قابلیت بازاریابی بر عملکرد همکاری مشتری تأثیر مثبت دارد.
قابلیت پیوند با بازار بر عملکرد مالی تأثیر مثبت دارد.
قابلیت بازاریابی بر عملکرد مالی تأثیر مثبت دارد.
۱-۵- روش تحقیق
۱-۵-۱- نوع تحقیق
به‌ طور کلی روش‌های تحقیق در علوم رفتاری را می‌توان با توجه به دو ملاک هدف تحقیق و نحوه گردآوری تقسیم‌بندی کرد. بر این اساس پژوهش حاضر از حیث هدف، کاربردی است، زیرا یافته‌هایی که درزمینه‌ی بررسی رابطه اقدامات ارتباطات مبتنی بر همکاری با نتایج کیفیت تصمیمات بازاریابی به دست می‌آید می‌تواند توسط مدیران بازاریابی مورد استفاده قرار گیرد. همچنین با توجه به اینکه تحقیق حاضر به بررسی وضعیت موجود و تحلیل رابطه بین متغیرهای تحقیق می‌پردازد، تحقیق توصیفی از نوع پیمایشی است.
۱-۵-۲- ابزار و شیوه گردآوری اطلاعات
با توجه به اینکه تحقیق حاضر از نوع کاربردی و توصیفی- پیمایشی است، برای جمع‌ آوری داده‌ها از روش‌های زیر استفاده می‌شود:

• • مطالعات کتابخانه‌ای: بسیاری از مفاهیم و اطلاعات استفاده شده در این تحقیق از مطالعه کتاب‌ها و مقالات تخصصی و پایان‌نامه‌های مرتبط با موضوع تحقیق به‌دست‌آمده است. هم‌چنین برای جمع‌ آوری اطلاعات، از سایت و مقالات و کتاب‌های فارسی و لاتین موجود در آن‌ها نیز استفاده شده است.

• • روش میدانی: به‌منظور جمع‌ آوری داده‌ها و اطلاعات برای تجزیه‌وتحلیل از پرسشنامه استفاده شد که پرسشنامه‌ها با مقیاس پنج گزینه‌ای لیکرت و به‌صورت حضوری توزیع و پس از تکمیل و جمع‌ آوری مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفتند.

۱-۵-۳- جامعه و نمونه آماری
جامعه آماری این تحقیق، واحدهای صنعتی متوسط و بزرگ استان زنجان است که در زمان انجام تحقیق فعال محسوب می‌شوند. با توجه به دسته‌بندی سازمان صنایع و معادن واحد صنعتی متوسط به واحدهایی اطلاق می‌گردد که دارای ۵۰ تا ۱۵۰ نفر نیروی انسانی می‌باشند و واحدهای صنعتی بزرگ نیز به واحدهایی اطلاق می‌گردد که دارای تعداد نیروی انسانی بیشتر از ۱۵۰ نفر باشند. تعداد جامعه آماری در تحقیق حاضر ۱۱۴ مورد است. به دلیل حجم و پراکندگی جامعه آماری، نمونه از میان آن‌ها انتخاب شد. حجم نمونه به صورت سرشماری ۱۱۴ شرکت تعیین شد.
۱-۵-۴- قلمرو تحقیق
قلمرو موضوعی: قلمرو موضوعی تحقیق حاضر عبارت است از تأثیر ارتباطات مبتنی بر همکاری بر معیارهای عملکرد روابط با در نظر گرفتن نقش میانجی قابلیت‌های مرتبط با بازار
قلمرو مکانی: قلمرو مکانی این تحقیق واحدهای صنعتی متوسط و بزرگ استان زنجان است که در زمان انجام تحقیق فعال محسوب می‌شوند.
قلمرو زمانی: این تحقیق با بهره گرفتن از داده‌های منتهی به اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۴ انجام می‌شود.
۱-۵-۵- مدل مفهومی تحقیق
پس از مطالعه پیشینه موضوع در ادبیات خارجی و داخلی که به‌تفصیل در فصل دوم آمده است، مدل مفهومی پژوهش ین چن چون (۲۰۱۳)، به صورتی که در شکل ۱-۱ نشان داده‌شده، معرفی می‌شود.
شکل (۱-۱): مدل مفهومی تحقیق
ارتباطات مبتنی بر همکاری
(جنبه‌ها)

