود.
اگرچه در قرن ششم هنوز خاندان ها و امیران ادب پرور و شعر دوست وجود داشته اند امّا عوامل بی اعتنایی پادشاهان به شعر هم از قرن پنجم – به تدریج – در جامعه ی ایرانی پدید آمده بود. این بی اعتنایی در قرن ششم بیشتر است، آنچنان که شاعران مدیحه سرا در ازای ثناگستری خویش صله ای درخور نمی یابند و کار آنان به ستایش دوباره و تقاضاهای مکرّر و تهدید به هجو ممدوح می کشد و بدین سبب اینگونه شاعران برآنند که شاعری به گدایی افتاده است. این گونه بازتاب ها را در شعر انوری و جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی و فرزند او کمال الدین اسماعیل می توان دید^[۵]. امّا در مقابل اینان شاعران زهدپیشه و عارف مسلک هم در این قرن هستند که شعر را به خدمت زٌهد و عرفان و اخلاق گرفته اند. روشی که سنائی در شعر پارسی بنیان نهاد جریان ادبی و سبکی تازه ای به وجود آورد که نه تنها در قرن ششم بلکه در ادب عرفانی فارسی پیروان فراوان یافت و بخشی مهم از شعر فارسی قرن ششم و هفتم تا قرن نهم را تحت تأثیر قرار دارد.
اگرچه بعضی از شاعران قرن ششم، تربیت یافتگان نیمه ی دوم قرن پنجم هستند و طبیعتاً زبان شعری آنان به زبان شاعران قرن پنجم نزدیک تر است امّا خود ا ز پیشروان تغییر سبک در این دوران هم هستند مانند سنائی؛ و بعضی از شاعران نیز تقریباً همان روش شاعران قرن پنجم را دنبال می کنند و ویژگی های غالب سبک قرن ششم در شعر آنان کمتر است مانند ادیب صابر و عمعق بخارایی.
آنچنان که از دیوان ها و منظومه های این دوره برمی آید، گروهی از شاعران قرن ششم با یکدیگر ارتباط و مکاتبه داشته اند و گاهی یکدیگر را ستوده اند و گاهی کارشان به مهاجرت کشیده است. ارتباط خاقانی با استادش ابوالعلاء گنجوی و مهاجات آن دو در دیوان آنان منعکس است. قصیده ی جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی درباره ی خاقانی – که هم رنگ ستایش دارد و هم صبغه ی هجو – نزد ادبا معروف است. خاقانی پس از این قصیده، قصیده ای در ستایش اصفهان سرود با این مطلع:
نکهت حوراست یا هوای صفاهان جبهت جوزاست یا لقای صفاهان
دیوان، ص ۳۵۳
ارتباط خاقانی با رشید و طواط و هجایی که خاقانی در حق او سروده از این نمونه هاست. نمونه هایی از اظهارنظر شاعران را درباره ی یکدیگر در آثار سنائی و انوری و دیگران می توان دید. این مطلب بیانگر آن است که با وجود فاصله های طولانی، شاعران این عصر با یکدیگر ارتباط داشته اند و از شعر و سخن یکدیگر مطلع بوده اند و زمینه ی تأثیر و تأثر و رقابت در میان آنان فراهم بوده است. به همین سبب گسترش سبک سنائی و تأثیرپذیری گروهی از شاعران قرن ششم از شیوه ی کلام وی، امری طبیعی است.
از دیدگاه شاعران عراقی و آذربایجانی، خراسان مهد شعر و شاعری و آمال آنان بوده است. در قرن پنجم، قطران تبریزی، شعر خوب را از خراسانیان دانسته و گفته است:
شعر او طبی است و آن او همه طمعی بود شعر او نامی است و آنِ او همه نانی بود
تا نگوید کس مرا کـان نیکتــر بـاشد از این کو خراسان دیده باشد یـا خراسانی بود
دیوان قطران، ص ۱۰۲
و خاقانی شوق خویش را – در چند قصیده – برای رفتن به خراسان بیان کرده است از جمله در این قصیده:
به خراسان شوم انشاالله آن ره آسان شوم انشاالله

بین نسبت Chol/HDL بر حسب جنس در هیچیک از دو گروه تغییر معنی داری یافت نداشت(در گروه کنترل به ترتیب در زنان p=0.823 و مردان p=0.339 ودر گروه مداخله در زنان p=0.652ومردان p=0.847 ) .
HDL در دو گروه تغییر معنی داری را بر حسب جنس نشان نداد (در گروه کنترل به ترتیب در زنان p=0.235و مردان p=0.940 ودر گروه مداخله درزنان۸۲۷٫ p=0ومردان p=0.694 ) .
۲-سن
به علت اینکه سن بیماری های قلبی در ایران حدود ۱۰ سال کاهش یافته است، بنابراین خط برش (cut off point ) سن را در این مطالعه ۳۵ سال قرار داده و سنین زیر ۳۵ سال را بعنوان سنین پایین و سنین بالای ۳۵ سال را بعنوان سنین بالا طبقه بندی نمودیم. بر این اساس رابطه پروفایل چربی و FBS و همچنین نسبتهای LDL/HDL وTC/HDL را در دو گروه برحسب سن بررسی نمودیم.نتایج بدست آمده در جدول شماره ۵ آورده شده است.

در گروه مداخله کاهش FBS در سنین بالا معنی دار بود (p=0.034) در حالی که در سنین پایین تغییر معنی داری نشان نداد(p=0.361). همچنین در سنین بالا و پایین گروه کنترل تغییر معنی داری در FBS بدست نیامد (به ترتیب در سنین پایین p=0.463 و در سنین بالا p=0.353 ).
تغییر LDL کلسترول هیچیک ازدو گروه مداخله و کنترل با رده های سنی متفاوت معنی داری نشد.
(گروه مداخله به ترتیب در سنین پایین۰۸۸ .p=0 و در سنین بالا p=0.085 و در گروه کنترل به ترتیب در سنین پایین p=0.314 و در سنین بالا p=0.325 ).
TC یا کلسترول توتال در سنین پایین در گروه مداخله کاهش معنی داری یافت (p=0.024) در حالی که این تغییر در سنین بالا در گروه مداخله(p=0.065) و همه سنین در گروه کنترل معنی دار نبود (به ترتیب در سنین پایین p=0.756 و در سنین بالا p=0.633 ).
تغییرات TG در هیچیک از دو گروه مطالعه برحسب سن معنی دار نبود (گروه مداخله به ترتیب در سنین پایین p=0.369 و در سنین بالا p=0.073 و در گروه کنترل به ترتیب در سنین پایین p=0.120 و در سنین بالا p=0.262 ) .
تغییرات HDL در هیچیک از دو گروه مطالعه برحسب سن معنی دار نبود (گروه مداخله به ترتیب در سنین پایین p=0.185 و در سنین بالا p=0.228 و در گروه کنترل به ترتیب در سنین پایین p=0.126 و در سنین بالا p=0.739 ) .
تغییرات LDL/HDLدر هیچیک از دو گروه مطالعه برحسب سن معنی دار نبود (در گروه مداخله به ترتیب سنین پایین p=0.429 و در سنین بالا p=0.399 و در گروه کنترل به ترتیب در سنین پایین p=0.742 و در سنین بالا p=0.488 ) .
تغییرات Tchol/HDL در هیچیک از دو گروه مطالعه برحسب سن معنی دار نبود(در گروه مداخله به ترتیب سنین پایین p=0.467 و در سنین بالا p=0.215 و در گروه کنترل به ترتیب در سنین پایین p=0.164 و در سنین بالا p=0.805 ).

