به عنوان یک قاعده، از این نصوص چنین استنباط می‌شود که حالاتی وجود دارند که سبب ابطال عقد می‌شوند و آن معاملاتی است که صاحب نفوذ از وضعیت خود سوءاستفاده کرده و تعهدات سنگینی بر متعهد تحمیل کرده است. علاوه بر این، می‌توان از طریق نظریه «سوء استفاده از حق» به آن رسید.
کسیکه از نفوذ خود برای رسیدن به هدف غیرمشروعی استفاده میکند، ملزم به جبران میگردد و چه جبرانی بهتر از ابطال عقد میباشد؟^[۴۲۰]

۲ – خطر :
۲-۱- شرایط خطر :
اکراه تهدید به خطری است که باید چند ویژگی داشته باشد:
اول- خطر محدود و مشخص باشد.
اگر مکره تهدید شود به یک خطر کلی و عام، بدون این که نوع آن معلوم باشد، اکراه مؤثری نیست؛ مگر این که بهواسطه رابطه‌ای که بین مکرِه و مکرَه وجود داشته، نوع خطر معلوم باشد.^[۴۲۱]
دوم - خطر اساسی باشد. :^[۴۲۲]
اساسی بودن خطر به وضعیت مکره بستگی دارد . یعنی نوعی نیست، بلکه شخصی است. به همین علت ماده ۱۲۷ ق.م. جدید مصر اشعار دارد که در ارزیابی اکراه باید جنس (مذکر و مؤنث بودن)، حالت جسمانی (مثل جوان یا پیر بودن)، حالت اجتماعی (مثل امی یا عالم بودن)، و یا وضعیتهای دیگر مثل شب یا تنها بودن در نظر گرفته شوند.^[۴۲۳]
بر اساس معیار شخصی، گاهی حتی با وجود وسایل غیرجدی اراده فاسد می‌شود؛ هرچند که تهدید واقعی نباشد و تنها یک وهم^[۴۲۴] باشد مانند این که کسی دیگری را تهدید به انجام عمل شعبده کند یا این که از طریق سحر و افسون، آزاری به حیوانات اهلی او برساند، یا تهدید کند که قدرت گره انداختن در امور دیگران و یا باز کردن مشکلات را دارد و مانند این امور.^[۴۲۵]
سوم- رفع خطر در تمکن مکره نباشد :
اگر امکان رفع خطر برای او باشد و خود او اهمال کند، ادعای عیب ارده از او پذیرفته نمی‌شود.^[۴۲۶]
چهارم- خطر حال یا قریب الوقوع باشد :.^[۴۲۷]
علت حال بودن خطر این است که معمولاً چنین خطری ایجاد ترس می‌کند. به عکس خطر در آینده گاهی ایجاد ترس نمی‌کند؛ چون با وجود وقت، امکان جبران هست.^[۴۲۸] نظر سنتی در باب اکراه، خطر حال را شرط تحقق آن می‌دانست؛ البته این قاعده کلیت ندارد چون معیار، ترس است اعم از این که خطر در زمان حال یا آینده باشد.^[۴۲۹] اشخاص در این مورد متفاوت هستند، گاه بر اثر تهدید، ترسی نسبت به خطر دوری در ضمیر انسان پدید می آید که برای عیب اراده کافی است. پس ضابطه وقوع ترس، ترس بالفعل در ضمیر انسان است.
در قانون مدنی جدید مصر پیش‌بینی شده خطر باید قریب الوقوع باشد یعنی حال بودن آن شرط نشده است. (م ۱۲۷ ق.م.)
۲-۲- موارد خطر :
خطر ، نفس، جسم، شرف، اعتبار و یا مال را تهدید می‌کند؛ اعم از این که خطر برای خود عاقد باشد یا کس دیگری که به او وابستگی دارد،^[۴۳۰] اما وابستگی باید به حدی باشد که مؤثر بر اراده او باشد.^[۴۳۱]
باید توجه داشت خطری که مال را تهدید می‌کند، باید به مراتب بیشتر از مالی باشد که مکره بهخاطر آن راضی به معامله می‌شود. گاهی تهدید بر استیلای مال به نحو غاصبانه است و همین کافی برای معیوب کردن اراده است. حتی اگر صاحب مال بعد از غصب توانایی استرداد آن را داشته باشد، اما به هر حال اکراه باید مؤثر بر اراده باشد.^[۴۳۲]
۲-۳ - خطر نسبت به ثالث :
لازم نیست که خطر خود عاقد را تهدید کند. خطر گاهی شخص عزیزی را تهدید می‌کند و همین کافی برای اجرای احکام اکراه است؛ این مورد نص قانوگذار است ( در م ۱۲۷ ق.م. مصر و بند دوم آن در پیش‌نویس ذکر شده بود: «تهدید مکره یا یکی از خویشان او»)؛ اما در قانون نهایی از این شرط عدول کردند و تهدید «شخص طرف قرارداد یا دیگری» مقرر شد.
.در بند سوم ماده ۱۱۲ عراق مقرر شده که تهدید نسبت به پدر، مادر، زوج، زوجه و اشخاص محرم می‌تواند مؤثر باشد. با توجه به این ماده دوست و موارد مشابه نمی‌توانند مشمول اکراه باشند^[۴۳۳]
هر خویشی به منزله شخص نیست؛ اما دوست عزیزی ممکن است چنین وضعیتی داشته باشد. پس نمی‌توان پیش‌بینی و مقرر کرد که دقیقاً چه کسانی عزیز هستند. این تکلیف قاضی است که در هر وضعیتی اوضاع و احوال را در نظر بگیرد.^[۴۳۴] در حال حاضر در اکثر قوانین تعداد مشخصی ذکر نشده است.^[۴۳۵]
به هر حال آنچه دشوار است، مسأله اثبات علاقه و رابطه است. گاهی می‌شود که غیر، خود اکراه کننده است؛ برای مثال او تهدید می‌کند که اگر مکره سندی را امضا نکند، اقدام به خودکشی می‌کند.^[۴۳۶]
۲- ۴ -تهدید کننده :
تهدید به خطر از طرف چه کسی باید باشد؟در حقوق مصر اکراه از غیر متعاقدین غیرمؤثر است. اما در صورتی که مکره ثابت کند طرف دیگر از اکراه آگاه بوده یا در وضعیتی بوده که می‌بایست آگاه باشد، می‌تواند موجب عیب اراده باشد.^[۴۳۷] (م ۱۲۸ ق.م.)^[۴۳۸]. اما در صورتی که اکراه متصل به طرف عقد نباشد، مکرَه می‌تواند به علت تقصیری که ثابت کرده، مطالبه خسارت کند.^[۴۳۹]
در قانون قدیم مصر، میان اکراه و تدلیس ناشی از غیر، تفاوت بود. اکراه ناشی از غیر، برخلاف تدلیس موجب ابطال عقد بود. اما در قانون جدید این تفاوت برطرف شده است و در هر دو صورت زیان دیده حق ابطال عقد را دارد.^[۴۴۰]
اصل در اکراه این است که اراده را فاسد می‌کند و تفاوت ندارد که ناشی از طرف عقد یا ثالث باشد؛ چون در هر دو صورت موجب عیب اراده است. به هر حال مسؤول
در هر دو حالت اکراه کننده است.^[۴۴۱]
آنچه به ما کمک می‌کند، این است که بدانیم اکراه یکی از عیوب اراده است؛ لذا تفاوتی در این که از سوی ثالث یا یکی از طرفین اعمال شود وجود ندارد. هر دو، اراده را خدشه‌دار کرده و عقد را قابل ابطال می‌سازد؛ جز اینکه در اینجا همان شرطی که در تدلیس وجود دارد باید باشد؛ یعنی اکراه وقتی موجب ابطال عقد می‌گردد که اکراه شونده ثابت کند که طرف دیگر قرارداد از آن آگاه بوده، یا فرض آگاه ‌بودن او باشد^[۴۴۲] .
در صورتی که شرایط مذکور برای ابطال عقد فراهم نباشد (یعنی طرف عقد آگاه نبوده و فرض آگاه بودن او هم وجود ندارد) و مکرَه تقاضای ابطال کند، برای طرف عقد هم که حسن نیت داشته حق جبران است ،. همان طور که در تدلیس چنین است.^[۴۴۳]
اکراه در صورت قبل، یعنی صورتی که عقد بهخاطر حسن نیت متعاهد صحیح فرض می‌شود، وقتی بهعنوان عیبی از عیوب اراده اثر خود را نداشته باشد، اثری مانند عمل غیرمشروع خواهد داشت؛ لذا اکراه شونده می‌تواند از ثالث که وی را مجبور به عقد کرده است، جبران خسارت وارده را تقاضا نماید.^[۴۴۴]
در حقوق عراق نیز شرط نشده که مکرِه از متعاقدین باشد بلکه صدور آن از غیر طرفین نیز مؤثر است.^[۴۴۵]
۳- باور تهدید^[۴۴۶] :
مکرَه باید اعتقاد به این داشته باشد که مکرِه تهدید را اجرا می کند . برخی از نویسندگان عراقی معتقدند مکرَه باید ظن غالب بر توانایی مکرِه داشته باشد .^[۴۴۷]
برای مثال فرد متمولی کشاورزان منطقه خود را تهدید کند که اگر محصول خود را به او نفروشند سایر خریداران را ممنوع از معامله ی با آن ها می کند . کشاورزان نیز از ترس این که متضرر نشوند با این اعتقاد که مکرِه تهدید را اجرا می کند حاضر به انجام معامله با او می شوند .
۴- نا مشروع بودن تهدید :
اکراه معمولاً با به کارگیری وسایل غیرمشروع برای رسیدن به هدفی غیرمشروع تحقق می‌یابد. تهدید یک شخص به قتل یا آتش زدن منزل او در صورت امتناع از انعقاد قرارداد یا قتل فرزندش یا تهدید به افشاگری در صورتی که مقدار مالی را نپردازد، تمامی اینها وسایلی غیرمشروع برای رسیدن به غرض غیرمشروع می‌باشند.
پس اگر تهدید به حق باشد، اکراه محسوب نمی‌شود. نص قانونگذار در این زمینه صریح است : «اکراه واقع نمی‌شود مگر این که ترس ایجاد شده به غیرحق باشد». مانند تهدید دائن به مدیون مبنی بر اینکه اگر طلب خود را دریافت نکند متوسل به وسایل قانونی می‌شود.^[۴۴۸]
مشروع یا غیرمشروع بودن اکراه برحسب غرض از اکراه است. بنابراین اگر هدف از حصول اکراه به حق نباشد، اکراه نامشروع است. چنین اکراهی فساد به دنبال دارد، اعم از اینکه وسیله اکراه غیرمشروع باشد (کما اینکه غالباً چنین است) یا اینکه وسیله، مشروع باشد. مانند طلبکاری که مدیون را به انتشار افلاس او تهدید کند تا بیش از طلب خود دریافت کند.
زمانی که هدف مشروع باشد، عقد باطل نمی‌شود؛ اعم از اینکه وسیله مشروع (و این از باب اولویت است) یا نامشروع باشد.^[۴۴۹] و اگر هدف نامشروع باشد، اعم از اینکه وسیله مشروع یا نامشروع باشد، اکراه وجود دارد. برخی معتقدند اگر وسیله غیرمشروع و هدف مشروع باشد، اکراه وجود دارد.^[۴۵۰]
آنچه گذشت از وجوب تهدید به خطر (در جسم، نفس، شرف یا مال) و اینکه خطر باید اساسی و قریب الوقوع باشد، همه مظهر مادی ترس هستند که در نفس عاقد مکره ایجاد می‌شود و او را وادار به معامله می‌کند.
خطر اساسی قریب الوقوع، بالذات مقصود نیست بلکه نتیجه‌ای که از وقوع ترس در نفس ایجاد می‌شود مورد نظر است. و باز آنچه مد نظر است این ترس است که او را وادار به معامله می‌کند که در این مسأله حالت و وضعیت شخصی عاقد هم در نظر گرفته می‌شود.
گفتار چهارم – مقایسه (مطالعه تطبیقی ) :
در حقوق کشورهای مورد مطالعه حدود و شرایطی برای تحقق اکراه بیان شده است . منتها در ارائه ، تعداد شرایط، نحوه ی تنظیم مطالب و زیر مجموعه های شرایط سلیقه های متفاوت اعمال شده است. به همین علت به طور جداگانه حقوق این کشورها مطرح شد.
در مجموع می توان شش شرط برای اکراه مؤثر ذکر کرد :
۱- وجود تهدید . در این راستا نکاتی قابل بررسی است :
یک : تهدید کننده باید آمر قاصد، قاهر، غالب و مقتدر باشد ؛ اعم از این که ترس مکره با خارج، هماهنگ باشد یا نباشد.( یعنی اعم از وجود واقعی تهدید کننده می باشد.)
دو :لازم نیست تهدید کننده طرف عقد باشد؛ پس هرگاه فرد ثالث، دیگری را با شرایط مؤثر در اکراه تهدید کند، معامله اکراهی است این مسأله در حقوق ایران ، فرانسه و مصر یکسان است .
سه :مکره باید اکراه را حداقل به طور ظنی باور کند ؛ یعنی گمان داشته باشد که مکره تهدید خود را عملی خواهد کرد .
چهار: تهدید نافی قصد نباشد .

(۲۱-۵)
روش ساده دیگری که توسط ژانگ و همکاران^[۱۵۸] در سال ۲۰۰۳ به کار گرفته شده به تبدیل مساله به یک مدل چند هدفه با چهار تابع هدف می باشد. اگر ضرایب فازی به شکل اعداد فازی ذوزنقه ای نمایش داده شوند، اهداف مدل کمکی حاصل برای حل مساله بتوسط کاربرد مقادیر حدی اعداد فازی بدست می آید. برای مثال مساله ساده زیر را در نظر بگیرید:

(۲۲-۵)
مدل کمکی برای تبدیل این مساله به یک مدل ریاضی چند هدفه معمولی به شکل زیر پیشنهاد شده است:
(۲۳-۵)
نویسندگان بیان می دارند که جواب بهینه حاصل از حل مساله چند هدفه کمکی بالا جوابی بهینه برای مساله فازی خطی اولیه می باشد.