• • فراوانی

• • بازخورد متقابل

• • تشریفات

• • عقلانیت

معیارهای عملکرد روابط

• • عملکرد متمرکز بر مشتری

(نتایج متمرکز بر مشتری)

• • عملکرد همکاری مشتری

(نتایج دوتایی)

• • عملکرد مالی

(نتایج متمرکز بر فروشنده)
قابلیت‌های مربوط به بازار

• • قابلیت بازار پیوند

• قابلیت بازاریابی

هدف این رویکرد از اثربخشی سازمانی آن است که تقاضاهای ذی‌نفعانی که در محیط سازمان حضور دارند را رفع نماید تا حمایت‌های موردنیاز را برای ادامه و بقاء کسب نماید. این دیدگاه مشابه رویکرد سیستم منبع است، به جزء آنکه با محیط درونی سازمان ارتباط ندارد. این رویکرد سازمان‌ها را عنوان یک محدوده سیاسی در نظر می‌گیرد که علاقه به کنترل کل منابع دارد تعیین میزان رضایت گروه‌های ذینفع مانند بستانکاران، مشتریان، عرضه‌کنندگان مواد اولیه، کارکنان و صاحبان شرکت به‌عنوان شاخص عملکرد سازمانی به‌حساب می‌آید.

رویکرد ارزش‌های رقابتی

این رویکرد یک چارچوب تلفیقی را ارائه می‌دهد. موضوع و معیارهای اصلی و اساسی این رویکرد که ما برای ارزیابی اثربخشی سازمانی ارزش قائل هستیم و مورداستفاده قرار می‌دهیم مانند نرخ بازگشت سرمایه‌گذاری، سهم بازار، نوآوری در محصولات و امنیت شغلی متکی به این است که ما چه کسی هستیم، چه چیزی ارائه می‌دهیم و چه منافعی را مدنظر قرار می‌دهیم. این رویکرد تعدادی از معیارهای اثربخشی سازمانی را در قالب مدل‌های چهارگانه سیستم باز، روابط انسانی، هدف عقلانی و فرایند داخلی قرار داده که هرکدام بر ارزش‌های ویژه‌ای متکی است و برحسب اینکه سازمان در چه مرحله‌ای از مراحل چرخ حیات خود است، یکی از این مدل‌ها در اولویت قرار می‌گیرد.

رویکرد فرآیندهای درونی

برخی از صاحب‌نظران این معیار اثربخشی سازمانی را رویکرد نظام‌های سالم نام‌گذاری کرده‌اند. زمانی گفته می‌شود که یک سازمان، دستگاهی سالم است که اطلاعات به‌آرامی گردش داشته و تعهد، وفاداری، رضایت شغلی و اعتماد در بین کارکنان سازمان حاکم باشد درواقع در این روش، اثربخشی یعنی میزان سلامت و کارایی سازمان. بهترین نمونه‌های این روش، الگوهایی است که در رابطه با روش‌های مبتنی بر روابط انسانی در سازمان ارائه شده است.

الگوی اثربخشی سازمانی پارسونز^[۴۴]