۳- عقد رهن از سوی راهن لازم و از جانب مرتهن جایز است.در ماده ۷۸۷ق.م آمده که «عقد رهن نسبت به مرتهن جایز و نسبت به راهن لازم است; بنابراین مرتهن می تواند هر وقت بخواهد آن را بر هم زند; ولی راهن نمی تواند قبل از اینکه دین خود را ادا نماید یا به نحوی از انحاء قانونی از آن بری شود، رهن را مسترد دارد.»

ب - شرایط مورد رهن:
مانند هر قراردادی،در عقد رهن نیز موضوع قرارداد یعنی مورد رهن،باید مالیت داشته،دارای منفعت عقلایی و مشروع باشد. معلوم و معین و قابل نقل و انتقال باشد(ماده ۷۷۳ ق.م).علاوه بر اینها گفته شد که در رهن«قبض مورد رهن»از شرایط وقوع عقد است.پس باید مورد رهن، مالی باشد که بتوان آن را به قبض مرتهن داد; بنابراین استنباط می شود که:

1. 1. مورد رهن باید «عین » باشد، نه دین یا منفعت.

1. 1. مورد رهن باید قابل تسلیم به مرتهن باشد؛ پس رهن مالی که راهن قدرت بر تسلیم آن را ندارد و مرتهن نیز نمی تواند آن را در قبض خود درآورد، باطل است.

1. 1. مورد رهن باید ملک راهن باشد یا او حق رهن گذاردن آن را داشته باشد.