۴-۲-۵-مسائل فازی نوع چهارم
مسائل فازی به فرم زیر را می توان در این دسته در نظر گرفت:
(۲۴-۵)
برخی نویسندگان با بهره گرفتن از برش های α و کاربرد برنامه ریزی بازه ای به حل این مساله پرداخته اند. مسائل ترکیباتی زیادی وجود دارند که حداقل ترکیب دونوع از مدلهای فازی اشاره شده در فوق می باشد و محققین با بهره گرفتن از روش های نوآورانه به حل آنها پرداخته اند. برای مروری بر این مسائل ترکیباتی می توانید به بایکاسوگلو و گوکن مراجعه نمائید.
۳-۵-برنامه ریزی فازی چند هدفه
از فواید مهم برنامه ریزی چند هدفه فازی نسبت به روش های غیر فازی ،علاوه بر توانایی رفع و رجوع پارامترهای فازی، قابلیت اندازه گیری صریح میزان برآورده شدن هر تابع هدف می باشد.این ویژگی می تواند به تصمیم گیرنده در گرفتن تصمیم نهایی بوسیله انتخاب یک جواب موثر با توجه به درجه مطلوبیت و اهمیت نسبی هر تابع هدف کمک نماید. همانطور که بیان شد، زیمرمن اولین روش فازی به نام روش max-min را برای حل یک مدل MOLP استفاده نمود.اما جواب حاصل از این روش با وجود سازگار بودن اولا غیرجبرانی بوده و ثانیا ممکن است موثر نباشد .
در حقیقت اپراتور های گوناگونی برای انبوهش مجموعه های فازی وجود دارند. به برخی از معروف ترین آنها در قالب تی نرم ها برای اشتراک مجموعه های فازی اشاره شد. زیمرمن مهمترین عامل در انتخاب اپراتور مناسب را جبرانیی بودن معرفی می نماید. در ادامه تعریف اپراتور جبرانی بیان می گردد(تیریاکی^[۱۵۹]،۲۰۰۶).
تعریف- اگر تابع عضویت مجموعه فازی انبوهش شده برابر باشد با
آنگاه  جبرانی است اگر با تغییر  بتوانیم  را بتوسط تغییری در  بدست آویم.
مثال: اپراتور min یک اپراتور غیر جبرانی می باشد زیرا اگر داشته باشیم  و  آنگاه انبوهش ایندو بتوسط اپراتور min برابر می شود با  .
حال اگر تغییر  را اعمال نمائیم هیچ مقدار  یافت نمی شود که نتیجه انبوهش آن با  بتوسط اپراتور min برابر با ۰٫۵ بشود. اما در مقابل واضح است که مثلا اپراتور ضرب جبری یک عملگر جبرانی می باشد. جبرانی بودن به این معنی است که نتایج حاصل از اپراتور min نشان دهنده بدترین حالت هستند و نمی توان این نتیجه را با استناد به دیگر اعضا حتی اگر خیلی خوب باشند جبران نمود. در مقابل اپراتور min اپراتور max وجود دارد که کاملا جبرانی می باشد ولی این اپراتور نیز این مشکل را بوجود میاورد که تنها یک عضو از مجموعه می تواند نامناسب بودن تمامی اعضای دیگر را بپوشاند.
سطوح تمایل به کار رفته در مدل زیمرمن برای بدست آوردن توابع عضویت سطح ارضای محدودیت ها  بیشتر به شکل ذهنی و بسته به نظر طراح مدل و تصمیم گیرنده محاسبه می شود. زیمرمن بیان می دارد که تابع عضویت ارضای محدودیت ها ( شامل توابع هدف که در مدل متقارن در آن ادغام شده اند) می بایست صفر باشد اگر محدودیت ها کاملا نقض شوند، و باید برابر یک باشند اگر کاملا ارضا گردند و اینکه  می بایست بین صفر تا یک با یک ریتم ثابت افزایش یابد. تابع زیر پیشنهاد گردیده است.
(۲۵-۵)
ها به طور ذهنی توسط تصمیم گیرنده انتخاب می شود و بار دیگر تاکید می کنیم که در این برنامه ریزی خاص  شامل هم محدودیت ها و هم توابع هدف می شود که در برنامه ریزی متقارن هردو به یک چشم نگریسته می شوند.
زیمرمن و زیسنو^[۱۶۰] (۱۹۸۰) نشان دادند که اغلب تصمیماتی که در دنیای واقعی گرفته می شوند نه کاملا غیر سازگار هستند و نه کاملا سازگار. نتیجتا این اپراتورها نمی توانند برای مسائل واقعی کاملا مناسب باشند. برای حل این مشکل ایشان یک دسته اپراتور سازگار وابسته به پارامتر جبرانی γ پیشنهاد دادند که به شکل زیر می باشد.
(۲۶-۵)
ایشان نشان دادند که این اپراتور جدید در تصمیم گیری های انسان از اپراتورهای min، ضرب جبری و max بهتر می باشد.اما این اپراتور یک عملگر غیرخطی بوده و حجم محاسبات را افزایش می دهد.
یک اپراتور جبرانی که حجم محاسباتی کمتری را می طلبد توسط لوهانجولا^[۱۶۱](۱۹۸۲) پیشنهاد شد که به فرم زیر می باشد
(۲۷-۵)
این اپراتور که به نام جمع کران دار معروف می باشد از نظر محاسباتی به صرفه تر از اپراتور ارائه شده توسط زیمرمن و زینسو می باشد ولی جواب هایی که تولید می کند لزوما موثر نیستند.
ورنر^[۱۶۲](۱۹۸۸) اپراتور ” و فازی” و اپراتور ” یا فازی” را ارائه نمود که بر مبنای اپراتورهای وابسته به γ می باشند و ترکیب محدب اپراتور min و میانگین عددی و همچنین max و میانگین عددی می باشند.
(۲۸-۵)
(۲۹-۵)
بیت و همکاران^[۱۶۳] (۱۹۹۳) به توسعه مدل زیمرمن پرداخته و حالتی را در نظر گرفتند که توابع هدف دارای اهمیت نسبی و یا اولویت متفاوتی با یکدیگر می باشند.اولویت اهداف نشان دهنده حالتی است که اهداف به ترتیب اهمیتشان مرتب گشته و بدون در نظر گرفتن هدف با اولویت بالاتر نمی توان هدف بعدی را وارد فرایند بهینه سازی نمود. حالت موزون برای موقعیت در نظر گرفته شده که اهداف اولویت یکسانی دارند اما تصمیم گیرنده اهمیت نسبی متفاوتی برای آنها قائل گردیده است. مدل ارائه شده توسط ایشان برای حالت وزین به شکل مجموع موزون توابع عضویت  و برای حالت دارای اولویت به شکل لکسیکوگراف به بهینه سازی نوبتی توابع هدف با بهره گرفتن از مدل مجموع ساده  می پردازد. با این که مدل مجموع موزون جبرانی می باشد اما مشکل آن این است که به تولید پاسخ هایی غیر متعادل می انجامد یعنی ممکن است یکی از اهداف نتیجه بسیار بدی داشته باشد و دیگری نتیجه بسیار خوب که در عمل تصمیم گیرندگان یک حداقل رضایت مندی از یک تابع هدف را در نظر دارند در غیر این صورت وارد کردن آن به مساله امری غیر ضروری بوده است.
لی و لی^[۱۶۴] (۱۹۹۳) یک رویکرد دو مرحله ای برای حل مشکل بالا ارائه نمود. در حقیقت، فاز اول آن از روش زیمرمن استفاده می نماید. اگر جواب ممکن یکتا باشد آنگاه این جواب جواب موثر است. در غیر این صورت ، در فاز دوم، یک برنامه ریزی جدید با بهره گرفتن از اپراتور میانگین صورت می گیرد تا تمامی توابع عضویت را با توجه محدودیت هایشان بیشینه سازد. مسلما جواب حاصل از فاز دوم به دلیل کاربرد اپراتور جبرانی میانگین یک جواب موثر تولید می کند اما با اضافه کردن این فاز به مساله حجم محاسبات افزایش می یابد.
لای و هوانگ(۱۹۹۶) یک اپراتور جبرانی که اصلاح شده اپراتور ترکیب خطی Min و Max ارائه شده توسط زیمرمن و زیسنو است را ارائه نمودند که به شکل زیر می باشد که به آن اپراتور max-min اصلاح شده می گویند:
(۳۰-۵)
که در آن پارامتر دلتا یک عدد به قدر کافی کوچک و وزن هایw اهمیت نسبی هر تابع هدف را نشان می دهد. این اوزان شرط  را باید ارضا بنمایند. به دلیل کاربرد اپراتور min این مدل دیگر مشکل مدل ارائه شده توسط بیت و همکاران را ندارد و مدل به بیشینه سازی حداقل ارضای توابع هدف می پردازد و بطور ضمنی از نامتعادل بودن پاسخ حاصله جلوگیری به عمل می آید.
وو و گو^[۱۶۵](۲۰۰۱) یک مدل دو فاز دیگر برای مسائل بهینه سازی چند هدفه فازی ارائه دادند که جوابی موثر بین اپراتور غیرجبرانی min و جبرانی میانگین حاصل می نماید. مدل سازگار ارائه شده توسط ایشان به قرار زیر می باشد .
(۳۱-۵)
که در آن  که عددی بین صفر و یک است کمترین درجه ارضای تابع هدف k ام می باشد و توسط تصمیم گیرنده انتخاب می شود.افزایش کمترین درجه ارضای یک تابع هدف بدین معنی است که این تابع هدف به مقدار بهینه نزدیک تر می باشد، در مقابل، این امر موجب می شود دیگر توابع هدف از مقدار بهینه شان دورتر شوند. در نتیجه برای اینکه یک جواب شدنی داشته باشیم می بایست این مقادیر با دقت بالا انتخاب شود در غیراین صورت به جوابی نمی رسیم.
پاسخ بهینه بدست آمده توسط اپراتور max-min زیمرمن ممکن است کارا نباشد. از طرف دیگر اگر  در روش سازگار ارائه شده توسط وو گو اشتباه انتخاب شود، فرایند تعامل را بسیار پیچیده تر می نماید. از این رو، لی و لی (۲۰۰۶) در یک روش دو مرحله ای، کمترین درجه ارضای اهداف از روش سازگار را برابر را پاسخی که از رویکرد max-min زیمرمن قرار می دهند و علاوه بر اینکه حجم محاسبات رویکرد سازگار را کاهش می دهند، اشکال روش زیمرمن که ممکن بود پاسخ ها موثر نباشند نیز رفع و رجوع می گردد.
تیریاکی(۲۰۰۶) برای مسائل خطی چند سطحی روشی جبرانی و تعاملی ارائه می دهد. نویسنده برای هر هدف وزنی در نظر گرفته و نهایتا مساله را به گونه ای مدل می کند که سطح رضایت تمامی اهداف متناسب با وزن خود آن هدف باشد. از اپراتور “و فازی” ارائه شده توسط ورنر در این رویکرد استفاده گردیده است. نویسنده روش های زیر را برای وارد کردن وزن ها در فرایند بهینه سازی ارائه داده و کارآمدی آنها را اثبات می نماید.
روش اصلاح شده ترکیب محدب اپراتور min و max ارائه شده توسط زیمرمن.
(۳۲-۵)
روش اصلاح شده ترکیب min و max ارائه شده توسط لای و هوانگ .
(۳۳-۵)
روش ترکیباتی اپراتورهای ورنر و لای-هوانگ
(۳۴-۵)
امید و همکاران (۲۰۰۷) از اپراتور مجموع موزون که در آن علاوه بر درجه ارضای اهداف، درجه ارضای محدودیت ها نیز لحاظ شده است برای حل مساله انتخاب تامین کنندگان استفاده نموده اند. ایشان از ایده ای همانند مدل اولیه زیمرمن استفاده نموده اند که در آن درجه ارضای محدودیت ها بتوسط در نظر گرفتن مقادیر سمت راست فازی ( اعداد فازی خطی) محاسبه می گردد و برای توابع هدف نیز از سطوح تمایلی که با کاربرد جواب های ایده آل مثبت و منفی هر هدف به دست آمده اند استفاده شده است. مدل در نظر گرفته نویسندگان به شکل زیر می باشد:
(۳۵-۵)
که در آن شرط  برقرار می باشد.
سلیم و اوزکاراهان(۲۰۰۷) یک روش اصلاح شده از روش ورنر ارائه دادند. مدل ارائه شده توسط این محققین به قرار زیر می باشد.

تنظیم کننده های رشد گیاه به ترکیبات آلی گفته می شود که در غلظت های بسیار کم قادر به کنترل فرآیندهای فیزیولوژیکی می باشند. در واقع غلظت هورمون های گیاهی به عنوان سیگنال های تنظیم کننده و براساس ساختار شیمیایی و اثرات فیزیولوژیکی عمل می کنند. این ترکیبات هم بصورت طبیعی و هم مصنوعی یافت می شوند و براساس ساختار شیمیایی و اثرات فیزیولوژیکی در پنج گروه اصلی تقسیم بندی می شوند. این گروه ها شامل اکسین ها، جیبرلین ها، سیتوکینین ،اسیدآبسیزیک واتیلن می باشند (ویرز و پترسن،۲۰۰۱). طی ازمایشی هیتنر(۱۹۰۴) مشاهده کرد که ریشه های زنده گیاهی توسط میکروارگانیسم های خاصی ازخاک تحریک میشوند. ولی اثرات این میکروارگانیسم ها روی گیاهان مشخص نشده بود (زهیر و همکاران، ۲۰۰۴). سالها بعد طی تحقیقی که باری و براون (۱۹۷۴) مشاهده کردند که ۸۶ ،۵۸ و۹۰درصد سویه های جداسازی شده از ریزوسفر گیاهان مختلف به ترتیب اکسین، جیبرلین و سیتوکینین ترشح کردند (زهیر و همکاران، ۲۰۰۴). درتحقیقی دیگر میسکو و جرمیدا (۲۰۰۲) گزارش کردند که در میان میکروارگانیسم های تولید کننده اکسین، سودوموناس ها از فراوانی بیشتری برخوردار می باشند. اما برای نخستین بار اکون در سال ۱۹۸۵ اکسین را به عنوان عامل موثر در افزایش تراکم تارهای کشنده و ریشه های جانبی گیاهان گزارش نمود(بیسواس و همکاران، ۲۰۰۰).تاثیرمستقیم اکسین وسیتوکینین تولید شده توسط PGPR بر رشد گیاهان ارزن و کلزا نیز توسط نوئل و همکاران (۱۹۹۶) به اثبات رسیده است. بیش از ۵۰ سال است که ثابت شده باکتری های خاک از جمله سودوموناس می توانند اکسین و مواد شبه اکسین ترشح کنند. تولید انواع اکسین ها توسط باکتری های ریزوسفری و تاثیرات آن بر سیستم ریشه ای گیاه در گزارشات بسیاری آمده است (سارور و کرمر،۱۹۹۵). برخی از این تاثیرات شامل افزایش جذب مواد غذایی از طریق تکثیر تارهای کشنده و افزایش ریشه های جانبی می باشد (پرسلو و همکاران، ۲۰۰۱). تحقیقات عقلایی و همکاران (۱۳۸۸) نشان داد که باکتری های تولید کننده هورمون موجب افزایش تارهای کشنده ریشه در گندم می شوند.