مدل پارسونز با مخفف حروف AGIL مشخص گردیده و شامل چهار ویژگی شامل نوآوری، تعهد سازمانی، رضایت شغلی و سلامت سازمانی یا روحیه است (زکی, سده, و یزدخواستی, ۱۳۸۵). اولین دیدگاه راجع به اثربخشی که احتمالاً در طی دهه ۱۹۵۰ ارائه گردید، بسیار ساده بود. در این دیدگاه اثربخشی به‌عنوان میزان یا حدی که یک سازمان اهدافش را محقق می‌سازد تعریف شده بود. اما با گسترش علم مدیریت و سازمان محدودیت این تعریف روشن‌تر گردید. اگر ما هدفی را که بیشتر محققان سازمانی بر آن اتفاق‌نظر دارند و شرط ضروری برای موفقیت یک سازمان محسوب می‌شود مدنظر قرار دهیم، آن‌وقت نقطه نظرات روشن‌تر می‌گردد، آن هدف، بقاست. اگر سازمان به انجام فعالیت‌هایی مشغول است به علت آن است که حیاتش را تداوم بخشد. بقاء ارزیابی از تکامل حیات و یا پدیده مرگ است و سازمان‌ها دقیقاً شبیه انسان‌ها نمی‌میرند. درواقع بیشتر سازمان‌ها نمی‌میرند، آن‌ها تجدید ساختار می‌شوند، گاهی به ادغام با دیگر سازمان‌ها روی می‌آورند، یا کلاً به حوزه فعالیت جدیدی وارد می‌شوند و یا در قالب سازمان دیگری شکل می‌گیرند و این خود تشخیص معادله بقاء را دشوار می‌سازد. بعلاوه ساده‌لوحانه است که چنین فرض کنیم سازمان‌هایی که اثربخش نیستند به دنبال بقاء نیستند؛ یا فرض نماییم این سازمان‌ها عمداً در پی بقاء نیستند. تعداد معدودی از تحقیقات صورت گرفته پیرامون اثربخشی از معیارهای چندگانه استفاده کرده‌اند و خود معیارها نیز از مقیاس‌های عمومی نظیر کیفیت، روحیه و معیارهای تخصصی نظیر نرخ‌های حوادث و میزان غیبت در کار تشکیل شده‌اند و این امر باعث گردیده که اثربخشی برای افراد مختلف معانی مختلفی پیدا کند. محققانی که از معیارهای چندگانه استفاده کرده‌اند به این مهم پی برده‌اند که چون سازمان‌ها ممکن است بر اساس عوامل مختلف و مستقل از هم اثربخش یا غیر اثربخش باشند، لذا نمی‌توان برای اثربخشی تعریف واحد و عملیاتی ارائه داد. این باور که اثربخشی به تعریف درنمی‌آید به‌طور وسیعی موردقبول واقع گردیده است. اثربخشی سازمانی عبارت از: میزانی است که یک سازمان با بهره گرفتن از منابع خاص و بدون هدر دادن منابع خود و بدون فرسوده کردن غیرضروری اعضا و جامعه خود، اهدافش را برآورده می‌کند (بازرگان, ۱۳۸۰). درواقع اثربخشی سازمانی، درجه نزدیکی یک سازمان به هدف‌هایش را نشان می‌دهد و به‌عبارت‌دیگر اندازه‌ای است که یک سازمان به اهدافش تحقق می‌بخشد (بولا, ۱۳۷۵).