از میان شرایط مذکور، آنچه با موضوع این مقاله مرتبط است، شرط«عین»بودن مال مرهون و شرط«قابلیت تسلیم» آن است . ۱- لزوم عین بودن مورد رهن:
هنگامی که در عقد رهن گفته می شود مورد رهن باید عین باشد،مقصود «عین معین » است(م ۷۷۴ ق.م) ; زیرا قبض مورد رهن، شرط تحقق رهن است; پس باید مورد رهن وجود خارجی داشته باشد تا قابل قبض و اقباض باشد; بنابراین مالی که در آینده به وجود می آید (منفعت) و عین کلی را که در شمار دیون قرار می گیرد، نمی توان مورد رهن قرار داد(همان ، ص ۵۳۹، ش ۳۵۳).
چون در ماده ۷۷۴ ق.م چنین آمده که موضوع رهن باید «عین معین » باشد، چنین برداشت می شود که اموال غیر مادی مانند حق تالیف و سرقفلی و مطالبات را نمی توان مورد رهن قرار داد.
اما در مورد اموال مادی، ارزش آنها را با چه معیاری باید سنجید؟
آیا ضرورتی دارد که ارزش عین به اعتبار جنس یا ماده اصلی آن باشد یا آنچه را هم که دارای ارزش اعتباری یا نماینده مقداری ارزش است، می توان به رهن داد؟
برای مثال،آیا وثیقه نهادن اسکناس یا اسناد در وجه حامل یا سهام بی نام شرکتها،بویژه آنها که فروش ارزش مالیشان بطور مسلم امکان دارد، درست است یا باطل ؟
این پرسشی است که حقوقدانان پاسخهای متفاوتی به آن داده اند و ما به طرح و بررسی آنها خواهیم پرداخت. ۲- تاثیر قبض در عقد رهن:
در فقه امامیه بحث است که آیا قبض مال مرهون، شرط تحقق و صحت عقد رهن است یانه; در این باره سه نظر داده شده است:
۱- عقد با ایجاب و قبول کامل می شود و اجرای مفاد آن، بر راهن لازم می گردد و قبض و اقباض مال مرهون هیچ اثری در نفوذ عقد ندارد.
۲- عقد رهن از عقودی است که بدون قبض تحقق نمی یابد و قبض، شرط صحت آن است; زیرا ایجاب و قبول به تنهایی عقد را بوجود نمی آورد.
۳- عقد رهن با ایجاب و قبول بوجود می آید نه به نحو عقد لازم; اما بعد از تحقق قبض و اقباض، عقد بر راهن لازم می شود; پس قبض، شرط لزوم عقد رهن است ;نه شرط صحت آن ^[۱۸].
قانون مدنی در ماده ۷۷۲ مقرر داشته است که مال مرهون، باید به قبض مرتهن یا به تصرف کسی که بین طرفین معین می گردد، داده شود ولی استمرار،شرط صحت معامله نیست.
ظهرنویسی سند مربوط به معامله است،بنابر این طرفین باید قاصد و اهلیت داشته باشند و جهت معامله نیز مشروع باشد.بنابر این ظهرنویسی که در حال مستی بوسیله راهن صورت گرفته باشد باطل است(ماده ۹۵ قانون مدنی)معاملات محجور و ورشکسته نیز بلا اثر است(مواد ۲۱۲و۲۱۳قانون مدنی و بند۳ ماده۴۲۳ قانون تجارت)به علاوه ظهرنویسی ته عنوان رهن بدون احراز مالکیت حامل برات موثر نیست ولی همانطوری که قبلا دیدیم حامل براتی که سوء نیت او در موقع انتقال ثابت نشده و امضای ظهرنویسان سند مسلسل باشد ولو اینکه سند سند از طرف غیر مالک به او منتقل شده باشد از طرف مقنن مالک برات شناخته شده است.
بالاخره ظهرنویسی به عنوان رهن وقتی تحقق پیدا می کند که مال مرهون یعنی برات به تصرف مرتهن داده شده باشد.(همان،ص۱۲۳)
شرایط شکلی ظهرنویسی به عنوان رهن
طبق مقررات قانون تجارت کشورهای مغرب زمین ظهرنویسی به عنوان رهن پس از درج عبارت«برای تضمین» یا «برای رهن»یا عبارتی مشابه آن در پشت برات که به امضاء ظهرنویس«راهن» رسیده واقع میشود. مقنن ایران با تصویب ماده ۱۳۰۱ قانون مدنی که به موجب آن امضائیکه در روی نوشته یا سندی باشد بر ضرر امضاء کننده دلیل است،اعمال مقررات فوق را در ظهرنویسی به عنوان رهن تلوحاَ اجازه داده است.
عده ای از دانشمندان ذکر نام مرتهن و تاریخ ظهر نویسی را برای تحقق معامله لازم دانسته اند لکن به عقیده اکثر علماء ذکر عباراتی در پشت برات که حاکی از رهن بوده و به امضای راهن رسیده باشد برای اثبات رهن کافی است به نظر ما این عقیده با مندرجات ماده۱۳۰۱قانون مدنی منطبق است،لکن امضای تنها بدون ذکر عبارات فوق الذکر کافی نیست زیرا همانطوری که قبلا نیز توضیح داده شده امضای تنها در پشت برات مشعر مالکیت برات است.
چنانکه میدانیم ظهرنویسی مفهوم کلی داشته و چه به عنوان انتقال مالکیت و چه به عنوان رهن علاوه بر برات یا سفته شامل سهام شرکتها نیز میشود ، ولی در مورد این قبیل اسناد بین سهام با نام و بی نام باید تفکیک قائل شد . در سهام با نام ظهرنویسی بعنوان رهن چون در حقیقت انتقال قسمتی از مالکیت سند است مانند ظهرنویسی به عنوان مالکیت فقط پس از درج معامله در دفتر سهام شرکت صادر کننده سهم تحقق می باشد.(ماده ۴۰ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت مصوب۲۴ /۱۲/۱۳۴۷ شمسی)راجع به سهام بی نام عبارت«برای تضمین» یا «برای رهن» مندرج در پشت سند پس از امضای راهن دلیل بر وقوع رهن است.(همان،ص۱۳۸)
نظر به اینکه استیفای حق رهن تابع تشریفات خاصی است که برای متضمن بطوء نقل و انتقال برات می شود و این امر مباین با سهولت و سرعت معاملات این قبیل اسناد است و به عبارت دیگر با خصوصیات اقتصادی حاکم بر نقل و انتقال برات منافات دارد از این جهت ظهرنویسی به عنوان رهن،در عمل اهمیت خود را از دست داده است و مقترض به عوض ظهرنویسی به عنوان رهن برات را پس از امضای پشت آن به مقرض واگذار میکند.اثبات حق رهن نسبت به سند به طریق دیگر از قبیل تنظیم سند جداگانه،قید عقد رهن در دفتر تجارتی یا ضمن نامه عاری صورت میگیرد.
لکن در مقابل اشخاص ثالث مندرجات ظاهری برات قابل استناد بوده و مدارک مزبور فقط بین طرفین معامله موثر است.علیهذا چنانچه مرتهن برات مورد بحث را،که با تشریفات فوق الذکر به رهن او در آمده ، با امضای تنها یعنی به عنوان مالکیت به دیگری که سوء نیت او هنگام انتقال ثابت نشده منتقل کند این انتقال صحیح بوده و راهن حق هیچگونه اعتراضی به واگذاری برات نخواهد داشت،لکن میتواند مرتهن را به عنوان خیانت در امانت طبق ماده ۲۴۱ قانون مجازات عمومی تحت تعقیب جزایی قرار دهد.(حسینی تهرانی،ص۱۴۰)
رهن اموال منقول از قبیل کالاهای تجارتی و محصولات صنعتی و کشاورزی و نظائر آن در ایران معمولا با تودیع اموال مذکور در انبارهای عمومی به عمل می آید .
در مقابل تودیع این قبیل کالاها قبض رسید و برگ وثیقه را میتوان توام یا جداگانه از طریق ظهرنویسی منتقل نمود . در صورت ظهرنویسی برگ وثیقه کالای مربوط به آن در گرو شخصی که ظهرنویسی به نفع او شده قرار خواهد گرفت و در صورت ظهر نویسی قبض رسید ، مالکیت کالا به انتقال گیرنده منتقل خواهد شد(ماده ۶ تصویب نامه قانونی مورخ۲/۱۰/۱۳۴۰)چنانکه دیده میشود برگ وثیقه بوسیله ظهرنویسی به ایادی متعاقبه قابل انتقال بوده و ظهرنویسان در مقابل دارنده سند متضامناَ مسئول میباشند.
۲-۱-۶-۳-بند سوم : واگذاری:
- وضع و موقعیت اسناد تجاری به معنی خاص(برات، چک، سفته)را با اوصاف و ویژگیهای آن، چندان مد نظر ندارد و توثیق اسناد در وجه حامل یا سهام بی نام شرکتها را درست می داند اما سهام و اوراق تجاری با نام را در زمره اموال غیر مادی به حساب آورده با توجه به لزوم عین بودن وثیقه، رهن آنها را درست تلقی نمی کند; حال آنکه امروزه اسناد تجاری مثل اوراق بهادار(سهام شرکتها اعم از با نام و بی نام و اوراق قرضه)،اسناد خزانه و قبوض انبارهای عمومی)مثل قبض رسید و برگ وثیقه^[۱۹] در تمامی کشورهایی که بورس اوراق بهادار در آنها وجود دارد، داد و ستد می شود.در آنجا بحثی پیرامون ارزش مالی مسلم اینگونه اسناد وجود ندارد; ارزش و خاصیت زایندگی مالی آنها بمراتب بیشتر از سایر اموال مادی،اعم از منقول و غیر منقول و حتی پول کاغذی است و تردیدهای موجود در امکان توثیق آنها کلا مرتفع شده است، بلکه بحثهای مربوط به توثیق اسناد تجاری خاص نیز در آنها حل شده است;زیرا جای تردید نیست که اسناد تجاری با نام که با قید«به حواله کرد» به صرف ظهر نویسی به دیگری انتقال می یابد، در هر ظهرنویسی به ارزش و اعتبارشان افزوده می شود; چون به متعهدان پرداخت وجه سند افزوده می شود و امکان مراجعه دارنده سند را جهت دریافت وجه آن افزایش می دهد.
آنچه هنوز مورد تردید مانده، ماهیت حقوقی اسناد تجاری،از نقطه نظر تقسیم بندی کلی اموال است.شکی نیست که اسناد تجاری در زمره اموال منقول غیر مادی است;ارزش مالی آنها نه تنها کمتر از ارزش اموال مادی منقول به شیوه های سنتی نیست،بلکه بمراتب از آنها بیشتر است.این ارزش چنان با عین سند در آمیخته که انتقال،قبض و اقباض آنها به منزله انتقال و قبض ارزش مندرج در آنهاست و در واقع«سرمایه های نوین»جامعه را تشکیل می دهد.
چنانچه امر دایر گردد،در قلمرو حقوق مدنی و به تبع آن در حقوق تجارت، به پیروی از تقسیم بندی کلاسیک اموال و اقوال مشهور فقها بویژه در رهن که در زمان تصویب مقررات آن، اینگونه اموال مادی و غیر مادی رواجی نداشته،همچنان بر لزوم عین بودن وثیقه توجه شود،مشکل وثیقه گذاری اسناد تجاری بمعنی خاص،همچنان لاینحل خواهد ماند و این سؤال که آیا آنچه را دارای ارزش اعتباری یا نماینده مقداری ارزش است می توان به رهن داد،تماما پاسخ داده نخواهد شد. (اخلاقی،۱۳۶۸،ص ۱۷- ۱۹)
با توجه به اشکالات مزبور، در تلاش برای رفع مشکلات توثیق اسناد تجاری در وضع کنونی قوانین ما،حقوقدانان راه های عملی دیگری در قالبی غیر از عقد رهن ارائه داده اند.وثیقه دین به طرق غیر مستقیم ۱- معامله با حق استرداد:
از آنجا که در معاملات شرطی که معمولا بصورت بیع یا صلح انجام می شود، قبض، شرط صحت نیست، می توان از نهاد«معامله با حق استرداد» به جای رهن یا وثیقه استفاده کرد. نتیجه اینگونه معاملات که دیگر ویژه املاک نیست و طبق ماده ۳۴ قانون ثبت در اموال منقول نیز اجرا می شود، با رهن شباهت کامل دارد. ^[۲۰]
در این معامله، خریدار شرطی که در واقع همان طلبکار است ، مال مورد انتقال را در هیچ شرایطی بموجب عقد تملک نمی کند و تنها می تواند با رجوع به اداره ثبت یا دادگاه، تقاضای فروش مورد معامله و وصول طلب خود را بکند (ماده ۳۴ ق. ثبت).پس طلبکاری که مایل به وثیقه گذاردن طلب خویش است،می تواند آن را بطور شرطی و با حق استرداد به وثیقه گیرنده(مرتهن) انتقال دهد و از بابت آن تحصیل وام نماید. درنتیجه، هرگاه مبلغی را که به وام گرفته است، نپردازد، خریدار شرطی(وام دهنده)حق دارد از محل طلب مورد وثیقه، پول خود را وصول کند.( کاتوزیان،بی تا، ص ۵۴۶)
بعضی از اساتید حقوق تجارت به این نظر انتقاد وارد کرده اند، بدین بیان که:
ظهر نویسی بصورت معامله با حق استرداد،یکی از انواع ظهرنویسی مشروط است; چه در آن، شرط می شود که دارنده فقط در صورتی که ظهر نویس به تعهد خود بموجب معامله اصلی عمل نکند،حق وصول برات را خواهد داشت. این انتقال مشروط برات گرچه از نظر اصول حقوقی صحیح است، عملا ایجاد مشکل می کند و بسیار بعید است که دست اندرکاران معاملات تجاری(بانکها) آن را بپذیرند; براتی که بطور مشروط ظهرنویسی شده و وصول آن منوط به عدم اجرای تعهد اصلی باشد، مورد قبول کسی قرار نمی گیرد; زیرا در آن صورت، مراجعه «دارنده شرطی»به متعهد برات، فقط در صورتی میسر است که دارنده برات ثابت کند ظهر نویس به تعهد خود در معامله اصلی عمل نکرده است. و این با طبیعت برات که متضمن یک تعهد مستقل است، سازگار نیست.
در مورد براتی که به وثیقه گذاشته شده،لااقل ظهرنویسی مجدد بعنوان وکالت، پذیرفته شده است ; اما در مورد براتی که وصول آن موکول به عدم اجرای تعهد اصلی است، چنین ظهرنویسی میسر نیست; برای اینکه دارنده برات (دارنده شرطی) حتی با تحقق شرط (عدم اجرای تعهد از ناحیه ظهرنویس) مالک برات نمی شود تا بتواند آن را مجددا ظهرنویسی کند، حتی به عنوان دخالت ; بلکه فقط می توانداز حاصل نقدکردن آن، طلب خود را به موجب معامله اصلی دریافت کند.( اسکینی،۱۳۷۳، ص ۱۰۷)
ضمانت در پرداخت:
بدهکاری که طلب از او باید مورد وثیقه قرار گیرد، می تواند ضامن وام گیرنده تلقی شود; مثلا تاجری که اسناد خود را بعنوان وثیقه واگذار می کند، ضامن پرداخت آنها شود،با این شرط که وام دهنده در صورتی به او رجوع کند که مدیون، دین خود را نپردازد و ضمان باعث انتقال دین نشود.همچنین با این شرط که دین از محل آن مال کلی پرداخته شود؛زیرا در این صورت،ضامن باید مصداق تعیین شده دین را همچون وثیقه در نزد خود نگه دارد تا در صورت لزوم مورد استفاده طلبکار قرار گیرد. - ۳ وکالت در تملک: بدهکار می تواند به بستانکار وکالت دهد تا طلب او را وصول کند و هرچه را به دست آورد، نزد خود بعنوان وثیقه نگاه دارد یا بابت طلب،تملک کند. (کاتوزیان، بی تا،ص ۵۴۷، ش ۳۵۶)
انتقال صوری:
جهت احتراز از بروز پاره ای مشکلات ناشی از روابط حقوقی فیمابین در راه حلهای مذکور،بانکها غالبا وقتی اسناد بازرگانی را به وثیقه می پذیرند،عنوان رهن یا وثیقه به آن نمی دهند و در واقع سند تجاری از طریق ظهرنویسی ساده که علی القاعده حاکی از انتقال است، به بانک واگذار می شود(مثل قرار داد خرید دین).در این صورت، ورشکستگی ظهرنویس تاثیری در حقوق وثیقه گیرنده نخواهد داشت ; چون مالکیت سند عملا به بانک انتقال یافته است.
هرچند این راه حل بعنوان یک حیله قانونی مشکلات موجود را مرتفع می سازد،در واقع مغایر با قصد و رضای طرفین و حقیقت موجود است.بانک باید به نحوی این حقیقت را در دفاتر خود منعکس کند;مثلا قید کند که هرگاه وجوه حاصله از این نوع وثیقه،کفاف بانک را نمود،مازاد آن را به حساب مشتری خود واریز کند; نه اینکه چون ظاهرا مالک سند تلقی می شود، بتواند تمام وجوه حاصل از آن، حتی مازاد بر طلب خویش را تملک کند.
لذا رویه معمول بر این است که بانکها در ظهر نویسی بعنوان وثیقه، قرار داد خاصی را با واگذارنده اسناد منعقد می سازند; در این قرارداد، مشتری به بانک اختیار تام و تمام می دهد که پس از وصول وجوه ناشی از اسناد تجاری مورد وثیقه، بدوا طلب خود را برداشت و باقیمانده را به حساب مشتری منظور کند.(اسکینی،۱۳۷۳، ص ۱۰۸)
برخی این راه حل را، قراردادی از مصادیق ماده ۱۰ قانون مدنی محسوب کرده، آن را در این حد معتبر می دانند و بر این عقیده اند که هرگاه دارنده اصلی اسناد تجاری ورشکسته شود، استفاده وثیقه گیرنده به عنوان مرتهن دارای حق تقدم، موجبی نخواهد داشت.-۵وثیقه قراردادی:عده ای از حقوقدانان معتقدند که می توان با بهره گرفتن از اصل مطروحه در ماده ۱۰ قانون مدنی، قرار داد راجع به توثیق اسناد تجاری را از مصادیق قراردادهای ماده ۱۰ قانون مدنی تلقی کرد نه رهن اصطلاحی. بدین بیان که:
به موجب ماده ۱۰ قانون مدنی«قراردادهای خصوصی نسبت به کسانی که آن را منعقد نموده اند،در صورتی که خلاف صریح قانون نباشد، نافذ است.»
به نظر برخی اساتید حقوق مدنی،ماده مزبور از حقوق فرانسه برگرفته شده و فرهنگ بومی ایران،اصل حاکمیت اراده در قرار دادها را نمی شناسد و ظاهرا به پیروی از این نظر و طرز فکر، ماده ۱۰ق.م در سالهای اخیر مورد بی مهری قرار گرفته و بهای چندانی به آن داده نشده است;اما به عقیده برخی دیگر از حقوقدانان، این ادعا که مفاد ماده ۱۰ در حقوق ما پیشینه تاریخی ندارد و ابداع نویسندگان قانون مدنی و یا ثمره تقلید از حقوق اروپایی است، درست نمی باشد;زیرا فقهای امامیه،دست کم در بحث شرط، از همین اصل پیروی می کرده اند و گروهی وفای به همه عقودی را که بر خلاف اخلاق و عقل و شرع نباشد، واجب دانسته اند.(کاتوزیان،بی تا، ج ۱، ش ۸۵)
حتی ادعا شده که در فقه، مکتبی وجود دارد که اصل حاکمیت اراده را حتی در خارج از قلمرو عقود با نام و بی نام یعنی بصورت ایقاعات هم پذیرفته است،آن هم در زمانی که هنوز در اروپا بحث تعهدات یکجانبه مطرح نبود. اساسا بحث تعهدات یکطرفی از حقوق اسلام به آن دیار کشیده شده است(جعفری لنگرودی،۱۳۴۹،ج۱، ص ۱۲۳)