طی آزمایشی یانگ و همکاران (۱۹۹۱) توانایی چندین سویه از جنس های Serratia و Pseudomonas را از لحاظ تولید PGPR مورد بررسی قرار دادند. آنها همبستگی مطلوبی را بین طول ریشه گیاه برنج و تولید هورمون های گیاهی مشاهده نمودند در تحقیقی دیگر اسگر و همکاران (۲۰۰۲) توانستند در شرایط درون شیشه ای همبستگی بالا و معنی داری بین هورمون اکسین و عملکرد دانه (۷۷%) تعداد غلات (۷۸%) تعداد پنجه (۷۷%)در گیاه کلزا گزارش کند. در آزمایشی دیگر زای و همکاران (۱۹۹۶) در شرایط استریل افزایش رشد کلزا تلقیح شده با P. putida GR12-2 را به تولید و رهاسازی IAA آن سویه ربط دادند.
شواهد بسیاری مبنی برتوانایی باکتری های ریزوسفری در تولید و ترشح مواد تنظیم کننده رشد از جمله اکسین و همچین تاثیرآنها بر مرفولوژی تغذیه و رشد گیاهان وجود دارد. دراغلب مطالعات مشاهده شده است که تنظیم کننده های رشد بخصوص IAA اغلب خصوصیات سیستم ریشه ای از قبیل رشد اولیه ریشه تشکیل ریشه های جانبی و تارهای کشنده را تحت تاثیر خود قرار می دهند.(گراول و همکاران، ۲۰۰۷)
امروزه محققین سنتر باکتریایی هورمون گیاهی IAA وتنظیم باکتریایی تولید اتیلین درگیاهچه های جوان را مهمترین مکانیسم PGPR در تحریک رشد گیاهان دانسته اند( گراول و همکاران،۲۰۰۷ ). تنظیم باکتریایی تولید اتیلین در گیاه از یک سو تحت تاثیر فعالیت انزیم آمینوسیکلوپروپان۱ کربوکسیلات دی آمیناز (ACC دی آمیناز) باکتریایی و از سوی دیگر متاثر از هورمون گیاهی IAAاست بین آنزیم ACC دی آمیناز و هورمون گیاهی اکسین اثرات متقابلی مشاهده است در واقع مقادیر مختلف اکسین تولیدی توسط باکتری می تواند بر تولید اتیلین در بافت های گیاه تاثیر بگذارد. به این ترتیب که IAA سنترشده توسط باکتری ها درصورتی که باعث افزایش مقدارIAA درون بافت های ریشه به مقدار اپتیم شود قادرخواهد بود با افزایش تقسیم و تمایز سلولی رشد گیاه را افزایش دهد. اما چنانچه IAA باکتریایی مقدار IAA درون بافت های ریشه به بیش ازحد مورد نیاز خود افزایش دهد.ممکن است،با تحریک فعالیت آنزیم ACC سنتار وافزایش میزان ACC (پیش ماده اتیلن ) پس ازجوانه زنی بذر ، رشد و توسعه سیستم ریشه ای گیاه میزبان متوقف شود (گراول و همکاران،۲۰۰۷؛ گلیک و همکاران،۱۹۹۸).
۲-۶-۲-۵-۱- سنتزباکتریای IAA و تاثیرآن روی رشد گیاهان
اکسین باکتریایی با اختلال در تعادل هورمونی گیاهان کاهش طول ریشه های جانبی و تراکم تارهای کشنده را سبب می گردد(حافظ وهمکاران،۲۰۰۴؛ بیسواس و همکاران،۲۰۰۰). به این ترتیب PGPR با سنترهورمون های گیاهی موجب افزایش سطح ریشه توانایی ریشه درجذب آب و مواد غذایی و به دنبال آن رشد گیاه می شود (لایفشیز و همکاران،۱۹۸۷؛ پتن و گلیک،۱۹۹۶) رشد بهتر ریشه می تواند رشد مطلوب اندام هوایی را سبب گردد (زهیر و همکاران، ۲۰۰۴ ).
سئوالی که ذهن بسیاری ازمحققین را به خود مشغول ساخت این بود که IAA باکتریایی در چه مواقعی محرک رشد گیاه و چه زمانی به عنوان بازدارنده رشد عمل می کند. بدین منظور با استفاده از۷ سویه موتانت P. putida GR12-2 که توانایی تولید مقادیر مختلف IAA را داشتند، زای و گلیک (۱۹۹۶) به بررسی تاثیر مقادیر مختلف IAA روی رشد و توسعه سیستم ریشه ای گیاهچه کلزا پرداختند. البته سویه های موتانت از لحاظ تولید سیدروفور فعالیت ACC دی آمیناز و سرعت رشد همانند سویه وحشی بودند (زای و دیگران، ۱۹۹۶). درمیان این ۷ سویه موتانت فقط یک سویه که قادر به تولید IAA به میزان ۴ برابر سویه وحشی بود، رشد ریشه کلزا را متوقف نمود. اما ۶ سویه وحشی از لحاظ تحریک و توسعه سیستم ریشه ای ،نداشتن سویه های موتانت با توانایی تولید مقادیر بالایIAA ، میزان ACC را درگیاه به میزانی افزایش می دهند که دیگر آنزیم ACC دی امیناز باکتریایی توانایی هیدرولیزACC وکاهش سطح اتلین را ندارد و به این ترتیب IAA سنتر شده مانع از رشد و توسعه سیستم ریشه ای گیاه میزبان می گردد. البته درتحقیقی دیگرمشاهده شد که سویه موتانت P. fluorescens BSP53a که در مقایسه با سویه وحشی قادر به تولید مقادیر بیشتری IAA درمقایسه به سویه وحشی بود، وزن ریشه گیاه sourcherry وگیاهچه گوجه فرنگی را افزایش داد (دوبیکوسکی و همکاران، ۱۹۹۳ ).البته هارتمن وهمکاران درسال ۱۹۸۳ مشاهده کردند که تلقیح گیاهچه چغندر با سویه های موتانت P. savastonoi و P. syringao با توانایی تولید مقادیر کم IAA در مقایسه با سویه وحشی طول ریشه را کاهش داد (لوپر و شورس،۱۹۸۶؛ زای و همکاران، ۱۹۹۶). با وجود اینکه نتایج حاصل از آزمایشات مختلف هماهنگی نداشتند اما در بیشتر از۵۰ تا۷۰ درصد آنها افزایش عملکرد و تغییر خصوصیات مرفولوژی ریشه در اثر تلقیح گیاهان مختلف با سویه های مختلف PGPR به خصوص گونه های سودوموناس به عنوان عامل افزایش توان جذب آب و مواد غذایی گزارش شده است. نتایج حاصل ازتحقیقات مختلف نشان داد که سطوح IAA باکتریایی تعین کننده نوع پاسخ گیاه به مایه تلقیح باکتریایی است . همچنین میزان IAA ترشحی از باکتری های ریزوسفر وابسته به سویه باکتریایی رشد و فعالیت های متابولیکی و ژن های کدکننده آنزیم های مسیرتولید IAA است (لامبرت و همکاران،۲۰۰۰). رابطه خطی بین طویل شدن ریشه به وسیله غلظت بالای IAA محدود می شود ولی مقادیر پایین IAA اغلب محرک طویل شدن ریشه گزارش شده است (پایلت و سوگی، ۱۹۸۷؛ میلر و همکاران، ۱۹۸۹).
تحقیقات مختلف نشان داده است که همه ترکیبات ایندولی IAA درغلظت های بالاتراز۱۰۷ مولار مانع رشد طولی ریشه می شود. غلظت های زیاد IAA به دلیل تحریک تولید اتیلن موجب تشکیل ریشه های فرعی وتصادفی می گردد و از افزایش طول ریشه جلوگیری می نماید. اماغلظت های پائین درحدود۱۰۹ تا۱۰۱۲ مولار رشد ریشه های اصلی را تحریک می کند. به طورمثال مشاهده شده است که افزایش غلظت IAA به میزان ۱۰۴ تا۱۰۹ ،تولید شده توسط Azospirillum تلقیح شده به بذرهای گیاه گندم، موجب کاهش طول ریشه درشرایط استریل شد (دبلایر و همکاران،۱۹۹۹). به بیان بهترمی توان گفت که غلظت IAA در ریشه گیاهان، تعیین کننده اثرات مفید و مضر باکتری های محرک رشد ریزوسفری است ( گلیک و همکاران، ۱۹۹۸). به همین دلیل گیاهان مختلف با ژنوتیپ های مختلف به غلظت های متفاوت IAA وتلقیح با میکروارگانیسم های گوناگون با توانایی متفاوت در تولید IAA پاسخ متفاوتی می دهند(گراول و همکاران، ۲۰۰۷ ).
۲-۶-۲-۵-۲- تنظیم باکتریایی تولید اتیلن درگیاهان توسط آنزیم ACC دی آمینازباکتریایی
نتایج حاصل ازتحقیقات انجام شده نشان داد که تاثیرمفید PGPR بر رشد گیاهان تنها با توانایی تولید اکسین توسط آنها قابل توجیه نمی باشد، بلکه تاثیر آنها تحت تاثیرعوامل دیگری چون تولید سایرمتابولیت های میکروبی مانند ACC دی آمیناز توان کلونیراسیون ریشه سویه تلقیح شده وگونه و رقم گیاهی نیزمی باشد .طی آزمایشی پتن و گلیک (۱۹۹۶) تولید آنزیم ACC دی آمیناز را عامل موثر در تاثیر PGPR بر رشد و عملکرد گیاهان گزارش کردند.PGPR از طریق تولید گروهی از آنزیم ها، بر سطوح هورمون های گیاهی و به دنبال آن رشد و توسعه سیستم ریشه ای گیاه میزبان می گذارند. درمیان هورمون ها گیاهی، غلظت اکسین و اتیلن اغلب بااضافه نمودن PGPR تغییرمی کند (گلیک و همکاران،۱۹۹۴؛ زای و همکاران،۱۹۹۶؛ گلیک و همکاران،۱۹۹۵؛ پتن و گلیک، ۱۹۹۶). درواقع PGPR علاوه برتوانایی درسنترهورمون اکسین، باتولید ACC دی آمیناز و هیدرولیز و سکوستره کردن ACC به آمونیوم و آلفاکتوبوتیرات میزان اتیلن گیاهی را کاهش می دهند(گلیک و همکاران،۱۹۹۴،۱۹۹۵ ) این مکانیسم شامل رویدادهای متوالی به شرح زیرمی باشد(شکل۱).
ابتدا IAA توسط PGPR مستقرروی سطوح بذور و یا ریشه گیاهان درحال رشد دراثر وجود تریپتوفان ودیگرمولکول های موجود در تراوه های ریشه و بذر(وایپس،۱۹۹۰)، سنتز و ترشح می شود. مقداری از IAA توسط گیاه جذب وهمراه با IAA گیاهی موجب افزایش طول سلولی و تقسیم سلولی گیاه می شود. این IAA ازسوی دیگرباعث تحریک فعالیت آنزیم ACC سنتاز و تبدیل S-adenosylmethionin به ACC و در نهایت افزایش مقدار ACC می شود (کند، ۱۹۹۳).
بخش قابل توجهی از این ACC به همراه سایر مولکول های کوچک دیگر معمول در تراوه های ریشه و بذر، از بذور و ریشه گیاهان ترشح توسط سلول های باکتریایی جذب و سرانجام در اثر فعالیت آنزیم ACC دی آمیناز باکتریایی هیدرولیزمی گردد. جذب ACC توسط باکتری باعث کاهش سطوح ACC در بیرون از بافت های گیاهی می گردند. لذا گیاه به منظورحفظ تعادل بین میزان ACC درون و بیرون بافت گیاهی به طور مداوم مقداری از ACC را به بیرون ترشح می کند. در واقع ریزوسفر با تحریک سنتز ACC درگیاه با منبع فراوانی از نیتروژن به شکلACC مواجه می گردد. تحت این شرایط PGPR برخلاف سایر میکروارگانیسم های خاک با استفاده ازACC به عنوان منبع نیتروژن به رشد و تکثیر خود می پردازد به این ترتیب باکتری باجذب ACC موجب کاهش مداوم ACC در ریزسفر و ترشح بیشتر از گیاه می گردد، در نتیجه مقدار ACC به دنبال آن اتیلن در بافت های گیاهی کاهش می یابد. با بهره گرفتن از روش HPLC، پنرز و همکاران (۱۹۹۸) مشاهده کردند که به دنبال تلقیح گیاه با PGPR، میزان ACC در تراوه های ریشه گیاه کلزا افزایش می یابد به این ترتیب حداقل دو نتیجه از کاهش میزان ACC حاصل می شود: ابتداکاهش مقدار اتیلن گیاهی و دوم افزایش طول ریشه گیاهان که این افزایش رشد به دلیل کاهش مقداراتیلن پس از جوانه زنی بذور می باشد.
براساس این مدل می توان پیش بینی نمود که هر باکتری که دارای آنزیم ACC دی آمیناز بوده و از توانایی کلونیزاسیون خوبی برخوردار باشد قادر به افزایش طول ریشه گیاه میزبان بوده و ازصفت PGP و یا PGA برخوردار است (گلیک و همکاران،۱۹۹۵). وجود آنزیم ACC دی آمیناز در سویه P. putida GR12-2 گزارش شده است (جاکوبسن و همکاران،۱۹۹۴). این آنزیم توانایی هیدرولیز ACC را در گیاهان دارد، محققین مشاهده کردند که سه سویه موتانت این باکتری که فاقد توانایی تولید این آنزیم بودند قادر به افزایش طول ریشه گیاهچه کلزا تحت شرایط استریل نبودند (گلیک و همکاران،۱۹۹۴).