معیارها و مقیاس‌های اثربخشی سازمانی

در دهه ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰ تحقیقات وسیعی در مورد اثربخشی سازمانی صورت گرفت؛ که منجر به ارائه معیارهای ۳۰-گانه متفاوتی شد. این معیارها عبارت‌اند از:
اثربخشی کلی: یک نوع ارزیابی کلی است که تا حد زیادی از معیارهای متعددی بهره می‌جوید. معمولاً از طریق ترکیب نمودن اسناد عملکرد گذشته، یا به دست آوردن ارزیابی‌های کلی و یا از طریق قضاوت‌های اشخاص بصیر و مطلع نسبت به عملکرد سازمان، اندازه‌گیری می‌شود (سلطانی, ۱۳۸۰).
بهره‌وری: بهره‌وری یعنی توانایی در به‌کارگیری مقدار کمتری از نیروی کار و سایر مواد مصرفی و تولید یا ارائه خدمات بیشتر است (پورصادق, ۱۳۸۴).
کارایی: نسبتی است که مقایسه‌ای را بین برخی از جنبه‌های عملکرد واحد با هزینه‌های متحمل شده جهت تحقق آن نشان می‌دهد.
سود: مبلغ درآمد حاصل از فروش منهای کل هزینه و تعهدات، ایجادشده است. معمولاً نرخ برگشت سرمایه و درصد بازدهی فروش کل را می‌توان معادل سود دانست.
کیفیت: آماده بودن خدمت یا کالا برای استفاده‌کننده که خود نیازمند کیفیت طراحی، انطباق، در دسترس بودن و مناسب بودن مکان ارائه خدمت است (سیدجوادین و کیماسی, ۱۳۸۹).
حوادث: میزان سوانحی که حین کار اتفاق می‌افتد و اتلاف وقت را موجب می‌شود.
رشد: به‌وسیله افزایش در متغیرهایی نظیر کل نیروی کار، ظرفیت کارخانه، دارایی‌ها، میزان فروش و سود و سهم بازار نشان داده می‌شود.
میزان غیبت در کار: تعریف معمولی از غیبت، اشاره به غیبت‌های غیرموجه دارد؛ اما علاوه بر این، تعاریف متعددی از غیبت وجود دارد (رابینز, ۱۳۸۱).
جابه‌جایی در کار یا ترک خدمت: ترک خدمت اختیاری کارکنان از سازمان (الوانی, ۱۳۷۹).
رضایتمندی شغلی: شامل احساس‌ها و نگرش‌های هرکس نسبت به شغلش می‌شود (رهنمای‌رود‌پشتی و محمود‌زاده, ۱۳۸۷).
انگیزش: حالتی درونی است که انسان را به انجام فعالیت خاصی ترغیب می‌کند (رضائیان, ۱۳۸۲).
روحیه: به‌عنوان پدیده‌ای گروهی که متضمن تلاش مضاعف، یکی شدن اهداف فرد و سازمان و ایجاد تعهد و احساس تعلق است، مدنظر قرار می‌گیرد.
کنترل: فعالیتی است که ضمن آن، عملیات پیش‌بینی‌شده با عملیات انجام‌شده مقایسه می‌شوند و در صورت وجود اختلاف و انحراف بین آنچه باید باشد و آنچه هست، به رفع و اصلاح آن‌ها اقدام می‌شود (الوانی, ۱۳۷۹).
انسجام/ تعارض: انسجام بدین معناست که افراد در سازمان همدیگر را دوست داشته باشند، باهم خوب کار کنند و ارتباطات همه‌جانبه و باز باهم داشته باشند. تعارض وضعیتی اجتماعی است که در آن، دو یا چند نفر درباره موضوع‌های اساسی مربوط به سازمان یا باهم توافق ندارند یا نسبت به یکدیگر قدری خصومت احساسی نشان می‌دهند (رضائیان, ۱۳۸۷).
انعطاف‌پذیری/ انطباق: انطباق و انعطاف‌پذیری به توانایی یک سازمان برای تغییر رویه‌های استاندارد عملیاتی خود در پاسخ به تغییرات محیطی سازمان برمی‌گردد.
برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری: به میزانی که یک سازمان به‌طور اصولی و منظم گام‌هایی را که در آینده باید بردارد، مشخص می‌سازد و خود را درگیر رفتار هدف‌گذاری شده می‌کند، اشاره دارد.
اجماع در هدف: جدای از تعهد واقعی به اهداف سازمانی، اجماع هدف، به میزانی که همه افراد یک سازمان، هدف واحدی را برای سازمان خود متصورند، برمی‌گردد.
نهادینه کردن اهداف سازمانی: بر پذیرش اهداف سازمانی اشاره داشته و بر این باور است که اهداف سازمانی صحیح و درست هستند.
سازگاری نقش و هنجار: به حد و حدودی که اعضای سازمان در خصوص موضوعاتی از قبیل نگرش‌های مساعد نسبت به سرپرستی، انتظارات نقش، روحیه و الزامات نقش توافق دارند، اشاره می‌کند.
مهارت‌های ارتباطی مدیریتی: به سطوح مهارت‌هایی که مدیران در ارتباط با سرپرستان، زیردستان و همکاران خود در قالب ارائه حمایت‌های مختلف، یا تسهیل تعاملات سازنده و مفید و ایجاد اشتیاق برای تحقق اهداف و عملکرد عالی به کار می‌گیرند، اشاره دارد.
مهارت‌های انجام‌وظیفه مدیریتی: به سطوح مهارت‌های کلی اشاره دارد که مدیران سازمان و رهبران گروه‌ها برای تحقق وظایف سازمانی لازم دارند و مهارت‌هایی که مدیران در هنگام تعامل با اعضا سازمان بکار می‌برند، در این مقوله قرار نمی‌گیرد.
مدیریت اطلاعات و ارتباطات: کارایی، صحت و دقت در تجزیه‌وتحلیل اطلاعات مهم برای اثربخشی سازمانی است.
آمادگی: قضاوت کلی در خصوص این احتمال که سازمان خواهد توانست، برخی از وظایف جدیدی که از آن خواسته می‌شود، به‌طور موفقیت‌آمیز انجام دهد.
بهره‌برداری از محیط: میزان یا حدی که سازمان به‌طور موفقیت‌آمیز با محیط خود در تعامل بوده و منابع باارزش و کمیاب موردنیاز خود را به دست می‌آورد.
ارزیابی به‌وسیله پدیده‌های خارجی: ارزیابی راجع به سازمان یا واحد که به‌وسیله افراد و سازمان‌های موجود در محیط صورت می‌گیرد.
ثبات: حفظ و نگهداری ساختار، بخش‌های کارکردی سازمان و منابع موردنیاز آن‌ها در طی زمان، به‌ویژه در دوره‌های حساس زمانی به ثبات سازمان اشاره دارد.
ارزش منابع انسانی: نوعی معیار ترکیبی که به ارزش کلی اعضا سازمان برمی‌گردد و در قالب ترازنامه یا حسابداری بیان می‌شود.
مشارکت و نفوذ مشترک: میزان یا حدی که افراد، در درون سازمان در اتخاذ تصمیماتی که مستقیماً بر کار و سرنوشت آن‌ها تأثیر می‌گذارد، مشارکت دارند.
تأکید بر آموزش و توسعه: منظور از آموزش و توسعه، افزایش توانایی‌های تخصصی و مهارت کارکنان در انجام وظایف محوله و به فعلیت درآوردن پاره‌ای از توانایی‌های بالقوه آن‌هاست (میرسپاسی, ۱۳۸۱).
تأکید بر موفقیت: قیاسی است بین نیاز فردی برای رسیدن به موفقیت و ارزشی که سازمان، برای تحقق اهداف جدید عمده خود قائل است.