عدم تبعیض: برنامه‌ها باید در اختیار کودکان بدون هرگونه تبعیض قرار گیرد در‌حالی‌که اطمینان می‌دهد شامل دخترها و کودکان مخصوصاً گروه‌های آسیب‌پذیر، مظلوم یا ‌زجر کشیده می‌شود.
بهترین منافع بچه: در همه تصمیم‌گیری‌هایی که سلامت اجتماعی و روانی بچه را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد باید به بهبود سلامتی بچه هماهنگ با CRC و کنوانسیون حذف انواع تبعیض علیه زنان توجه عمده شود.
ارزش ها و فرهنگ: برنامه‌های روانی باید مبتنی بر ارزشیابی موقعیتی باشد و شامل اطلاعاتی در مورد فرهنگ و ارزش‌های جامعه‌ای که کودکان دوباره به آن ملحق می‌شود باشد.
مشارکت کودکان: برنامه‌ها باید مبتنی بر درک اصولی باشد که از معالجه، سلامت و پیشرفت حمایت کند و اطمینان دهد که کودکان در بهبودی خودشان مشارکت دارند. مشارکت متضمن حقی برای ملحق شدن به گروه‌ها، بیان عقاید و دیدگاه‌ها و دسترسی به اطلاعات و آگاهی می‌باشد.