یکی از مهمترین نشانه های تاثیر باکتریهای محرک رشد روی گیاهان، افزایش رشد ریشه آنها می باشد که مورد توجه بسیاری از محققان بوده است. افزایش عملکرد کلزا در اثر تلقیح با PGPR همراه با افزایش در میزان روغن، فعالیت سیستم ریشه ای و برداشت عناصر غذایی بوده است (مایاک و همکاران،۱۹۹۹).تحقیقات گسترده ای در خصوص اثرات مثبت ناشی از تلقیح باکتری های مختلف جنس سودوموناس بر روی رشد و عملکرد گیاهان زراعی توسط محققین در حال انجام است. یکی از این مکانیسم ها،‌ کاهش دادن میزان اتیلن گیاه از طریق تولید آنزیم Accdeaminase می باشد که ACC را به آلفاکتوبوتیرات و آمونیاک هیدرولیز می کند (پتن و گلیک، ۱۹۹۶).
بررسی تاثیر سودوموناس های فلورسنت بر میزان جذب عناصر غذایی و رشد کلزا در شرایط شور نشان داد که تنش شوری باعث کاهش در میزان رشد، عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک گردید. تغییر آهنگ کاهش رشد در پارامترهای مورد مطالعه در اثر تلقیح با باکتریهای منتخب کاهش یافت بطوریکه تلقیح با باکتریهای فوق باعث افزایش نرخ رشد نسبی در شوریهای مختلف گردید و برخی از سویه های منتخب باعث افزایش در عملکرد بیولوژیک در شوریهای مورد مطالعه گردیدند. ( حلیلی و همکاران،۱۳۸۸). ذبیحی و همکاران (۱۳۸۷) در پ‍ژوهشی نشان داد که تلقیح گندم با سو یه هایی از سودو موناسهای فلورسنت و پوتیدا در تمامی سطوح شوری باعث افزایش معنی داردر کلیه شاخصها شد. تحقیق شیرمردی و همکاران (۱۳۸۷) نشان داد که باکتری سودوموناس توانایی تولید آنزیم ACC دآمیناز را دارا بوده و در نتیجه این امکان وجود دارد که با کاهش دادن سطح اتیلن در ریشه گیاه آفتابگردان باعث افزایش رشد طولی ریشه گیاه و در نتیجه بهبود جذب آب توسط ریشه شود. تحقیقات دیگر نیز نشان داده اند که با کاربرد باکتریهای دارای آنزیم ACC دآمیناز رشد ریشه افزایش یافت (گلیک و پنروس، ۱۹۹۸).
شکل ۱: مدل پیشنهادی در خصوص تاثیر PGPR روی رشد ریشه
۲-۶-۳- سایرمکانیسم های مستقیم
براساس تحقیقات انجام شده توسط رایو و همکاران (۲۰۰۳) تاثیرمثبت تولید ترکیبات فرار باکتریایی از قبیل ۳ هیدروکسی ۲ بوتان و۲و۳ بوتاندیول توسط PGPR و تاثیر مفید آنها بر رشد گیاه Arabidopsis مشاهده و گزارش شده است(گری و اسمیت، ۲۰۰۴).
۲-۷- عوامل موثردرافزایش کارایی PGPR
فقط تواناییPGPR در تولید هومون های گیاهی (اکسین ،جیبرلین وسیتوکینین) وآنزیم ACC دی آمیناز در شرایط درون شیشه ای نشان دهنده تاثیر مثبت آنها روی رشد و توسعه سیستم ریشه ای گیاهان نمی باشد. در شرایط مزرعه زمان تلقیح بذور با سویه PGPR مورد نظر در کارایی PGPR بسیار موثر است. نتایج حاصل از تحقیقات نشان داده است که به دلیل میل ترکیبی کم آنزیم ACC دی آمیناز به ترکیب ACC، در صورتی که تلقیح بذور زمانی صورت گیرد که سطح ACC بیش ازحد لازم افزایش یابد دراین حالت آنزیم ACC دی آمیناز قادر نخواهد بود که مقدار ACC و به دنبال آن اتیلن را کاهش دهد، لذا آنزیم ACC اکسیداز(آنزیم کنترل کننده میزان ACC دربافت های گیاهی که دراثرافزایش میزان ACC القاء می شود) که درمقایسه با آنزیم ACC دی آمینازباکتریایی میل ترکیبی بیشتری به ترکیب ACC دارد موجب افزایش سطح اتیلن گیاه می شود.(میل ترکیبیACC اکسیدازگیاهی به ترکیب ACC، ۱۰۰ برابر ACC دی آمینازباکتریایی است.) به همین دلیل تلقیح گیاه میزبان با سویه PGPR، پس ازافزایش سطح ACC اکسید گیاهی کارایی PGPR را در تحریک رشد ریشه را کاهش می دهد (گلیک و همکاران،۱۹۹۸). تحقیق آبلس و همکاران (۱۹۹۲) نیز نشان داد که نسبت ACC دی آمیناز به ACC اکسیداز نقش مهمی در کارایی باکتری های محرک رشد ریزوسفری دارد. همچنین سویه PGPR درشرایط مزرعه باید علاوه بر توانایی تولید هورمونهای گیاهی وآنزیم ACC دی آمیناز از توان کلونیزاسیون خوبی روی ریشه و قدرت رقابتی بالایی در ریزوسفر گیاه میزبان برخوردار باشد. تراوه های ریشه ای ورق گیاه میزبان نیز از دیگر عوامل موثر در کارایی PGPR شناخته شده اند (شریفی و همکاران،۱۳۸۷).
۲-۷-۱- تراوه های ریشه ای
به موادشیمیایی تراوش شده توسط ریشه گیاهان به محیط خاکی، تراوه های ریشه ای می گویند. تراوه های ریشه ای طیف متنوعی ازترکیبات آلی شامل قندها، اسیدهای امینه، اسیدهای آلی ،اسیدهای چرب، آنزیم ها، ویتامین ها، نوکلئوتیدها و دیگرمتابولیت های گیاهی می باشند(جونز،۱۹۹۸). ریشه گیاهان قادرند که ترکیباتی با وزن مولکولی کم ازقبیل پلی ساکاریدهای ساده (مانندآرابینوز، فروکتوز ، گلوکز، مانو و الیگوساکاری) اسیدهای آمینه (از قبیل آرژین، آسپاراژین، آسپارتات، سیستئین، سیستین وگلوتامین) اسیدهای آلی (استیک آسکوربیک، بنزوئیک ، فروی و مالیک )و ترکیبات فنولی ترشح کنند (برتین و همکاران، ۲۰۰۳). از ترکیباتی با وزن مولکولی زیاد می توان به فلاونوئیدها ،آلکالوئیدها و پلی استیلن ها اشاره نمود. تراوه های ریشه ای شامل یون ها آب واکسیژن نیزمی باشند. اماواژه تراوه های ریشه ای اغلب به ترکیبات کربن دار اتلاق می شود.گیاهان با ترشح ترکیباتی نظیرفنول ها بر رشد سایر گیاهان ومیکروارگانیسم های پیرامون خود تاثیر می گذارند. تراوه های ریشه ای باعث تحریک میکروفلور فعال خاک می گردند (برتین و همکاران، ۲۰۰۳). به همین دلیل رقم گیاه نقش تعیین کنندهای درترکیب غالب ریزوسفردارد. اسیدهای آلی موجود درتراوه های ریشه ای نه تنها در رشد باکتری های ریزوسفری بلکه در حرکت و کموتاکسی باکتری های ریزوسفری متحرک ، از قبیل باکتری های فلاژل دار نظیر سودوموناس ها و هیف های قارچی به سمت ریشه موثرند(نل و همکاران، ۱۹۹۶).
اسیدآمینه تریپتوفان نیز از ترکیبات آلی است که در تراوه های ریشه ای اغلب گیاهان و نه تمامی آنها شناسایی شده است. اسیدآمینه ترپتوفان پیش سازفیزیولوژیکی بیوسنتز اکسین (IAA) درگیاهان و باکتری های ریزوسفری است (خلید و همکاران،۲۰۰۴). طی آزمایشی در شرایط استریل زهیر و همکاران (۱۹۹۷) مشاهده کردند که به دلیل افزایش تولید اکسین توسط سویه ازتوباکتر درحضور تریپتوفان، تاثیر مفید این سویه PGPR برعملکرد گیاه سیب زمینی درمقایسه با زمانی که تریپتوفانی در محیط نبود افزایش یافت (زهیر و همکاران، ۲۰۰۴). درآزمایش جارلئونارد نیز زهیر و همکاران (۲۰۰۰) افزایش قابل توجه طول و وزن ریشه و اندام هوایی گیاه ذرت را به هنگام استفاده توام از مایه تلقیح Azotobacter و تریپتوفان (۱۰ مولار) گزارش کردند (زهیر و همکاران، ۲۰۰۴)
به این ترتیب نتایج حاصل از تحقیقات نشان دادکه کارایی PGPR با کاربرد همزمان پیش ماده های فیزیولوژیک تنظیم کننده های رشد افزایش می یابد. طی گزارشی مارشنر (۱۹۹۵) بیان کرد که وجود پیش ماده های هورمون گیاهی از قبیل تریپتوفان درتراوه های ریشه ای گیاهان نقش مهمی در روابط گیاه ریشه باکتری دارد (مارشنر و همکاران،۱۹۹۷). البته تراوه های ریشه ای گیاه ذرت برخلاف گیاه گندم فاقد اسیدآمینه تریپتوفان است۰(بنیزری و همکاران،۱۹۹۸). طی تحقیقی مشاهده شد که علی䂠سغم وجود تریپتوما䙆 درتراوه های ریشه گیاه ذرت؎ باکتری های 䘱یزوسفری خاک قادر به سنتزاکسین در حضور سایراسیدهای امینه مانند آسپاراژین،آلانین و ل݊زین بودندࠠШبنیزرَ و همکاران،۱۹۹۸). گلوتامین آلفاکتوگلوتاریک اسید و پیروویک اسیدازدیگرترکیبات تراوه های ریشه ای هستند که ممکن است در تولید میکروبی اکسین توسط باکتری های ریزوسفر تاثیر بگذارند(زهیر و همکاران،۲۰۰۴).
کمیت و کیفیت تراوه های ریشه ای به شدت تحت تاثیر گونه، رقم، سن گیاه و عوامل تنش زا است (جونز، ۱۹۹۸). کارایی PGPR به دلیل وابستگی به تراوه های ریشه ای در ارقام گونه ها و انواع خاکها تغییرمی کند. طی تحقیقی فاگس (۱۹۹۱) نشان داد که تاثیر مفید A. lipoferum بر رشد ذرت به نوع خاک و رقم بستگی دارد. محققین غلظت های مختلفی از تریپتوفان را درتراوه های ریشه ای گونه ها و ارقام مختلف گیاهان مشاهده کردند.طی تحقیقی مارتنز و فرانکن برگر (۱۹۹۴)‌ غلظت های مختلف تریپتوفان را در تراوه های ریشه ارقام مختلف گندم گزارش کردند. تفاوت در کمیت و کیفیت ترکیبات ترشح شده از ریشه گیاهان، موجب تفاوت در میزان بیوسنتزی اکسین و سایرتنظیم کننده های رشد و تاثیرآنها بررشد و خصوصیات مرفولوژیکی گیاهان می گردد. در تعدادی از گیاهان از قبیل سورگوم و گندم با افزایش سن گیاه مقدار تراوه های ریشه ای کاهش می یابد.
در شرایط خشکسالی تراکم خاک و از همه مهمترکمبود موادغذایی (تنش تغذیه ای ) نیز مقدار ترشح ترکیبات آلی به ریزوسفر افزایش می یابد (بردی و وی، ۱۹۹۹). البته افزایش مقدار تراوه های ریشه ای اثرات نامطلوبی بر پارامرهای عملکرد گیاهان دارد. افزایش تراوه های ریشه به معنی خروج بیشترترکیبات حاصل از فتوسنتز به محیط ریزوسفر وکاهش رشد اندام هوایی است. دراین بین می توان با تاثیرمفید PGPR درافزایش جذب موادغذایی، کاهش تنش تغذیه ای وخسارات ناشی ازآن اشاره نمود (خلید و همکاران،۱۹۹۶، دفریتاس و جرمیدا،۱۹۹۰؛ زهیر و همکاران، ۱۹۹۶، خلید و همکاران،۱۹۹۰). به این ترتیب می توان با انتخاب ارقام وگونه هایی که درتراوه های ریشه ای خود دارای پیش ماده های تنظیم کننده رشد هستند و بهبود شرایط تغذیه ای خاک از طریق مصرف بهینه کود ،می توان کارایی PGPR در افزایش رشد و عملکرد گیاه افزایش داد.
۲-۷-۲- کلونیزاسیون ریشه
توان رشد، توسعه وگسترش یک میکروارگانیسم درسطح ریشه و ریزوسفر را کلونیزاسیون ریشه می گویند(لوسی و همکاران،۲۰۰۴). شرط اصلی توسعه وگسترش یک میکروارگانیسم تلقیح شده، انتقال درسیستم ریشه ای گیاه است. سنجش این انتقال موثر بر حسب تعداد و یا بیوماس ارگانیسم تلقیح شده در واحد طول یا وزن ریشه گیاه است. سنجش این انتقال موثر بر حسب تعداد و یا بیوماس ارگانیسم تلقیح شده در واحد طول یا وزن ریشه است. کلونیزاسیون ریشه عمدتا توسط سرعت رشد نسبی ریشه و باکتری ها تعین می شود. الیوت و همکاران (۱۹۸۸) مشاهده کردند که تراکم باکتری روی بذرگندم روی کلونیزاسیون ریشه پس ازدوره جوانه زنی تاثیرنمی گذارد. آنها بذرهای گندم را با نسبت های متفاوتی از مایه تلقیح آلوده کردند. اما تفاوت معنی داری بین نسبت های مایه تلقیح وکلونیزاسیون ریشه درطول دوره رشد گندم مشاهده نکردند (نل و همکاران،۱۹۹۶ ) .
بلکه توانایی میکروارگانیسم هابرای کلونیزاسیون ریشه به بیولوژی میکروارگانیسم ها، قدرت رقابت آن با سایرمیکروب ها خصوصیات ریشه گیاه خواص فیزیکی خاک و محیط رشد بستگی دارد. کمیت وکیفیت تراوه های ریشه ای نیزمهمترین ویژگی گیاه میزبان می باشد که برتوان کلونیزاسیون ریشه تاثیر می گذارد. به همین دلیل میزان کلونیزاسیون و رشد گونه ای باکتری ،روی ریشه گیاهان مختلف متفاوت است (دفریتاس و جرمیدا، ۱۹۹۰).