مدل‌های اثربخشی سازمانی

مدل‌های مختلفی برای بررسی میزان اثربخشی سازمانی ایجاد شده‌اند. این تنوع در مدل‌ها به دلیل ماهیت مفهوم اثربخشی، به‌ویژه مرزهای نامشخص آن و به دلیل مفهوم‌سازی‌های متنوع سازمان‌هایی است که مدل‌های مختلف اثربخشی را به کار می‌گیرند.

مدل هدف^[۴۵]

به‌طورکلی، مدل نیل به هدف یا به‌طور خلاصه مدل هدف، اثربخشی را به‌عنوان تحقق کامل یا حداقل بخشی از اهداف سازمان تعریف می‌کند (مارتز، ۲۰۰۸). مدل سنّتی اثربخشی، متّکی بر نوعی از سازمان به‌عنوان مجموعه‌ای از اجزایی است که گرایش به رسیدن به اهداف دارند. در این دیدگاه یا مدل، اثربخشی به‌عنوان رسیدن یا حصول به پیامدهای سازمانی تعریف می‌شود. در این مدل، تمرکز به‌طور زیادی بر رسیدن به اهداف و مقاصد است (هنری^[۴۶]، ۲۰۰۴).
هدف‌های عملی ازجمله هدف‌های مهمی هستند که در این روش موردتوجه قرار می‌گیرند. اگر سعی شود از هدف‌های عملی و نه هدف‌های رسمی استفاده شود، نتایج بسیار بهتری به دست خواهد آمد. معمولاً هدف‌های رسمی به‌صورت تجریدی و انتزاعی هستند و سنجش یا اندازه‌گیری آن‌ها مشکل است. هدف‌های عملی نشان‌دهنده فعالیت‌هایی هستند که سازمان واقعاً آن‌ها را انجام می‌دهد.
در سازمان‌های تجاری برای سنجش اثربخشی سازمان از روش مبتنی بر تأمین هدف یا نیل به هدف استفاده می‌شود؛ زیرا می‌توان هدف‌های تولیدی شرکت را به‌آسانی اندازه‌گیری کرد. معمولاً سازمان‌ها عملکرد خود را برحسب سودآوری، رشد، سهم بازار و بازده سرمایه‌گذاری اندازه‌گیری می‌کنند (دفت, ۱۳۸۸).