رویکرد جامعه‌مداری و خانواده: برنامه‌ها باید توانایی جوامع را به‌منظور برآوردن نیازهای کودکان برای هویت فرهنگی، تأمین اقتصادی و امنیت فیزیکی افزایش دهد. همه برنامه‌ها باید شامل شیوه‌های رضایت بخش مراقبت کلی و حمایت از خانواده‌ها و جوامع شود.
رویکرد مبتنی بر جامعه و خانواده: مشارکت خانواده‌ها و جوامع به بهبود طولانی‌مدت کودکان کمک خواهد‌کرد و از تجاوز بیشتر به حقوق آنها جلوگیری می‌کند. برنامه‌ها به منظور فراهم کردن خدمات دائمی باید از مالکیت پروسه‌های بهبود روانی جامعه حمایت کنند.
سلامت و پیشگیری: برنامه‌های روانی باید یک وضعیتی از سلامت اجباری را برای پیشرفت سلامتی کودکان دوباره ایجاد کنند در‌حالی‌که از آنها در برابر آسیب بیشتر محافظت می‌کنند. این برنامه‌ها شامل آموزش همگانی در مورد تأثیرات روانی و اجتماعی خشونت روی کودکان و آموزش والدین و سایر مراقبان برای شناسایی آنها می‌باشد. قسمت اصلی برای یک رویکرد پیشگیرانه تشخیص مداوا به عنوان یک پروسه طولانی‌مدت می‌باشد.
موقعیت تجزیه و تحلیل و ارزیابی: برنامه‌ها باید مبتنی بر تحلیل موقعیتی جامع از جمله امنیت انسانی، مسئله اقتصادی و نیازهای خاص کودکان، خانواده‌هایشان، مراقبان و سایر اعضای جامعه باشد.
همکاری: جامعه داخلی، آژانس‌ها و دولت محلی و ملی باید برای حمایت از بهبودی کودکان جنگ با هم فعالیت کنند و از اختلال بیشتر رشد عاطفی، فکری و فیزیکی آنها جلوگیری کنند. یک پروسه مشاوره‌ای باید ایجاد شود تا ادغام اصول مورد توافق در عرصه بین‌المللی را برای توسعه و اجرای برنامه‌های مبتنی بر حقوق هماهنگ کند.
اطلاعات محدود و متناقضی در مورد آنچه که مداخله‌های روانی مناسب برای کودکان را تشکیل می‌دهد وجود دارد.^۱۵۰ در‌حالی‌که بعضی برنامه‌ها یک رویکرد فردی می‌گیرند تعداد فزاینده‌ای از سایر برنامه‌ها به انعطاف‌پذیری نوجوانان و مهارت‌های خلاق مقابله‌ای و نیاز برای مداخله‌های مبتنی بر جامعه تأکید می‌کند.^۱۵۱ آن اکنون اصل کلی تأیید شده از رویکرد مناسب می‌باشد که طبق آنها نوجوانان با نیازهای خاص مانند رزمنده‌های مرخص شده یا جوانان معلول باید در چارچوب برنامه‌های گسترده برای همه کودکان جنگ‌زده، حمایت روانی دریافت کنند. اگر برنامه‌ها با همکاری همه‌جانبه یک جامعه گسترش یابد، اعضای آن جامعه می‌توانند هر حمایت دیگری را که برای نوجوان‌ها با نیازهای خاص موردنیاز می‌باشد، شناسایی کنند.
۳٫۳٫۲ ترویج بهبود روانی و روش‌های آن ^۱۵۲
کودکانی که از جنگ جان سالم به در می‌برند مجبور هستند با وحشتی که شاهد آن بوده اند، مقابله کنند. جنگ پایه زندگی کودکان را تضعیف می‌کند، خانه‌هایشان را خراب می‌کند، جوامع‌شان را متلاشی کرده و اعتماد آنها را به بزرگسالان از بین می‌برد. کودکانی که تجربه مستقیم خشونت درجنگ را داشتند، هنوز از ناراحتی عاطفی شدید در برابر مرگ تا جدایی از اعضای خانواده و از دست دادن دوستان رنج می‌برند.
در روآندا، تحقیقی در سال‌۱۹۹۶ برآورد کرد که ۹۶%‌کودکان مصاحبه‌شده شاهد خشونت بوده‌اند، ۸۰% اعضای خانواده‌شان را از دست دادند و ۷۰% شاهد بودند که کسی مجروح یا کشته شده است. ^۱۵۳ این تجربه‌ها می‌تواند دنیای یک بچه را خراب کند و زخم‌های عاطفی برجا گذارد.
جنگ بر روی تمام جنبه‌های رشد بچه از جمله فیزیکی، عقلانی، روحی و اجتماعی اثر می‌گذارد. کودکانی که در تمام‌مدت جنگ زندگی کرده‌اند، به حمایت روانی احتیاج دارند. ماده ۳۹ کنوانسیون حقوق کودکان، حقوق کودکان را برای بهبود روانی و استقرار مجدد به دنبال جنگ مسلحانه یا سایر تجربه‌های توهین‌آمیز تضمین می‌کند.^۱۵۴
اصطلاح «روانی» به رابطه پویا بین تأثیرات اجتماعی و روانی تأکید دارد که به‌طور مداوم هر کدام بر دیگری تأثیر می‌گذارد. تأثیرات روانی آنهایی هستند که بر عاطفه، رفتار، تفکر، حافظه، توانایی یادگیری، آگاهی و فهم اثر می‌گذارد. تأثیرات اجتماعی به روابط تغییر‌یافته توسط مرگ، جدایی، بیگانگی و سایر خسارات، فروپاشی خانواده و جامعه، آسیب به ارزش‌های اجتماعی و شیوه‌های مرسوم و ویرانی امکانات و خدمات اجتماعی اشاره دارد. آن همچنین تا بُعد اقتصادی گسترش می‌یابد به‌خاطر اینکه جنگ، افراد و خانواده‌های زیادی را نیازمند کرد و امکانات آنها را برای حمایت از خودشان و حفظ جایگاهشان در جامعه خراب کرد.^۱۵۵
برنامه‌ریزی روانی می‌تواند طیف وسیعی از فعالیت‌ها را دربر‌گیرد و باید در همه ابعاد فوریت و برنامه‌ریزی بازسازی بعد از جنگ برای کودکان ادغام شود. اینها بهتر از همه در همکاری با کودکان، والدین و مقامات مسئول توسعه و اجرا می‌شوند. فعالیت‌ها باید با هدف حمایت از ابعاد اجتماعی و روانی رشد بچه باشد در حالی‌که تأثیرات مخاصمات مسلحانه را کاهش می‌دهد.
تمایلی برای بررسی کمک‌های روانی در چارچوب برنامه‌های حساب شده مشاوره وجود دارد. با وجود آن رشد اجتماعی کودکان و روش‌هایی که با آن کودکان دنیایشان را درک می‌کنند، نتیجه تعامل مستمر در میان کودکان، خانواده و جامعه می‌باشد. به‌همین دلیل است که مداخله‌های روانی در داخل جامعه ریشه دارد و از نهادینه شدن کودکان جلوگیری می‌کند. تأثیر برنامه‌های بهبود روانی تا‌ حد زیادی متکی به فهم و توجه به فرهنگ محلی، آگاهی و سنت می‌باشد. برای مثال معنویت نقش مهمی در بسیاری از فرهنگ‌ها ایفا می‌کند و در جای مناسب باید در راهبردهای حمایت روانی گنجانده شود.
همه برنامه‌ها در موقعیت‌های اضطراری و عواقب بعدی‌شان احتمال بالقوه برای پیشرفت یا تضعیف سلامت روانی کودکان و خانواده‌ها را دارند. کارکنان بشردوست باید از پیامدهای کارشان آگاه باشند وگرنه آنها فرصت‌هایی را برای حمایت از کودکان از دست می‌دهند یا حتی بی دلیل باعث آسیب می‌شوند.
تمام برنامه‌های امدادی بشردوستانه مفهوم روانی دارند. حمایت روانی برای کودکان، خانواده‌ها و جامعه باید پشت سر‌هم همراه با فعالیت‌های توسعه‌یافته اقتصادی، آموزشی و بهداشتی فراهم شود^۱۵۶ و باید یک مداخله مقدم در موقعیت‌های اضطراری باشد. مداخله‌ها باید آنقدر قابل تغییر باشد تا با تغییر شرایط وفق داده‌شوند.^۱۵۷ قصه‌گویی، هنر، تئاتر، نمایش و ورزش‌ها برای کمک به مداوا استفاده شده‌اند.
کارکنان بشردوست، روزنامه‌نگاران و سایر وکلا باید از کودکان حمایت کنند به علت دردی که احتمالاً نتیجه مداخله‌های نامناسب، «روان‌درمانی» یا مصاحبه‌هایی که باعث می‌شود کودکان بدترین لحظات‌شان را نقل کنند یا در ذهن مرور کنند. اینها می‌تواند زخم‌های کهنه را باز کند و سیستم دفاعی بچه را مخصوصاً در نبود حمایت یا پیگیری مداوم ویران کند.
بر‌مبنای کار پیمان بین‌المللی نجات کودکان (ISCA)،UNICEF مجموعه‌ای از کارگاه‌ها را در سال‌۱۹۹۷ و ۱۹۹۸ برای ایجاد اتفاق‌نظر روی مجموعه‌ای از اصول راهنما برای برنامه‌ریزی روانی برگزار کرد. این اصول به توجه به فرهنگ محلی، رویکردهای مبتنی بر جامعه، بهبود و مشارکت کودکان تأکید دارد و به‌طور فزاینده‌ای در واکنش‌های بشردوستانه در کشورهای جنگ‌زده و در بسته‌های آموزشی گسترش داده شده توسط مأموران عالی‌رتبه سازمان ملل برای پناهندگان(UNHCR) و توسط ISCA نشان داده می‌شوند.
۴٫۳٫۲٫ مورد توجه قرار‌دادن فرهنگ محلی
روش‌هایی که با آن افراد و جوامع با وقایع ناراحت‌کننده مقابله می‌کنند می‌تواند به‌طور چشمگیری از یک فرهنگ به فرهنگ دیگر متفاوت باشد. اینکه چطور افراد درد، شوک و رنج را نشان می‌دهند تا‌حد زیادی بستگی به عوامل اقتصادی، سیاسی و فرهنگی و اجتماعی دارد. آداب و رسوم مرتبط با رشد کردن و بالغ شدن به علاوه آداب مرتبط با مرگ، دفن و سوگواری به‌طور خاص مهم می‌باشند. آنچه به کودکان در مورد مرگ طبق عادت گفته می‌شود و اینکه چطور انتظار می‌رود آنها در واکنش به مرگ و اندوه رفتار کنند، در میان فرهنگ‌های مختلف فرق می‌کند.
روش‌های سنتی در حمایت از بهبود روانی کودکان می‌تواند مفید باشد. به‌عنوان مثال آداب و رسوم تطهیر برای دور کردن ارواح مزاحم استفاده شده است تا استرس را کم کند و کودکان را دوباره به جوامع‌شان پیوند دهد. در اشتیاق آنها برای حمایت از این رویکردهای سنتی، سازمان‌های بشردوست حاضر بودند به آنها با پرداخت نقدی، کمک مالی کنند. این می‌تواند ناخواسته به شیوه‌های سنتی جنبه تجاری دهد و مفهوم اصلی و تأثیر نهایی آنها را تحریف کند.
بسیاری از آداب و رسوم شفابخش به نیروهای طبیعت برای احضار روح و اجداد نسبت داده می‌شود. در آنگولا کودکان اعتقاد دارند که اگر آنها یک مراسم خاکسپاری را درست اجرا کنند آنها توسط روح والدینشان مورد آمرزش قرار‌ می‌گیرند اما اگر آنها در انجام این کار شکست بخوردند، مجازات می‌شوند.
بعضی از آداب و رسوم‌های فرهنگی می‌تواند آسیب‌دیدگی کودکان را تشدید کند. فرستادن کودکان قربانی سوء‌استفاده جنسی به زندان یا بازداشتگاه غیرعادی نمی‌باشد. در بعضی فرهنگ‌ها، یک دختری که مورد تجاوز قرار گرفته است، مجبور می‌شود برای حفظ آبروی خانواده‌اش با متجاوز جنسی ازدواج کند.
در بعضی از موقعیت‌ها، رویکردهای روان‌درمانی فردی که تأکید بر ابراز هیجان دارد، زیان آور ‌‌‌می‌باشد. برای مثال، برای روان‌درمانگر دور از انتظار می‌باشد که از توضیح خواستن کودکان در مورد احساسات و تجربیاتشان اجتناب کند اما آداب و رسوم آنگولایی که برای تطهیر کودکان سرباز مورد استفاده قرار گرفت مانع از آن می‌شد که ارواح بد دوباره کودکان را ببیند وقتی که در مورد آنچه در طول جنگ برایشان اتفاق افتاد صحبت می‌کنند.
در سایر موارد، موقعیت‌ها برای بررسی احساسات می‌تواند به پروسه بهبودی کودکان کمک کند. مطلوب این است که این بررسی‌ها باید در یک محیط باثبات و حمایتی با مراقبانی که یک رابطه‌ی مداوم با بچه دارند مانند خانواده و دوستان اتفاق افتد. ^۱۵۸
۵٫۳٫۲٫ سیستم‌های مراقبت فعلی
روابط تربیتی و پایدار با بزرگسالان عامل مهمی در بهبود روانی بچه می‌باشد. اگرچه همه آنهایی که یک قسمتی از زندگی روزانه کودکان هستند نقشی در پروسه درمان دارند اما والدین و مراقبان اصلی بهتر از همه آماده کمک به کودکان هستند.
برای انجام این کار، خانواده‌ها و جوامع باید احساس امنیت و اطمینان کنند بنابراین برنامه‌ها باید به والدین و معلم‌ها کمک کند تا با کودکان در مورد مسائل دشوار ارتباط برقرار کنند. در روآندا، پیغام‌های رادیویی، نمایش تلویزیونی و کتاب کودکان به کار گرفته می‌شوند تا حساسیت صدمه روحی را در سطح جامعه نشان دهد.
دولت‌ها و سازمان‌های امدادی باید با جدیت فعالیت کنند تا مانع از نهادینه شدن کودکان شوند و نهادینه کردن گروه‌های خاص کودکان مانند کودکان سرباز، یتیم‌ها یا کودکان جدا شده، آنها را بدنام می‌کند و انزوا و گوشه‌گیری آنها را تشویق می‌کند.^۱۵۹ مراقبت‌های نهادینه همچنین می‌تواند به‌علت ویژگی متفاوت برای ادامه دادن، پُر‌هزینه باشد و در زمان مخاصمات مسلحانه اغلب نامنظم می‌باشد.
سازمان‌هایی مانند پیمان بین‌المللی نجات کودکان، کمیته نجات بین‌المللی (IRC)، صندوق کودکان مسیحی و سایرین برنامه هایی را برای کمک به کودکان به‌منظور یک وضعیت طبیعی از طریق کارهای روزانه یک خانواده و زندگی اجتماعی مانند رفتن به مدرسه، آماده کردن غذا، شستن لباس‌ها و کار در مزرعه گسترش داده است. انگیزش عاطفی و عقلانی از طریق فعالیت‌های منظم گروهی مانند ورزش، نقاشی و نمایش ایجاد می‌شود.
در سال ۱۹۹۹، فوراً به دنبال جایگزینی انبوه، سازمان بین‌المللی نجات کودکان مدارس روباز را برای ۴۰۰۰۰ تا ۶۰۰۰۰ بچه کوزوویی در ۲۰ اردوی پناهندگان و مراکز اجتماعی در آلبانی سازماندهی کرد.^۱۶۰ برای معلم‌ها و مددکارهای اجتماعی از جامعه پناهندگان وسایل آموزشی مانند تخته سیاه، گچ، کاغذ و مداد فراهم می‌شود. در روآندا، بیش از ۲۵۰۰۰ مددکار اجتماعی از جمله معلم‌ها، مشاوران و کارکنان کلینیک آموزش‌هایی در زمینه‌های مرتبط با سلامت روانی دریافت کرده‌اند. یک ارزیابی از این برنامه گزارش کرد در مدارسی که معلم‌ها آموزش دریافت کرده‌اند حضور دانش آموزان بالاتر بود و کودکان نمرات بهتری گرفتند.^۱۶۱
تسریع کردن یا گرفتن آموزش و تعلیم مهارت‌ها می‌تواند حس هدف، اعتماد به نفس و هویت یک بچه را پرورش دهد. این برنامه‌ها باید در داخل سیستم آموزش ملی گنجانده شود و‌به طور واقع‌بینانه به نیازهای بازار کار متصل شود. نباید به جوانان چند ماه آموزش شغلی و مهارت‌ها داده شود و سپس با یک باور غلط که آنها یک مهارت قابل عرضه دارند به بیرون فرستاده شوند. برای این منظور تجزیه و تحلیل بازارهای محلی و ارتباط با سیاست اقتصادی موردنیاز می‌باشد به‌منظور اینکه مناسب‌ترین شغل کارآموزی یا رویکردهای پیشرفت اقتصادی را شناسایی کند. در سیرالئون، آژانس‌ها، کودکان بزرگتر را که قبلاً با نیروهای جنگی ارتباط داشتند در کارگاه‌هایی در داخل جامعه قرار می‌دهند که آنها به عنوان کارآموز برای حداکثر سه سال کار کنند.^۱۶۲
۶٫۳٫۲٫ مشارکت کودکان
یک اصل مهم برنامه‌های روانی این است که کودکان باید به‌طور جدی در طراحی کمک مبتنی بر جامعه، فعالیت‌های بهبودی و بازسازی درگیر شوند.^۱۶۳ این کار ارتباط و تداوم‌پذیری این برنامه‌ها را افزایش‌‌‌می‌دهد و به کودکان کمک می‌کند روابط با بزرگسالان را دوباره ایجاد کنند و حسشان را از هویت و احترام به خود تقویت کنند. برنامه‌ها باید در مشارکت گسترده‌ای توسط مقامات، جوامع، و اولویت و توسط خود کودکان را تضمین کند.
۷٫۳٫۲٫ کنترل و ارزیابی
در مورد تأثیرات روانی طولانی‌مدت جنگ اطلاعات خیلی کمی داریم اما بدون شک کودکانی که والدین و سایر اعضای نزدیک خانواده‌شان را از دست می‌دهند، تأثیرات این فقدان را برای بقیه زندگی‌شان تحمل خواهند‌کرد. دوام چنین احساساتی در سطح جهانی در‌طول پنجاهمین سالگرد جنگ جهانی دوم مورد تأکید قرار گرفت زمانی که بازمانده را توصیف کردند که چطور تجربه‌های غم‌انگیز دوران کودکی‌شان هم‌چنان بر آنها تأثیر می‌گذارد.
آژانس‌های بشردوستانه باید با دولت و جوامع فعالیت کنند به‌منظور اینکه حمایت خاص موردنیاز برای کودکان را فراهم کنند. در روآندا پیشنهاد شده‌است که جمع‌ آوری اطلاعات در‌مورد تأثیرات روانی به سیستم ملی بیماری‌های واگیردار متصل شود و سلامتی روانی در تدابیر مراقبت‌های اصلی سلامتی گنجانده شود.^۱۶۴ در سال ۱۹۹۹ سازمان نجات کودکان انجمن بین‌المللی سنجش روانی تشکیل داد تا روش‌های کمی و کیفی در این حوزه را اصلاح کند و بهترین روش‌ها را ارائه دهد.^۱۶۵
۸٫۳٫۲٫آموزش برای بقا و پیشرفت
در‌طول آشوب جنگ، آموزش می‌تواند یک منطقه امن برای کودکان ایجاد کند. در ابتدا، آموزش می‌تواند به اندازه یک بازی سازماندهی شده ساده باشد. فعالیت‌های سرگرم‌کننده مانند ورزش، نقاشی، موسیقی می‌تواند به کودکان برای مقابله با ضربه‌ی روحی ناشی از درگیری کمک کند. کلاس‌های غیررسمی یا جلسات نمایش به ایجاد مجدد کارهای روزانه کمک می‌کند و اعتماد بیشتری به کودکان در مورد خودشان، خانواده و جامعه‌شان می‌دهد. از طریق آموزش کودکان می‌توانند از همراهی و حمایت دوستانشان بهره‌مند شوند در‌حالی‌که از تماس مرتب با معلم‌هایی که می‌توانند سلامت روانی و فیزیکی آنها کنترل کنند برخوردار شوند. آموزش، موقعیت‌هایی را برای کودکان فراهم می‌کند که آگاهی و مهارت‌های نجات زندگی را گسترش داده و شکل ساختاری برای زندگی‌شان به دست آورند.
یک بررسی اخیر توسط بانک جهانی اعلام کرد که افزایش در ثبت‌نام مدرسه به امنیت جامعه و کاهش احتمال جنگ داخلی کمک می‌کند. آموزش می‌تواند از توجه به حقوق‌بشر حمایت کرده و دورنماهای صلح را اصلاح کند.^۱۶۶ آموزش به پیوند جوامع از طریق یک‌جا جمع کردن کودکان، والدین، مربیان و مقامات محلی با یک هدف مشترک کمک می‌کند. جوامعی که مدرسه دارند پی می‌برند که آنها یک چیز پایدار و با‌ارزش برای حمایت‌کردن دارند. در‌طول جنگ یا در پیامدهای آن، شروع دوباره تحصیلات اطمینان خاطر را از طریق نشان‌دادن یک درجه ثبات فراهم می‌کند. وقتی تحصیلات ادامه پیدا می‌کند حتی در سخت‌ترین شرایط جوامع به آینده امید دارند.
مدارس اهداف شرح‌حال مهم در موقعیت‌های جنگ می‌باشد. در مناطق روستایی، ساختمان مدرسه، تنها بنای ثابت و مقاوم می‌باشد که بسیار برای گلوله‌باران کردن یا غارت آسیب‌پذیر است. در موزامبیک تقریباً ۵۴% شبکه‌های مدرسه ابتدایی در‌طول جنگ داخلی ویران شدند.^۱۶۷ UNICEF گزارش کرده است که در سودان نزدیک مرز چاد از میان ۱۵۳ مدرسه تنها ۱۷ مدرسه دائر می‌باشد.^۱۶۸
معلم‌ها در معرض حمله قرار می‌گیرند به‌خاطر اینکه اعضای مهم جامعه هستند و آنها تمایل دارند بیش از حد‌معمول سیاسی شوند. در‌طول خشونت مربوط به کشتار جمعی در روآندا، بیش از دو‌سوم معلم ها یا فرار کردند یا کشته شدند.^۱۶۹ در سریلانکا در جولای سال ۲۰۰۰ بنابر گزارش رسیده چریک‌ها، معلم‌هایی را مورد‌هدف قرار دادند که سعی داشتند از شاگردان مدرسه در‌مقابل سربازگیری اجباری و آدم‌ربایی حفاظت کنند.^۱۷۰در ترکیه معلم‌ها در منطقه کردنشین توسط نیروهای غیردولتی به‌خاطر استفاده از برنامه‌های آموزشی تُرک مورد‌تهدید قرار گرفتند.
ترس و آشوب حفظ یک محیط منجر به یادگیری را سخت می‌سازد و این می‌تواند خسارت شدیدی را به روحیه دانش آموزان وارد سازد. مطالعات نشان داد که در مدارس فلسطین بسیاری از معلم‌ها و دانش آموزان مشکل تمرکز داشتند مخصوصاً اگر آنها خشونت را تجربه کرده یا شاهد آن بودند یا اعضای خانواده‌شان در زندان به‌سر می‌بردند.^۱۷۱ و به‌علت اینکه آموزش رسمی نیاز به سرمایه‌گذاری دائمی و حمایت اجرایی دارد ادامه دادن به آن در‌میان بی‌ثباتی سیاسی مشکل می‌باشد. در‌طول درگیری شدید، به احتمال خیلی‌زیاد دولت‌ها بیشتر بودجه دفاعی را تأمین می‌کنند تا هزینه‌های آموزشی یا بهداشتی را.
به هر‌حال، در بحبوحه‌ی جنگ‌هایی با شدت پایین مانند جنگ در سریلانکا آموزش ادامه داشته‌است و جایی که جنگ دوره‌ای می‌باشد، تحصیلات می‌تواند در‌طول آرامش دوره‌ای ادامه یابد اگرچه در چنین شرایطی تدابیری برای حفاظت از کودکان در مقابل حمله یا سربازگیری توسط گروه‌ مسلح لازم‌‌‌‌‌‌ می‌باشد.