درمیان میکروارگانیسم های ریزوسفری ریشه های تیره غلات، بویژه گندم به طورفراوان سودوموناس ها کلونیزه می شوند (نل و همکاران، ۱۹۹۶). به دلیل کموتاکسی بسیار زیاد سودوموناس های فلورسنت به سمت آسپاراژین، ترئونین و والین موجود درتراوه های گیاهی کلونیزاسیون آنها روی بذر و ریشه گیاهان به راحتی صورت می گیرد.
طی تحقیقی مشاهده شد که P. fluorescence 2-79 به دلیل داشتن اندام چسبنده مثل پیلی قادربه کلونیزاسیون مناسب ریشه های گیاه گندم می باشند. تولید سیدروفورها توسط سویه های سودوموناس فلورسنت نیز نقش مهمی درکاهش جمعیت قارچها و باکتری های دیگر و در نهایت کمک به کلونیزاسیون بهتر ریشه دارد (دفریتاس و جرمیدا،۱۹۹۰؛ شیپرز و همکاران، ۱۹۸۷).
۲-۷-۳- توان رقابتی
در ریزسفرهرچقدرگروه های میکروبی توانایی استفاده از منابع غیرمعمول کربن و نیتروژن ازقبیل ACC، Opine، Xenoniotio را داشته باشند از قدرت رقابتی بیشتری نسبت به سایر میکروارگانیسم ها در ریزوسفربرخوردارخواهند بود.درمیان PGPR ، سودوموناس ها به دلیل داشتن آنزیم ACC دی آمیناز،استفاده از ACC به عنوان منبع نیتروژن و توان تغییرسوخت و سازسلولی ، دارای قدرت رقابتی بیشتری نسبت به سایرباکتری های ریزوسفری می باشند(گری و اسمیت،۲۰۰۴؛ گلیک و همکاران،۱۹۹۴). آنها همچنین برخلاف اغلب میکروارگانیسم های خاک به دلیل داشتن فلاژل های قطبی به سوی ریشه گیاهانی که سرشار از منابع غذایی است حرکت می کنند.
۲-۷-۴- وابستگی به گیاه میزبان
ریزوسفرگیاهان علاوه برمیکروارگانیسم های مفید ریزوسفری توسط میکروارگانیسم های مضر نیز اشغال شده است. بازدارندگی و یا محرک رشد بودن یک باکتری ریزوسفری به شرایط محیطی، رقم گیاه و وضعیت مایکوریزا خاک بستگی دارد (نل و همکاران، ۱۹۹۶؛ بولتن و همکاران،۱۹۹۳).
رقم گیاه مهمترین عامل در تعیین جمعیت غالب ریزوسفر شناخته شده است. به طور مثال توانایی سویه P. fluorescens 2-79RLI در جذب آهن سیترات و اهن فیتوسیدروفور(درشرایط کمبود آهن) کاملا به نوع گیاه بستگی دارد. حتی یک تغییر کوچک در ژنوتیپ گیاه میزبان می تواند در توان کلونیزاسیون یک سویه PGPR تاثیرگذارد(نل و همکاران، ۱۹۹۶). تفاوت در رقم گیاه موجب تغییر در کمیت و کیفیت تراوه های ریشه ای می گردد. طی مطالعه ای کرولی و همکاران (۱۹۹۷) نشان دادند که هر عامل موثر در کمیت وکیفیت تراوه های ریشه ای ممکن است موجب تغییر در نوع و مقدار سیدروفور تولید شده توسط سویه های سودوموناس و در نهایت تغییر ترکیب جمعیت میکروبی خاک شود. به همین دلیل گو و مازولا (۲۰۰۳) با توجه به اثرات مثبت سودوموناس های فلورسنت در کنترل بیماری های قارچی و کلونیزاسیون سودمند این باکتری با گیاه گندم، در یک باغ سیب با کشت گیاه گندم و افزایش جمعیت سودوموناس های فلورسنت از این طریق توانستند موجب افزایش رشد درخت سیب و کاهش خسارت ناشی از عامل بیماریزا شوند. نتایج حاصل از این تحقیق نیز نشان داد که رقم گیاهی نقش مهمی در ترکیب جمعیت میکروارگانیسم های ساپروفیت بخصوص سودوموناس های فلورسنت و کنترل عوامل بیماریزای گیاهی دارد.
همچنین جرلان(۱۹۹۶) مشاهده کرد که با تغییر گونه و رقم گیاه، پتانسیل استفاده از منابع کربن توسط باکتری های ریزوسفری تغییرمی کند. حتی نوع و مقدار اسیدهای آمینه و فیتوسیدروفور موثر بر متابولیسم PGPR درتراوه های ریشه ای ارقام مختلف گونه های گیاهی متفاوت بوده است(هارتمن،۱۹۹۸؛ نل و همکاران،۱۹۹۶).
طی تحقیقی برگسما و لام(۲۰۰۴) مشاهده کردند که نوع گونه های گیاهی نقش مهمی در ترکیب و فعالیت میکروارگانیسم های آنتوگونیست گونه های سودوموناس دارد، به همین دلیل با تغییر گونه گیاهی مقدار DAPG تولیدی توسط گونه های سودوموناس تغییرنمود. آنها همچنین مشاهده کردند که فنوتیپ گونه های سودوموناس در انواع متفاوت، مختلف است. درمیان ترکیبات تراوه های ریشه ای تریپتوفان (پیش ساخت اکسین ) ازاهمیت بسیاری برخوردار است. تراوه های ریشه ای گیاهان تنها منبع طبیعی تریپتوفان بر باکتری های ریزوسفری برای تولید اکسین محسوب می شود. گزارش های متعددی در خصوص وجود اسید آمینه تریپتوفان در تراوه های ریشه ای اغلب گیاهان شده است (امی و همکاران،۱۹۹۲؛ خلید و همکاران،۲۰۰۴).
محققین در تراوه های ریشه ای تعدادی از ارقام مختلف گندم، مقادیر قابل مشاهده ای از تریپتوفان را گزارش کرده اند (زهیر و همکاران،۲۰۰۴؛ مارتنز و فرانکنبرگر،۱۹۹۴). تمامی گیاهان توانایی رهاسازی تریپتوفان تحت تاثیر ترکیبات دیگر تراوه های ریشه ای از قبیل گلوتامین را نیز دارا می باشد. به طورکلی می توان گفت که تولید میکربی اکسین در ریزوسفر موجب تغییرخصوصیات ژنتیکی و فنوتیپی باکتری های ریزوسفری و گیاهان است. میزان تاثیر یک سویه PGPR بر رشد و عملکرد به دلیل وابستگی به کمیت وکیفیت تراوه های ریشه ای ازقبیل جذب کننده های بیوشیمیایی و نوع سیگنال ها در ارقام مختلف گندم متفاوت یکسانی به متابولیت های میکروبی ندارند که درشرایط یکسان تلقیح، خود موجب تفاوت پاسخ ارقام مختلف یک گونه گیاهی به مایه تلقیح PGPR می شود.
طی تحقیقی خلید و همکاران (۲۰۰۴) نشان دادند که باکتری A. brasilense درحضور۱۰۳ مولار تریپتوفان عملکرد گیاه گندم را تا ۳/۲۱ درصد در مقایسه با شاهد افزایش داد. آنها همچنین ثابت کردند که با تغییر رقم و سویه باکتریایی، پاسخ و عکس العمل گیاه به مایه تلقیح PGPR تغییر می نماید.
تراوه های ریشه ای همچنین نقش مهمی در کلونیزاسیون ریشه توسط باکتری های محرک رشد ریزوسفری و کنترل جمعیت بیمارگرهای گیاهی دارد. به طور مثال مشاهده شده است که تراوه های ریشه ای گیاه گندم با افزایش مقدار آرابینوز و زایلوز ترکیب اگزوپلی ساکاریدی باکتری Azospirillum brasilense نقش مهمی را در کلونیزاسیون این باکتری روی سطح ریشه ای ایفا می کند.
۲-۹- تاثیر PGPR بر گیاه
۲-۹-۱- تاثیر PGPR بر سیستم ریشه ای
افزایش رشد ریشه یکی از مهمترین نشانه های تاثیر باکتری های محرک رشد روی گیاهان می باشد که توجه بسیاری از محققین را به خود جلب نموده است. افزایش طول ریشه، تکثیر ریشه های جانبی و نابجا در افزایش توانایی گیاهچه در جذب آّب و مواد غذایی و استقرار مناسب آن در مراحل اولیه رشد موثر و مفید شناخته شده است (حمیدی و همکاران، ۱۳۸۶). باکتریهای محرک رشد ریشه گاهی با تولید هورمونهای گیاهی و آنزیم ACC دآمیناز قادرند رشد و توسعه سیستم ریشه گیاه میزبان را افزایش دهند و به این ترتیب موجب افزایش رشد اندام هوایی و عملکرد گیاهان زراعی شوند. مطالعات بسیاری در این خصوص بررسی تاثیر PGPR بر رشد و عملکرد گیاهان زراعی انجام شده است که در این خصوص می توان به تحقیق باری و براون (۱۹۸۴) و تاثیر باکتری A.paspali بر رشد سیستم ریشه ای و همچنین لایفیشز و همکاران (۱۹۸۷) که تاثیر مثبت باکتری سودوموناس پوتیدا را بر افزایش طول ریشه و جذب فسفر در گیاه کلزا گزارش دادند، اشاره نمود. همچنین آزمایشات فراوانی که توسط دانشمندان دیگر نیز افزایش رشد سیستم ریشه ای در گیاهان مختلف از جمله گیاه کلم، برنج، چغندر، ذرت، کلزا، خیار، گندم، ارزن، گوجه فرنگی در اثر مایه تلقیح PGPR گزارش شده است (هال و همکاران، ۱۹۹۴؛ گلیک و همکاران، ۱۹۹۴؛ کارلوتی و همکاران ،۱۹۹۴؛ کاکماکی و همکاران، ۲۰۰۱؛ زهیر و همکاران،۲۰۰۴؛ بیاری و همکاران،۱۳۸۸).
۲-۹-۲- تاثیر PGPR بر جوانه زنی و استقرار
به دلیل ضعیف بودن ریشه های اولیه، تشکیل گره بر روی گیاهان لگوم و استقرار گیاهان با کارایی کمتری انجام می شود. از اینرو باکتری های محرک رشد ریشه گاهی قادر خواهند بود با افزایش رشد و توسعه سیستم ریشه ای امکان استقرار بهتر باکتری همزیست را روی ریشه های اولیه فراهم کند (کلوپر و همکاران، ۱۹۹۸). باکتری های محرک رشد ریشه گاهی همچنین با کاهش دخالت سایرمیکروارگانیسم های خاکزی موجب افزایش توانایی استقرار باکتری ریزوبیوم روی ریشه گیاه لگوم و به دنبال آن تثبیت نیتروژن را در گیاه لگوم دارند. تاثیر PGPR برکارایی فرایند گره زایی توسط بسیاری از محققین بررسی شده که از آن جمله می توان به نتایج تحقیق مولا و همکاران (۲۰۰۱) به منظور تاثیر بررسی PGPR بر تشکیل گره روی ریشه گیاه لگوم جهت همزیستی با باکتری Brady Rhizobiom Japonicom به دنبال آن تشکیل گره های بیشتر در تلقیح بذور سویا با سویه های A.brasilense وAlipoferum به همراه Brady Rhizobiom Japonicomسویه تثبیت کننده نیتروژن مشاهده شد. همچنین در گیاهانی که حداقل استاندارد جوانه زنی را دارا هستند، مثل پنبه که ۳۰% از سایر محصولات کشاورزی استاندارد جوانه زنی پایین تری دارد، یکی از راهکارهای مهم در افزایش قدرت جوانه زنی بذور، تلقیح آنان با باکتری مفید ریشه گاهی گزارش شده است(حافظ و همکاران،۲۰۰۴).
۲-۹-۳- تاثیر PGPR بر رشد گیاهان
تولید متابولیت های میکروبی از قبیل IAA و مواد شبه جبرلین توسط باکتریهای محرک ریزوسفری PGPR به عنوان عامل موثر افزایش طول گیاه و وزن خشک گیاه توسط دانشمندان مختلف گزارش شده است (لایفیشز و همکاران،۱۹۸۷؛ محمد و همکاران، ۱۹۸۸؛ هافیش و همکاران، ۱۹۹۶،۱۹۹۴،۱۹۹۷). باکتریهای محرک رشد قادرند از طریق مکانیسم های مختلف موجب افزایش جذب مواد غذایی شوند. در اغلب تحقیقات توانایی سویه های PGPR در تولید هورمونهای گیاهی و افزایش رشد روی توسعه سیستم ریشه ای گیاه ثابت شده است که سبب جذب آسانتر و سریعتر عناصر غذایی و آب از خاک به عنوان عامل اصلی افزایش رشد در اندام هوایی گیاه میزبان گردیده است (ایگامبردیاواو و همکاران،۲۰۰۲؛ هافیش و همکاران، ۱۹۹۶؛ پتن و گلیگ، ۱۹۹۶). در تحقیقی دیگر تلقیح بذور نوعی کلزا با باکتری سودوموناس پوتیدا موجب افزایش طول گیاه، وزن خشک ریشه و اندام هوایی در مقایسه با شاهد بدون باکتری رشد گزارش شد (پاشاپور و همکاران،۱۳۸۸). نتایج مشابه و نتایج حاصل از این تحقیق ثابت می کند که سویه های سودموناس فلورسنت حتی در صورت عدم وجود بیمارگرهای گیاهی قادرند رشد گیاه را افزایش دهند(هال و همکاران،۱۹۹۴؛ زهیر و همکاران،۲۰۰۴؛ جاود و ارشاد،۱۹۹۹؛ بور و همکاران،۲۰۰۴؛ نظارت و غلامی،۱۳۸۸). همچنین سویه های PGPR قادرند علاوه بر هورمونهای گیاهی، آنزیم ACC دآمیناز را که نقش مهمی در کاهش اثر بازدارندگی هورمون اتیلن و توقف رشد ریشه و کاهش عملکرد ناشی از آن را دارد، تولید کنند (بیلیمو و همکاران،۲۰۰۱،۲۰۰۲؛ شا و همکاران،۱۹۹۸؛ گلیک و همکاران،۱۹۹۴؛ دالگالو و فاری،۱۹۹۱؛ مولا و همکاران،۲۰۰۱).