مدل سامانه‌ای (مدل سیستمی)^[۴۷]

مدل سامانه‌ای درحالی‌که اهمیت اهداف را نادیده نمی‌گیرد، بر ابزارهای موردنیاز برای رسیدن به اهداف خاص، کسب منابع و فرآیندها تمرکز دارد. در این مدل، مفهوم سازمان در دیدگاه سیستم باز ریشه دارد؛ که دروندادها به فرآیندها یا به بروندادها تبدیل شده و بروندادها به‌عنوان بخشی از یک کل نگریسته می‌شوند، نه به‌عنوان متغیرهای مستقل.
این رویکرد نسبت به اثربخشی چنین اظهار می‌دارد که سازمان‌ها متشکل از قسمت‌های فرعی مرتبط به هم هستند. اگر قسمتی از این سیستم ضعیف عمل کند، اثر عملکرد ضعیف آن، بر عملکرد کل سیستم مؤثر واقع می‌شود.

ضمانت اجرای ناشی از عدم وفاداری
عدم تصریح قانون گذار به این تکلیف به معنای بدون ضمانت اجرا بودن آن نمی باشد در حقوق فرانسه ، زن و مرد از حیث مجازات این تخلف برابر نیستند زنی که به شوهر خود خیانت کند در همه حال مجرم است و به زندان محکوم می شود، ولی مجازات مرد هیچ گاه از غرامت تجاوز نمی کند و مخصوص موردی است که مرد با زنی رابطه مستمر در اقامتگاه زوجین برقرار کند : یعنی زنی را به عنوان همخوابه در منزل خویش نگهدارد . در حقوق ایران از حیث مجازات تفاوتی بین زن و مرد نیست . به موجب قانون مجازات اسلامیمجازات مرد متأهلی (محصن) که با زن دیگر رابطه نا مشروع دارد یا زن شوهرداری (محصنه) که با مرد دیگر رابطه نامشروع برقرار کرده است ، ممکن است در صورت وجود شرایط تا اعدام نیز تعیین شود همین شدت مجازات ، اهمیت تکلیف مربوط به وفاداری و ارتباط آن با نظم عمومی را به خوبی نشان می دهد.
در حقوق ما ، رابطه نامشروع هر یک از زن و شوهر با فرد دیگر از جرائم عمومی محسوب می شود. زیرا لطمه ای که از چنین جرائمی وارد می شود تنها زن یا شوهر را تحت تأثیر قرار نمی دهد. جامعه نیز از این جرائم لطمه می بیند و عفت اجتماعی حاکم بر جامعه رامتأثر می کند. فرزندان خانواده نیز به اندازه ی پدر و مادرشان و شاید بیشتر ازآنها از چنین رخ می دهد لطماتی جبران ناپذیر به جسم و روح فرزندان وارد می شود. بر این اساس باید گفت، نقض تکلیف وفاداری توسط هر یک از زوجین علاوه بر عقوبت کیفری ، دارای ضمانت اجرای حقوقی هم می باشد زن یا شوهری که بدون توجه به قداست و احترام خانواده و جایگاه وفاداری در این کانون اقدام به خیانت می کند و با اقدام تقصیرآمیز خود موجب بروز صدماتی در طرف مقابل یا فرزندان می گردد به موجب مواد ۱ و ۲ قانون مسئولیت مدنی ضامن خسارات و صدماتی است که وارد نموده است . بر این اساس همسر یا فرزندی که از چنین خیانتی متحمل زیان شده می تواند جبران خسارت مادی و معنوی خود را از طرف خطا کار مطالبه کند.^[۸۳]
مضافاً بر این که چنین تخلفی در صورتی که از سوی زن واقع شده باشد نشوز محسوب شده و استحقاق او را در گرفتن نفقه از بین می برد و به علاوه دلیل مناسبی بر مطالبه ی طلاق از سوی مرد می باشد.(هرچند مرد به موجب قانون در اعمال حق طلاق الزامی به توجیه آن ندارد) در صورتی که نقض تکلیف وفاداری از سوی مرد واقع شده باشد زن می تواند الزام او را به ترک این تخلف ، از دادگاه مطالبه نماید و هرگاه مرد از کار خود دست بر ندارد ورابطه نامشروع با زنان دیگر برای او به صورت عادت در آید زن می تواند تحت عنوان سوء معاشرت و عسر و حرج از دادگاه تقاضای طلاق نماید . به علاوه محکومیت قطعی شوهر به جرم داشتن رابطه نامشروع نیز از آنجاکه با حیثیت و شئون خانوادگی طرف دیگر مخالف است درصورتی که موجب عسر و حرج برای زن شود ، می تواند مستند درخواست طلاق همسر قرار گیرد.