۱-۳-۲)ویژگی های کیفیت ارائه خدمات در بانکداری:
در راستای توسعه استراتژی های بازاریابی ،بازاریابان بانک ها نیازدارند بدانند ویژگی هایی که مصرف کنندگان در انتخاب بانک استفاده می کنند ، کدامند؟به عنوان مثال مصرف کنندگان از معیارهایی مثل آوازه و شهرت بانک،قابلیت اعتماد و اطمینان بانک و امکانات فیزیکی بانک در انتخاب خدمت بانک استفاده می کنند.اگر بازاریابان بتوانند درک کنند که چه ویژگی هایی در ارزیابی خدمت از سوی مشتریان آنان مورد استفاده قرار می گیرد بهتر می توانند آن را مدیریت کنند و بر ارزیابی ها و ادراکات مشتریانشان تاثیرگذار باشند.کیفیت ادراک شده ی خدمت نقش هم و بسزایی در صنایع با سطح درگیری بالا مثل خدمات بانکی ایفامی کند. بانک به طور سنتی ارزش بالایی برای روابط مشتری، اعم از مشتریان تجاری و جزء قائل هستند.در طول ده سال گذشته ماهیت روابط مشتری در بانک ها دچار تغییر و تحولات بسیاری شده است و به دلیل گسترش بانکداری الکترونیک و تلفن بانک ، زمان مواجهه ی مستقیم مشتریان با بانک ها کاهش یافته است.یک مطالعه از کیفیت ارائه خدمات در صنعت بانکداری از سوی آکویران^[۱۰]در سال ۱۹۹۴ منجر به توسعه ی یک ابزار اندازه گیری کیفیت ارائه خدمات که از سوی مشتریان شعب بانک ادراک شده بود گردید.وی یک مدل شش بعدی برای کیفیت خدمت در صنعت بانکداری (پاسخگویی،همدلی،تماس کارکنان،دسترسی ،ارتباطات و قابلیت اطمینان)را طراحی و آزمایش نمود.این شش بعد در ابتدا توسط ۲۷ قلم تعریف شده بود که در عمل ۱۴ قلم در قالب چهار بعد کاهش پیدا کرد.ابعادی که ادغام شده بودند شامل تماس کارکنان ، قابلیت اطمینان،ارتباطات و دسترسی بودند که تحت عنوان خدمات متصدی امور بانکی نامگذاری گردید.(آوکیران ،۱۹۹۴)