۲-۹-۴- تاثیر PGPR بر عملکرد گیاهان
محققین فراوانی افزایش عملکرد ناشی از تاثیر باکتریهای ریشه گاهی محرک رشد PGPR را به اثرات آنتوگونیستی سویه های مختلف با بیمارگرها و میکروارگانیسم های مضر و استفاده از مکانیسم هایی از قبیل تولید آنتی بیوتیکها و رقابت، گزارش داده اند (لایفیشز و همکاران،۱۹۸۷؛ بیاری و همکاران، ۱۳۸۸؛ بیلرو و همکاران، ۱۹۹۹؛ خلید و همکاران،۲۰۰۲). در این میان دانشمندان دیگری نیز علاوه بر تاثیر این باکتریهای محرک رشد، تولید آنزیم ها و هورمونها و شبه هورمونهایی که موجب بهبود شرایط رشد می گردد را نیز گزارش کرده اند که در اکثر موارد موجب افزایشی عملکرد و بهبود رشد گیاه زراعی گشته است. از آن جمله می توان به تحقیق زهیر و همکاران (۲۰۰۴)بر روی افزایش عملکرد گیاه سیب زمینی و تاثیر مفید باکتری PGPR را در این گیاه بیان نمود. علاوه بر آن در گیاهان مختلفی از جمله گندم، خیار، پنبه، چغندرقند، سویا، کلزا و سایر گیاهان زراعی هم اثرات مثبت و افزایش عملکرد در این گیاهان گزارش شده است (بیسواس و همکاران،۲۰۰۰؛ پاشاپور و همکاران،۱۳۸۸؛ مک کولاف و همکاران،۲۰۰۱؛ لوسی و همکاران،۲۰۰۴؛ مایاک و همکاران،۱۹۹۹؛ زهیر و همکاران،۲۰۰۴).
۲-۱۰- تاثیر PGPR بر مرفولوژی و رشد گندم

•  به روزآوری

بازنگری مجدد و پیوسته منابع تهیه شده برای افراد، و تغییر ساختار سازمانی متناسب با وضعیت جاری، امری ضروری است. آنچه که زمانی خاص مناسب بوده، ممکن است با در نظر گرفتن نیازهای جدید، به اصلاح و بازبینی نیازمند باشد. ممکن است یک شرکت به تجارت تازه ای دست زند و برای موفقیت، علایق اطلاعاتی خود را تغییر دهد. اگر گروهی از سازمان های اطلاع رسانی به تهیه اطلاعات در موضوعی اقدام کنند که دیگر مورد علاقه نیست، بهره گیران، آن بخش خاص از تجارت را از دست خواهند داد.

• قالب سازی صحیح

متخصص اطلاع رسانی باید نیازمندی های غالباً بد بیان شده بهره گیر را بفهمد و آن را در قالبی مناسب ارائه کند.برخی از مراجعان، نسبت به دیگر مراجعین، دانش کمتری دارند و ممکن است صرفاً عنوان منبع اطلاعاتی را که از قبل با آن آشنایی داشته اند را درخواست کنند و از اطلاعاتی که واقعاً به آن نیازمند هستند صحبتی به میان نیاورند.

• بهینه بودن

هزینه تهیه یک خدمت اشاعه ای، باید با سودمندی آن همخوان باشد و این هزینه ها باید پیوسته محاسبه و اعلام شوند. به زبان ساده، باید دید آیا خدمت ارائه شده ارزش آن را دارد که برای آن هزینه ای پرداخت شود، شاید برای تهیه خدمات، شیوه های جدیدتری نیز وجود داشته باشد که از روش فعلی ارزان تر یا کارآمدتر است. بنابراین، متخصصین اطلاع رسانی باید مرتباً خدمات را قیمت گذاری کنند.
۲-۱-۵- انواع بهره گیران از خدمات اطلاعاتی
بهره گیران یک سازمان متنوع هستند و با سطوح متفاوت اطلاعاتی که قبلاً از طریق شبکه های غیر رسمی و منابع اطلاعات شخصی به دست آورده اند، محصولات متنوعی نیز تولید می کنند. فهرست زیر، بهره گیران احتمالی خدمات اشاعه اطلاعات در داخل یک دانشگاه علوم پزشکی را ارائه می دهد:
اعضاء هیات علمی
دانشجویان
مدیران
کارکنان
پزشکان
پرستاران
پیراپزشکان
و ….
این فهرست را پایانی نیست و هر یک از بهره گیران بالقوه، نیازهای اطلاعاتی مختلفی دارند که بعضی از آنها با یکدیگر تفاوت بنیانی دارد. اعضاء هیات علمی با توجه به نقش مهمی که در زمینه آموزش دانشجویان دارند، نیازمند استفاده از جدیدترین اطلاعات در زمینه موضوعی فعالیت های خویش می باشند تا بدین وسیله نیازهای دانشجویان و خلاقیت ها و نوآوریهای آنان را برانگیزانند. مدیران برای اتخاذ تصمیم های درست و اصولی نیازمند دریافت بهترین و به روزترین اطلاعات می باشند. در این میان دریافت اطلاعات جدید از جانب پرستاران و پیراپزشکان نیز در مراقبتها و انجام امور اولیه در نجات بیماران حائز اهمیت می باشد. اعضاء هیات علمی، عمداً در ابتدای فهرست فوق قرار داده شده اند چرا که کتابداران و اطلاع رسانان برای انجام فعالیت هایی که در دست انجام دارند، باید حمایت و پشتیبانی این گروه را جلب کنند. در بسیاری از سازمان های صنعتی و تجاری، آن قدر دموکراسی وجود ندارد که بتوان مفهوم خدمات برابر برای همگان را به کار بست. متخصص اطلاع رسانی باید طوری عمل کند تا برای دست یافتن به منابع لازم مورد نیاز، بر افراد سرشناس سازمان تأثیر بگذارد.
متخصص اطلاع رسانی باید افراد سرشناس سازمان درخواست کننده خدمات را شناسایی کند. این امر، با تهیه نام واحدها و مشخصات کارکنان از بخش نیروی انسانی و صحبت با مدیری که متخصصان اطلاع رسانی، عملکردها و سایر موارد مهم را به او گزارش می کنند، میسر است. تهیه نمودار سازمانی- در صورت وجود- نیز مفید خواهد بود. گاهی بخش هایی وجود دارند که نیاز آنها به اطلاعات کمتر مشهود است. مثلاً بخش نیروی انسانی به اطلاعاتی درباره بررسی حقوق و دستمزدها، و بخش قانون گذاری به اطلاعاتی درباره مصوبات یا تغییرات جدید در مباحث قانونی نیاز دارند.
اولین گام، شناخت حوزه فعالیت دانشگاه است. برای انجام این مهم، راه های فراوانی وجود دارد. بعضی از این روش ها عبارتند از: مراجعه به راهنمای دوره های آموزشی و پژوهشی، شناسایی کارکنان، شرکت در دوره های آموزشی در موضوعات مرتبط، مطالعه کتاب های درسی پایه در رشته های دانشگاه، مطالعه خبرنامه داخلی (شماره جدید و شماره های پیشین)، و در صورت امکان، مطالعه طرح های تحقیقاتی و برنامه های آموزشی و مجلات تخصصی مرتبط.
گاهی مشکل عمده در دستیابی به اطلاعات در یک دانشگاه، آگاهی از شیوه کار و اهداف دانشگاه است به ویژه اگر دانشگاه، دارای رشته های مختلف و بزرگ باشد.
با فهم شیوه های فعالیت دانشگاه، متخصص اطلاع رسانی ساده تر می تواند بهره گیران بالقوه خدمات اشاعه را شناسایی کند. بنابراین، این امر به ارزیابی انواع اطلاعات مفید و مورد نیاز بهره گیران منجر خواهد شد. باید به خاطر داشته باشیم که بعضی از افراد به بیان نیازهای اطلاعاتی خود یا استفاده از اطلاعات عادت نکرده اند. بنابراین، ممکن است متخصص اطلاع رسانی با صحبت درباره تخصص اعضاء هیات علمی، آنها را به بیان زمینه پژوهشی و این که اخیراً اطلاعات ضروری برای انجام وظیفه شان را از کجا آورده اند وادارد. اگر قبلاً در دانشگاه، خدماتی ارائه می شده است، تهیه پرسشنامه ای داخلی و سنجش کارایی آن خدمت مفید خواهد بود. به هرحال، ممکن است مصاحبه ای نیم ساعته با مدیر گروه هر یک از رشته های دانشگاه، واقعاً در تعیین نیازهای گروه و اعضاء آن راهگشا باشد. همچنین، این امر فرصتی فراهم می آورد تا متخصص اطلاع رسانی بتواند انواع خدمات اشاعه اطلاعات که ارائه آنها در سطح دانشگاه میسر است را شرح دهد و به این وسیله، اعضاء هیات علمی بتوانند از همه خدمات کتابخانه ای و اطلاع رسانی استفاده کنند. بسیاری از افراد، از وظایف یک متخصص اطلاع رسانی و تأثیر خدمات ارائه شده او در افزایش کارایی خود بی خبرند. اگر قرار است از نیازمندی های یک دانشگاه نیازسنجی شود، برای گشودن دریچه ای برای ورود به بحث، استفاده از عقاید دیگران و دریافت بازخوردها، نظرخواهی از اعضاء هیات علمی مفید خواهد بود. (گیلوری، ۱۳۷۸، ۳-۱۰)
۲-۱-۶- تحقق خدمات اشاعه- این خدمات چه ساختاری دارد؟
خدمات اشاعه اطلاعات، از فرآیندهای نسبتاً ساده گرفته تا خدمات پیچیده، به روش های مختلفی ارائه می شود. در اینجا فهرستی از انواع خدمات اشاعه اطلاعات ارائه می شود:
تهیه کپی از مقالات مجله ها
فهرست عناوین و مقالات مجله ها
خبرنامه ها
چکیده نامه ها، شامل خلاصه کوتاهی از مقالات مجله ها
سفارش خبرنامه هایی که منابع موجود و جدید اطلاعاتی را فهرست می کنند
تهیه و امانت مجلات
بولتن های استاندارد و پروانه ثبت اختراعات
بولتن هایی که منابع و خبرهای در دست انتشار را ارائه می کنند
گزینش اخبار برای افراد خاص اشاعه گزینشی اطلاعات
بریده جراید
ارائه اطلاعاتی در موضوعات عامه پسند
گزارش نویسی و خلاصه نویسی اطلاعات
ارائه الکترونیکی مقالات مجله ها
کاوش توسط بهره گیر نهایی- واگذاری کاوش به محقق از طریق در اختیار گذاشتن ابزارهای اطلاع رسانی.
۲-۱-۶-۱- انواع خدمات اشاعه اطلاعات بر اساس منابع اطلاعاتی
اشاعه اطلاعات، هم اطلاعات مورد نیاز بهره گیر را تهیه می کند و هم امکان دستیابی او به این اطلاعات را فراهم می آورد. اشاعه اطلاعات، در زنجیره مراحل پردازش منابع، در آخرین مرحله قرار می گیرد. به هر حال، اشاعه دارای اشکال مختلفی است که می تواند بلافاصله بعد از تولید منابع - با یا بدون دخالت واحدهای اطلاعاتی- ارائه شوند. اگرچه اشاعه اطلاعات، به مراکز و واحدهای اطلاعاتی نیز خدمات ارائه می کند، اما باید به این مسئله توجه بیشتری داشت. حفاظت از منابع ، در حقیقت یکی از روش ها برای دستیابی به اهداف است که باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد. اشاعه می تواند موارد زیر را شامل شود:
الف) اشاعه اصل منابع اولیه ب) اشاعه منابع مرجع در قالب منابع ردیف دوم و سایر اشکال
ج) اشاعه اطلاعات موجود در منابع مختلف، که به صورت منابع مرجع ردیف سوم ارائه می شوند د) اشاعه منابع اطلاعاتی.

خودمختاری سرویس‌ها: هر سرویس برای خود دارای منطق کاری و داده‌هایی است که حوزه عملکرد آن را تعیین می‌کند، این حوزه کاملاً مشخص است. این اصل بر این موضوع تاکید دارد که یک سرویس باید بتواند چگونگی پیاده‌سازی داخلی خود را تغییر یا گسترش بدهد بدون اینکه برای این کار نیاز به اجازه یا تغییری در دیگر سرویس‌ها باشد.

بی وضعیتی حالت سرویس‌ها: یعنی وضعیت فعلی فرایند نباید در آن‌ها ذخیره شود، چون سرویس‌ها متعلق به هیچ فرایند یا سرویس والدی نیستند، آن‌ها اجزاء خودمختار و مستقل هست ندو اصولا یک واحد قابل استفاده مجدد هستند که ممکن است همزمان توسط شرکاء مختلفی استفاده شده و یک عملیات مشخص را انجام می‌دهند. کنترل و ثبت حالت و توالی انجام کارها در جای دیگری مثلا هم نوا ساز مرکزی صورت می‌گیرد.
قابلیت شناسایی و کشف: قرارداد واسط استفاده از سرویس‌ها بایست توسط شرکاء و کلیه عواملی که مجاز به استفاده هستند، قابل شناسایی و کشف باشد. از مزایای معماری سرویس‌گرا قابلیت جستجو بین ارائه‌دهندگان مختلف برای یک سرویس معین و انتخاب بهترین ارائه دهنده بر طبق معیارهای کیفیت سرویس و دیگر شاخص‌ها می‌باشد که توسط این اصل محقق می‌شود.
۲-۴-۴- نکات مهم سرویس‌گرایی
۱-در این معماری ذینفعان با «چه چیز» سرو کار دارند و نه «چگونه». نگاه سرویس‌گرایی با جزئیات انجام فرایند توسط سرویس دهنده سر و کار ندارد، بلکه بر نتیجه سرویس (خروجی) تاکید دارد.۲-استاندارد و شفاف بودن ورودی و خروجی ۳-مخفی سازی پیچیدگی داخلی از دید ذینفعان، سرویس گیرندگان نباید درگیر پیچیدگی و جزئیات قوانین داخلی سازمان سرویس شوند.۴- سرویس گیرنده (ذینفع) بجای کنترل «مراحل و چگونگی» انجام کار، کیفیت نتیجه (خروجی) سرویس را کنترل می‌کند.۵- سرویس‌گیرنده باید امکان مقایسه و انتخاب بین سرویس دهندگان مختلف برای یک سرویس را داشته باشد.۶- سرویس می‌بایست با نگاه به استفاده در کاربردهای آتی و موقعیت‌های دیگر طراحی شود و قابلیت استفاده مجدد داشته باشد.۷- سرویس‌ها نه تنها توسط سرویس گیرندگان فراخوانی می‌شوند، بلکه سرویس گیرندگان باید بتوانند با فراخوانی چند سرویس و ترکیب آن‌ها، سرویس جدیدی را ارائه کنند و این معادل قابلیت ترکیب پذیری سرویس‌ها می‌باشد.۸-سرویس‌ها از طریق کانال‌های متنوع و به کمک فناوری‌های مختلفی ارائه می‌شوند، اما ذات و طراحی سرویس مستقل از فناوری و طریقه ارتباط است و باید بتواند با تغییر فناوری ها همچنان قابل استفاده و قابلیت فراخوانی توسط ذینفعان مختلف را داشته باشد. [۲۲]
۲-۴-۵-مزایای معماری سرویس‌گرا
امروزه اولویت‌های اصلی سازمان‌ها برای رقابتی شدن، افزایش کارایی عملیاتی، رشد درآمد و تولید بیشتر است. [۱۹]کارایی سازمان ارتباط مستقیم با چابکی و قدرت پاسخگویی سریع دارد. انعطاف‌پذیری عامل اصلی برای کاهش زمان بازار و واکنش سریع به تغییرات است. قابلیت انعطاف می‌بایست در همه زمینه‌های سازمانی، نقش‌ها، فرایندها، … به طور شفاف انجام شود. سرویس‌گرایی ایده ای است که کمک می‌کند تا سازمان بتواند در برابر تغییرات واکنش نشان دهد.در مقاله [۲۲] بین مزایای فنی و مزایای کسب و کار حاصل از سرویس‌گرایی تفاوت قائل شده است. با دست‌یابی به چند هدف مهم استراتژیک سرویس‌گرایی، فواید استراتژیکی مهمی برای سازمان حاصل می‌شود: ۱-افزایش قابلیت همکاری ذاتی ^[۲۸]، چون برنامه‌های نرم‌افزاری سرویس‌گرایی قابلیت تعامل پذیری بالایی دارند و به راحتی داده ها را به اشتراک می‌گذارند.البته برای رسیدن به این قابلیت حصول سه قابلیت سازگاری مفهومی ^[۲۹]،سازگاری فنی^[۳۰] و سازگاری سازمانی ^[۳۱]مهم است.۲-افزایش فدرال ^[۳۲] بدین معنا که تا جایی که ممکن است منابع و برنامه‌های کاربردی، خودمختار و دارای حاکمیت مستقل بوده و با یکدیگر یکپارچه شوند.میزان فدرال بودن با تعداد حوزه سرویس گرای دارای سرویس‌های مستقل قابل اندازه‌گیری می‌باشد.۳-افزایش هم‌ترازی و کار و فناوری اطلاعات، هم ترازی بدین معنا که تا چه حد فناوری اطلاعات با نیازها،اهداف و استراتژی‌های کسب و کار به درستی و به موقع هماهنگ است. [۲۲]در واقع نقش کلیدی معماری سرویس‌گرا اتصال بین کسب و کار و فناوری اطلاعات است، بدین ترتیب فرآیندها می‌بایست از نگاه سرویس‌گرا دیده شوند و در سطح مدیریت حرفه پشتیبانی شوند. [۲۱]
با رسیدن به اهداف استراتژیکی سرویس‌گرایی زیر، مزایای استرتژیکی برای سازمان حاصل می‌شود:
۱-افزایش بازگشت سرمایه: برنامه‌های کاربردی سنتی در طول زمان توسعه می‌یابند اما پیچیدگی آن‌ها هم افزایش می‌یابد که باعث افزایش هزینه‌های مالکان هم می‌شود، اما از آنجا که سرویس‌ها قایلیت استفاده مجدد دارند در هنگام توسعه، پیچیدگی آن‌ها به اندازه برنامه‌های سنتی افزایش نمی‌یابد، در نتیجه سرویس‌ها برای اهداف بیشتری قابل استفاده‌اند و میزان بازگشت سرمایه هم افزایش می‌یابد [۲۲].
از طرفی معماری سرویس‌گرا مجموع هزینه صرف شده برای فناوری اطلاعات و سرویس‌های حرفه را به دو روش کاهش می‌دهد. اول با حذف هزینه‌های میان افزارها و فناوری‌های اختصاصی و جایگزین کردن آن با فناوری‌های استاندارد مانند وب سرویس و دوم با ترکیب کارکردهای حرفه در قالب سرویس هائی که توسط واحدهای مختلف قابل استفاده باشد. [۲۳]
۲-افزایش چابکی سازمان: چابکی به معنای کارایی سازمان در پاسخ به تغییرات تعریف می‌شود [۲۲] از طرفی معماری سرویس‌گرا شما را قادر می‌سازد تا به سرعت سیستم‌های خود را تغییر دهید. این چابکی هم از جهت کارکردهای سیستم و هم از جهت تغییر جغرافیائی یا ارتقاء سکوها و حتی تغییر تأمین کننده فناوری می‌تواند باشد. [۵]
۳-کاهش بار^[۳۳] فناوری اطلاعات: با رویکرد سرویس‌گرایی در سازمان و کنترل یکنواخت فناوری اطلاعات هزینه‌های عملیاتی، ضایعات، افزونگی، کاهش می‌یابد. افزایش قابلیت استفاده مجدد، نگه داری راحت سرویس‌ها، تکامل مطبوع^[۳۴] سرویس‌ها (بهبود تدریجی سرویس بدون داشتن اثری منفی در نحوه خروجی و عملکرد سرویس) و رویکرد تدریجی فرایندهای سرویس‌گرایی همگی باعث توسعه موثر و از طرفی کاهش بار فناوری اطلاعات می‌شود. [۲۲]
یکی دیگر از مزایای مهم آن توانایی قابلیت استفاده مجدد از سرویس‌های موجود می‌باشد؛ و این به نوبه خود موجب کاهش هزینه‌های توسعه و نگه‌داری و کاهش زمان توسعه و افزایش چابکی کسب و کار می‌شود.همچنین موارد دیگری از قبیل توسعه و اجرای تدریجی، یکپارچگی آسان با شرکاء داخلی و خارجی، استفاده مجدد از کد برنامه یا سیستم ها، عدم وابستگی سیستم ها و معماری به مکان فیزیکی، پشتیبانی از محصولات با طول عمر کوتاه (با وجود سرویس‌های خوش تعریف و قابلیت استفاده مجدد)، ایجاد منابع جدید درآمدی، هم‌سویی بهتر فناوری اطلاعات و کسب و کار و. از جمله مزایایی است که در سایر منابع اشاره شده است. [۴۵]
۲-۴-۶-لایه‌های معماری سرویس‌گرا
در ایجاد یک معماری سرویس­گرا در حوزه کسب و کار از رویکردهای مختلف کشف سرویس می‌توان استفاده کرد. در این مطالعه هدف پرداختن به جزئیات سرویس نسیت، بلکه آشنایی کلی با سرویس‌هاست. تعربف نهایی از سرویس‌ها و پیاده‌سازی شامل ارائه معماری‌های فنی و راه حل‌های طراحی و پیاده‌سازی می‌باشد. [۴۲]
متدولوژی‌های مختلفی برای تعریف سرویس‌ها وجود دارد و هر کدام می‌توانند مشخصه ها و کارهای گوناگونی را انجام دهند و و ارائه یک فرمول مشخص برای تعیین و تعریف سرویس‌ها غیرممکن است. تنوع فرایند ها و توابع کسب و کار زیاد است. سرویس‌ها مسئولیت‌های گوناگونی دارند.متدولوژی مراحل توسعه و جریان‌های کار مورد نیاز در طی ساخت یک برنامه را مشخص می‌کند. [۳۳]بهترین راه برای طبقه‌بندی سرویس‌ها، مطرح کردن لایه‌های مختلف معماری سرویس‌گرا و مراحل توسعگان می‌باشد. در شکل (۲) لایه‌های مختلف معماری سرویس‌گرا نشان داده شده است.
شکل (۲)-لایه‌های مختلف معماری سرویس‌گرا [۲۲]
سه لایه اصلی در معماری سازمانی سرویس‌گرا شامل «کسب و کار»، «سرویس» و «سیستم‌های اطلاعاتی» می‌باشند. سرویس‌ها به سه نوع پایه، ترکیبی و فرایند تقسیم‌بندی می‌شوند. سرویس‌های ترکیبی، ترکیبی از سرویس‌های پای‌ها ندو در لایه هم نواسازی فعالیت می‌کنند. لایه هم نواسازی بین منطق برنامه‌های کاربردی (سرویس‌های پایه) و منطق کسب و کار (سرویس‌های فرایندی) ارتباط ایجاد می‌کند. سرویس‌های فرایندی شامل سرویس‌های ترکیبی‌اند و فرایندها توسط موتور فرایندی (کنترل کننده مرکزی) کنترل می‌شوند. کار برن‌هایی از طریق واسط‌های گرافیکی به فرایندها دسترسی دارد. [۲۲]
طبق تقسیم بندی انواع سرویس‌ها در این معماری می‌توان لایه‌های سرویس‌های فرآیندی، لایه سرویس‌های حرفه و لایه سرویس‌های نرم‌افزاری را برشمرد. در اینجا مختصری از وظایف هر لایه بیان می‌شود:
-۱لایه سرویس‌های فرآیندی: در لایه سرویس‌های فرآیندی که هم نوا ساز سرویس‌ها دران صورت می‌پذیرد می‌تواند منطق فرایند را به عملیات سرویس‌ها متصل کند، در اینجاست که فرآیندهای حرفه با سرویس‌ها متصل می‌شوند و به کمک هم نواسازی، جریان کار و محدودیت ها، شرط ها و قوانین مشخص حرفه از فعالیت‌ها جدا می‌شوند، ترتیب و جریان فراخوانی سرویس‌ها در هم نوا ساز اصلی در قالب زبان‌هایی چون BPEL پیاده‌سازی می‌شود، در عوض فعالیت‌های حرفه که اکنون به صورت سرویس‌ها پیاده‌سازی شده‌اند از منطق و حالت فرآیندها جدا شده‌اند و به صورت واحدهای خودمختار قابل فراخوانی در سطح سازمان و حتی خارج آن می‌شوند و این منطق به راحتی توسط ذینفعان قابل فهم است و طراح سرویس دغدغه ترتیب و روال اجرایی فرایند اصلی را ندارد. سرویس‌های حرفه سرویس‌های نرم‌افزاری را فراخوانی می‌کنند، همچنین سرویس‌های نرم‌افزاری مسئول پیاده‌سازی یک عملیات تعریف شده و مشخص هستند. هم نواسازی باعث می‌شود پیچیدگی ها و قوانین جزیی حرفه از دید ذینفعان این لایه مخفی شود و باعث انعطاف‌پذیری و چابکی تعریف و اصلاح مؤلفه‌های سازنده فرآیندها شده و جزییات روال ها و قوانین به لایه‌های پایین تر منتقل می‌شود.
-۲لایه سرویس‌های حرفه: سرویس‌های این لایه بر دارنده مؤلفه‌های اصلی انجام کسب و کار سازمان هستند. از نگاه لایه کسب و کار، معماری سرویس‌گرا کمک می‌کند اتصال بین فرآیندهای حرفه با فناوری اطلاعات منعطف باشد بطوری‌که با تغییر فرآیندها، فناوری نیز به آسانی هماهنگ شود. اتصال بین حرفه و فناوری از طریق تعیین سرویس‌ها محقق می‌شود که واسط بین این دو هستند. تفاوت این لایه با لایه قبل در اینجاست که ذینفع سرویس‌های این لایه، کارشناسان داخلی سازمان هستند در حالی که سرویس‌های لایه قبل با کاربران خارجی و مشتریان سروکار داشته و منطق حاکم بر آن سرویس‌ها از جنس قوانین و منطق قابل فهم برای شرکاء و مشتریان است. با هر پیکربندی معماری این لایه، میزان قابلیت استفاده مجدد، انعطاف‌پذیری و سایر معیارها متفاوت خواهد بود. چگونگی چیدمان و معماری این لایه از مهم‌ترین موضوعات موثر در موفقیت و کارایی معماری سرویس‌گرا بوده و از مهم‌ترین گام‌های تحلیل و طراحی سرویس‌گرا می‌باشد. این سرویس‌ها با منطق حرفه سر و کار دارد، این منطق می‌تواند شامل وظایف واحدها، ترتیب فعالیت ها، وابستگی بین فعالیت ها و منابع و به طور کلی بر دارنده کلیه روال ها و محدودیت‌های سازمان باشد… منطق این لایه از مدل فرآیندی سازمان و مصاحبه با کارشناسان خبره قابل استخراج است و معمولاً از خبرگان سازمان و مستندات مورد تایید استفاده می‌شود. این سرویس‌ها به دو دسته وظیفه محور و موجودیت محور طبقه بندی می‌شوند.
لایه سرویس‌های نرم‌افزاری: این لایه در سطح فناوری بوده و تشکیل دهنده سطح زیرین معماری سرویس‌گرا است. در این لایه بعضی از سرویس‌ها از نو طراحی و پیاده‌سازی می‌شوند ولی گروه دیگر بر روی نرم‌افزارهای موروثی عمل نموده و قابلیت‌های مورد نیاز را تحت شکل سرویس ارائه می‌دهند، با این روش کارکردهای یک نرم‌افزار کاربردی با هر سکو و فناوری که پیاده‌سازی شده باشد، قابل ارائه جهت استفاده سایر سرویس‌ها می‌باشد. کلیت منطقی (قوانین، توالی ها، محدودیت ها، انتخاب ها و.) توسط این سرویس‌ها نگهداری می‌شود در حد جزیی و تفصیلی است و متشکل از دو بخش مرتبط با حرفه و مرتبط با فناوری است. منطق حرفه می‌تواند شامل فرمول ها و قوانین تخصصی سازمان باشند، برای جمع آوری این اطلاعات، معمولاً از خبرگان سازمان، آیین نامه ها و دستورالعمل‌های مربوطه استفاده می‌شود.
نوع دیگری از منطق و قوانینی که در این سطح وجود دارد مربوط به سیستم‌های اطلاعاتی و فناوری است، این قوانین ناظر بر چگونگی استفاده از منابع نرم‌افزاری و فناوری می‌باشد. طراح و پیاده سازان سیستم‌های اطلاعاتی و متخصصان فناوری مسئول کنترل و اعمال این نوع قوانین هستند.