یک تحقیق اکتشافی دیگر که توسط استافورد ^[۱۱] در سال ۱۹۹۶ انجام شد ، عناصر یا ویژگی های ناهمگون و متفاوتی از کیفیت ارائه خدمات بانک که از سوی مشتریان ادراک شده بود را نشان داد.در ارزیابی کیفیت ۷ ویژگی زیر دریافت شد:
*اولین ویژگی ، جو بانک نامیده می شود که شامل clean linesوهمچنین یک نگرش مودبانه و مثبت از سوی کارکنان (مهربانی، دوستانه بودن،دلپذیری و خوشایندبودن ) بود.
*دومین ویژگی رابطه است که نشان می دهد اهمیت یک رابطه فردی با کارکنان بانک می باشد جاییکه مشتریان در بلند مدت به راحتی از سوی کارکنان بانک شناخته می شوند.
*سومین ویژگی ، نرخ ها و حق الزحمه ها است که نشان دهنده ی هزینه های پایین و نرخ های قابل توجه می باشد که می تواند بر ادراک فرد از کیفیت بانک تاثیرگذار باشند.
*چهارمین ویژگی ، خدمات راحت و در دسترس است که نشان دهنده ی ارائه کاملی از خدماتی که موجود ، راحت و قابل دسترسی هستند می باشند.
*پنچمین ویژگی، دستگاه های ATMمی باشند که نشان دهنده ی در دسترس بودن و راحتی کار ماشین های پاسخگوی اتوماتیک است.
*ششمین ویژگی ، قابلیت اعتماد و صداقت می باشند که نشان هنده ی اعتبار و صداقت قوی و کامل بانک و کارکنان قابل اعتماد است.
*هفتمین ویژگی، Tellerمی باشد که نشان دهنده ی یک متصدی یا تحویلدار مناسب و در دسترس است. (استافورد،۱۹۹۶)
۲-۳-۲)عوامل موثر بر کیفیت ارائه خدمات:
انتظارات مشتری یک بعدی نیست بلکه به مجموعه ای از خدمات بستگی دارد.موارد بسیار مهم در این خصوص عبارتند از :