از نگاه این لایه، هدف معماری سرویس‌گرا در نهایت حل معضل تعامل پذیری بین سیستم‌های اطلاعاتی با فناوری ها و سکوهای مختلف است و این امر با کمک تعریف پروتکل‌های مستقل از سکو و استاندارد و ایجاد سرویس‌های وب مهیا می‌شود.
۲-۴-۷-عوامل بحرانی موفقیت ^[۳۵]سرویس‌گرایی
برای حصول اطمینان رسیدن به اهداف سازمانی، در حوزه‌های تعریف شده هر یک از این عوامل بحرانی، داشتن کارائی خوب و بالا برای موفقیت‌آمیز بودن پیاده‌سازی سرویس‌گرا لازم است. بدین‌سان عوامل بحرانی موفقیت هم چون متغیرهای نهفته‌ای هستند که با تجزیه و تحلیل متغیرهای خاص سازمانی به دست می‌آیند. پیاده‌سازی سرویس‌گرا همانند یک پروژه فناوری اطلاعات است پس عوامل مدیرتی پروژه‌های فناوری اطلاعات مثل «شامل کردن تمامی ذی‌نفعان»، «طراحی خوب برای داشتن اساس و پایه قوی»، «اتخاذ^[۳۶] رویکرد تدریجی»، «حمایت مدیریت ارشد و پشتیبانی قوی»، «آموزش کارکنان برای درک و یادگیری»، «برقرری اتصال مابین فناوری اطلاعات و کسب و و کار»، «موضوعات و مسائل امنیتی» و … همگی از موارد برشمرده شده بحرانی می‌باشند.
Vegter در [۲۲] طبقه‌بندی خود سه عامل «قابلیت استفاده مجدد سرویس‌ها»، «پیچیدگی سرویس‌گرایی»، «حاکمیت ^[۳۷]فرایندهای اتخاذ سرویس‌گرایی” را در صدر عوامل می‌داند. [۲۲]
۱-تمرکز روی قابلیت استفاده مجدد سرویس‌ها: این ویژگی منجر به افزایش چابکی و نرخ بازگشت سرمایه و صرفه‌جویی در هزینه‌ها می‌شود اما چون سرویس باید طوری ساخته شود که قابلیت استفاده مجدد داشته باشد، خیلی از شرکت‌ها موفق نمی‌شوند. [۲۲]
۲-تمرکز روی کاهش پیچیدگی: پیاده‌سازی سرویس‌گرایی به روش اشتباه موجب افزایش پیچیدگی سازمان می‌شود. برنامه‌های کاربردی سنتی شامل قطعاتی است که توسط سازندگان آن‌ها با اطمینان از درستی عملکرد نرم‌افزار به یکدیگر اتصال یافته است؛ اما در سرویس‌گرایی تمامی برنامه‌ها و برنامه‌های کاربردی کنترل و مدیریت داده ^[۳۸]،مجددا به هم اتصال می‌یابند^[۳۹] تا آنجا که کلیه سرویس‌ها با یکدیگر ترکیب می‌شوند تا برنامه‌های جدید را بسازند.از طرفی هر سرویس از لحاظ ” بارگذاری^[۴۰]“،"زمان پاسخ‌گویی"،"ظرفیت ^[۴۱]سرویس” باید کنترل و نظارت شود. [۲۲]
۳- حاکمیت سرویس‌گرایی: حاکمیت بدین معناست که کار هر کسی با دیگران در ارتباط است و تلاش‌های جداگانه موثر نیست. حاکمیت سرویس‌گرایی بیشتر در ارتباط با مدیریت وابستگی‌های سازمان است. جا کمیت در مورد تصیمیم‌گیری نیست اما راهنمایی‌هایی در ارتباط با تصمیم‌گیرنده و انسجام تصمیم‌ها می‌دهد. سرویس‌گرایی رویکردی تدریجی است و تمامی مراحل آن باید نظارت و بازبینی شوند. حاکمیت در جهت هدایت تلاش‌های فناوری اطلاعات برای حصول اطمینان از تطبیق کارایی کسب و کار بر فناوری اطلاعات است. هم ترازی فناوری با کسب و کار باعث تحقق مزایای وعده داده شده، بهره‌برداری از فرصت ها و رسیدن به ماکزیم فواید سرویس‌گرایی می‌شود. حاکمیت همچون مکمل فناوری اطلاعات می‌باشد که رابطه‌ای فشرده مابین کسب و کار در جهت حمایت از مؤلفه‌ها و سرویس‌های فناوری ایجاد می‌کند. با در نظر گرفتن میزان توجه سازمان به مجموعه موارد زیر، میزان حاکمیت سازمان اندازه‌گیری می‌شود:
۱-داشتن یک معماری مرجع و تشریح دقیق لایه‌ها، به لاک‌های معماری و الگوهای تعاملی سرویس‌ها.۲-بیان دقیق نقش‌ها و مسئولیت‌ها و تدوین توافق‌نامه‌ها.۳-رسیدن به یک جامعیت در مورد واژگان تخصصی این حوزه ۴-مدیریت سرویس‌ها و قرارداد ها ۵-نظارت بر سرویس‌ها ۶-مدیریت پیکربندی و تغییرات سرویس‌ها. [۲۲]
۲-۴-۸-برخی چالش‌های مطرح در حوزه سرویس‌گرایی
معماری سرویس­گرا چالش‌های زیادی را در چگونگی استفاده از سرویس‌ها و تعامل آن‌ها با یکدیگر، پیچیدگی در مدیریت تغییر، تست و استقرار سرویس‌ها ایجاد می‌کند. موفقیت معماری سرویس­گرا وابستگی زیادی به توانایی سازمان در مدیریت پیچیدگی و رسیدن به بلوغ لازم و ایجاد زیرساخت مناسب در قالب مکانیزم‌های کنترلی و اجرای جهت نگهداری از محیط سرویس­گرایی دارد. [۴۴]
دنیای سرویس‌گرایی مبتنی بر سرویس‌هاست و محاسبات کامپیوتری هم به نیازهای عمکلردی و غیر عملکردی و تعامل با سرویس‌ها بستگی دارد. سرویس‌ها نمی‌توانند به طور خودکار با یکدیگر در ارتباط باشند و به مکانیزم‌هایی برای کشف، مذاکره، فراخوانی، ترکیب و نظارت … در معماری سرویس­گرا نیازمند هستند. از طرفی برنامه‌ها و واسط‌هایی باید برای برطرف کردن ناهماهنگی‌های موجود بین داده ها، پروتکل‌ها و فرایند ها برای برقراری تعامل بین سرویس‌ها وجود داشته باشد. در اینجا چند چالش به اختصار عنوان می‌شود.
۱-طراحی قابلیت استفاده مجدد سرویس با چالش‌هایی از قبیل زیر مواجه است:۱-از آنجا که سرویس در سایر فرایند ها استفاده می‌شود با تغییراتی در واسط‌ها همراه می‌باشد ۲-منبع داده سرویس‌ها معمولاً به اندازه کافی عام^[۴۲] طراحی نمی‌شود ۳-نیازمندی‌های مرتبط با امنیت، یکپارچه‌سازی و کارائی ممکن است دست خوش تغییراتی شود.۴-از آنجا که سرویس‌ها مالکان متفاوتی دارند برای استفاده از سرویس آن‌ها باید از میزان کیفیت سرویس اطمینان حاصل کرد و حتی ممکن است نیاز به اعمال تغییرایت در سرویس داشته بام اما مالکان برای ایجاد تغییرات محدودیت‌هایی قائل باشد. از جمله راه‌ حل ‌های مواجه با این مشکلات وجود سه ویژگی زیر کمک زیادی به حل چالش‌ها می‌کند: قابلیت تعمیم^[۴۳]، قابلیت پیکربندی^[۴۴] و قابلیت توسعه^[۴۵]. [۲۲]
با توجه به اینکه تا چه حد سازمان بر زیر عوامل زیر تمرکز می‌کند، قابلیت استفاده مجدد اندازه‌گیری می‌شود:۱-باید واژه‌نامه وسیع و گسترده‌ای در زمینه سرویس‌گرایی ایجاد شود ۲-یک مرکز تعالی عالی برای حاکمیت سرویس‌گرایی باشد ۳-یک متدولوژی خوش‌تعریف برای بهبود سرویس و جمع‌ آوری نیازهای کاربری، لازم است ۵-اولویت دادن به توسعه سرویس‌های قابل استفاده مجدد بر توسعه سرویس‌های انفرادی. [۲۲]
۲-برای رفع چالش‌ها در جهت تمرکز بر کاهش پیچیدگی سرویس‌گرایی عوامل زیر راه گشا می‌باشد: طبق پیشنهاد IBM باید منطق کسب و کار و پردازش جدا از ^[۴۶]ESB نگه داری شود بدین منظور سرویس‌ها از لحاظ “کارائی"،"مقیاس‌پذیری” و “پایداری^[۴۷]” در سطح گسترده‌تری تست و آزمایش شوند.از طرفی شرکت ها باید استاندارد ها و مشخصات و ابزارهای مخصوص به خود را داشته باشند .میزان اندازه گیری پیچیدگی سازمان با توجه سازمان به زیر عوامل زیر قابل اندازه‌گیری است:۱-به دلیل گستردگی استانداردهای سرویس‌گرایی با توافق از استانداردهایی هم چون SOAP, WSDL , WS-I Basic UDDI, WS-Security ,WS-BPEL ,BPMN, WSRP ,XML Schema استفاده شود.۲-کنترل و نظارت بیشتر سرویس‌ها بر بارگذاری"،"زمان پاسخ‌گویی"،"ظرفیت سرویس‌ها۳-نگه‌داری منطق کسب و کار نرم‌افزار ها به طور مجزا از ESB4-استفاده از رویکرد سرویس‌گرایی فدرال چند دامنه ^[۴۸]در سازمان‌های بزرگ. [۲۲]
۲-۴-۹-گام‌های متدولوژی بهبود مداوم برای معماری سرویس‌گرا
در حین پیاده‌سازی معماری سرویس‌گرا در سازمان وضعیت فناوری اطلاعات سازمان و همچنین وضعیت سازمان هر دو تغییر می‌کند. [۲۲] معماری سرویس‌گرا هم اکنون دارای یک متدولوژی مدون و مورد قبول نبوده و آنچه هم اکنون تحت عنوان روش وجود دارد در حقیقت راهنمائی ها و تمرین‌هایی در این حوزه محسوب می‌شوند. نمونه‌ای از گام‌های متودولوژی همان طور که در شکل (۳) می‌بینیم در ادامه بیان‌شده است. [۱۹]
شکل (۳)-گام‌های متدولوژی بهبود مداوم برای معماری سرویس‌گرا [۱۹]
۱-تعریف و طراحی سرویس: این مهم‌ترین مرحله در متدولوژی بوده و نیازمندی‌های مربوط به آن از طریق مشتریان داخلی، صاحبان حرفه و شرکاء تجاری بد ست می‌آید. برای تعریف سرویس سه روش وجود دارد: تعریف و پیاده سازی سرویس‌های جدید بر اساس نیازمندی‌ها، تعریف سرویس‌های جدید بر اساس مؤلفه‌ها یا سیستم‌های اطلاعاتی موجود، تعریف سرویس‌ها با ترکیب سرویس‌های موجود. در این راستا طراح سرویس، مدلی را که شامل تعریف و توصیف سرویس‌های مورد نیازاست به کمک زبان‌های موجود مدل‌سازی می کند، وی همچنین باید طریقه پیاده‌سازی و چگونگی ایجاد این سرویس‌ها را تجزیه و تحلیل کند.
۲-طراحی کیفیت سرویس: در این گام بهترین سکو و فناوری برای پیاده‌سازی و استقرار سرویس‌ها مدنظر قرار می‌گیرد و شاخص‌هایی مانند قابلیت اطمینان، امنیت، در دسترس بودن و کارائی مورد بررسی قرار گرفته و روش تحقق شاخص‌های کیفیت سرویس را تعیین می کند.
۳-پیاده‌سازی و استقرار سرویس‌ها: در این گام بر حسب مدل‌های تهیه شده در گام‌های قبلی، سرویس‌ها پیاده‌سازی و مستقر می‌شوند. در پیاده‌سازی بایست به موضوعاتی چون پیکربندی، مدیریت نسخه ها و رضایتمندی از سرویس ها توجه شود. برآورده نمودن نیازهای کیفیت سرویس نظیر قابلیت اطمینان، امنیت و کارائی نیز از وظایف این فاز است، فعالیت‌های مربوط به تست قبل از استقرار سرویس‌ها ضروری است.
۴-هم نواسازی سرویس‌ها: اگرچه از نظر هزینه و زمان هم نواسازی سرویس‌ها بسیار مقرون به صرفه و مطلوب بوده و یکی از اهداف معماری سرویس‌گرا نیز ایجاد واحدهای قابل استفاده مجدد می‌باشد ولی این گونه سرویس‌های ترکیبی دارای مسائل خاص خود هستند چرا که دارای ارتباط و وابستگی محکمی با سایر سرویس‌ها بوده و می‌بایست موارد مهمی مد نظر قرار گیرد بطوریکه سرویس گیرنده تفاوتی بین این سرویس‌ها و سرویس‌های پایه احساس نکند.
۵-انتشار سرویس‌ها: سرویس‌ها در اختیار سرویس گیرندگان قرار می‌گیرد، توصیفات فنی و غیر فنی سرویس‌ها باید تعیین شود.
۶-معاهده سطح سرویس: شامل توافق‌های بین منتشرکنندگان و دریافت کنندگان سرویس است و جنبه‌های مختلفی از جمله قابلیت اطمینان، امنیت و کارائی را در بر می‌گیرد.
۷-مدیریت و دیده بانی سرویس‌ها: شامل مواردی چون کنترل و دیده بانی کارائی سرویس‌ها، تحلیل گزارشات و آمارها و هماهنگ کردن مستمر سرویس‌ها بر طبق معاهده سطح سرویس است.
۸-میزان کردن سرویس‌ها: این گام به تنظیم سرویس‌ها در راستای رفع نواقص و ارتقاء شاخص‌های کارائی اختصاص دارد، داده‌های مورد نیاز برای این منظور از گام قبل بد ست آورده می‌شود. [۱۹]
با توجه به نکات بیان‌شده معماری سرویس‌گرا، این معماری هم موضوعی فنی است و هم نوعی سبک تفکر، مبتنی بر اتصال سست است و از پیام رسانی استفاده می‌کند، قادر به ساخت سیستم‌های ترکیبی است، از مؤلفه‌های قابل استفاده مجدد (سرویس) تشکیل شده است. [۲۴]