1. 1. قابلیت اعتماد :

میزان بی ترتیبی سرویس و جلب اعتماد از طریق وفای به عهد.

1. 1. میزان پاسخگویی و جوابگو بودن :

احساس مسئولیت کردن و سرعت و انعطاف در مقابل نیاز مشتری داشتن.

1. 1. درجه اطمینان بخشی و تضمین خدمات :

عمل به تعهدات و ایجاد جو اطمینان مثل استقرار تیمهای سیار خدماتی.

1. 1. تفاهم و درک داشتن :

همدلی در حد توان و توجه داشتن به ویژگیهای فردی مشتری.

1. 1. محسوس بودن :

امکانات فیزیکی و کادر انسانی و وضع ظاهری کارکنان و تجهیزات.

1. 1. سهولت دسترسی به خدمات :

گوش به زنگ بودن،تحویل سریع تر از موعد اعلام شده و ایجاد و تعاونی های محلی برای دسترسی ساده.

1. 1. ارتباطات :

شنیدن صداهای مختلف مشتری با خلاقیت و شعور هنری.

1. 1. صلاحیت :

اهلیت و شایستگی داشتن

1. 1. تواضع و ادب :

فروتنی در رفتار و داشتن برخورد گرم
۱۰-اعتبار داشتن و قابل قبول بودن :
کمتر از توان قول دادن و بیشتر از قول عمل کردن.
۱۱- رقبا :
رقبا نیز عامل تاثیر گذار مهمی بر رضایت مشتری هستند.به طوری که امروزه روش های رقابتی باز آفرینی شده وما بایستی ضمن تعیین ارزش های مورد توجه مشتری، میزان توان خود و رقبا را در تحقق این ارزش ها برآورد کرد و وضعیت خود را نسبت به رقبا تعیین کرده به طوری که جلوتر یا عقب بودن از رقبا در هر یک از بخش های ارزشی بطور کامل اندازه گیری شود و رقیب کسی است که محصولات و خدمات مشابه ما را ارائه می دهد. بنابراین شناخت او در تجزیه و تحلیل رفتار او از تمامی جهات حایز اهمیت است و هیچ چیزی برای مشتری، بهتر از این نیست که در یک محیط رقابتی پذیرای او باشیم .