مبنای این مسئولیت ، تجاوز از حکم قانون است نه تخلف از قرارداد نکاح . زیرا نکاح ، تنها یک قرارداد خصوصی نیست . آثار چنین عقدی به حکم قانون بر طرفین تحمیل می شود به همین جهت مسئولیت همسر خطا کار در زمره ی مسئولیت های قهری قرار می گیرد^[۸۴]. البته چنانچه حق طلاق زوجه در صورت خیانت همسر یامحکومیت قطعی او در ضمن عقدنکاح یا عقد لازم دیگر شرط شده باشد در این صورت، مسئولیت همسرخطاکار مسئولیتی قراردادی خواهد بود.
گفتار دوم:حسن معاشرت
برای تأمین دوام خانواده، سکونت مشترک زن و شوهرکافی نیست. آنان ضمن نکاح داوطلب شده اند که با هم به سربرند، و در غم و شادی هم شریک باشند. همسری زن و مرد بدین معنی است که سلوکشان با هم با خوشرویی و مسالمت و مهربانی آمیخته باشد. این دو باید از اعمالی که سبب ایجاد نفرت وکینه یا غم و اندوه در دیگری است بپرهیزند.
همه این تکالیف را ماده (۱۱۰۳) ق.م، بدینگونه بیان می کند که: « زن و شوهر مکلف به حسن معاشرت با یکدیگرند».
تکلیف بـه حسن معاشرت وفـق این ماده بر عهـده زن و شوهــر، هـردو قـرار گرفتــه ولی دقیقاً مصادیق آن بیان نشده و معلوم نیست مـثلاً چه کاری سوء معاشرت محسوب می گردد، لذا برای تعیین مصادیق آن باید به عرف مراجعه کرد.^[۸۵]
لوازم حسن معاشرت را به تفصیل نمی توان معین کرد، زیرا عادات و رسوم اجتماعی و درجه تمدن و اخلاق مذهبی در میان هر قوم مفهوم خاصی از « حسن معاشرت » به وجود می آورد؛ ولی به اختصار می توان گفت، تمام اموری که از نظر اجتماعی توهین محسوب می شود (مانند ناسزاگویی، ایراد ضرب و شتم، مشاجره، تحقیر) یا اموری که با عشق به کانون خانواده و اقتضای محبت بین دو همسر منافات دارد ( مانند ترک خانواده، بی اعتنایی به همسر و خواسته های او، اعتیادهای مضرّ ) از مصداق های « سوء معاشرت» در خانواده است.
بند اول: حسن معاشرت از منظر قرآن
این تکلیف در قرآن کریم به صراحت بیان شده است؛ خداوند می فرماید: «و عاشروهنّ بالمعروف» ^[۸۶]یعنی، با همسرانتان با اخلاق نیکو معاشرت نمائید.
البته حسن معاشرت نسبت به افراد مختلف است، بین دوستان و افراد جامعه، حسن تفاهم و حسن خلق کافی است، ولی در زندگی زناشویی این مقدار کافی نخواهد بود؛ زیرا بقای رابطه زناشویی ایجاب رعایت امور دیگری را نیز می نماید که از آن جمله است: داشتن روابط جنسی آنگونه که موقعیت و محیط و وضعیت طبیعی زوجین ایجاب می نماید و زن نمی تواند از آن شانه خالی کند، چنانکه شوهر هم نمی تواند طبق شرایط مقدره در شرع از آن خودداری نماید.
بند دوم: حسن معاشرت از منظر سنت
در بسیاری از روایات معصومین نیز به موضوع حسن معاشرت زوجین با یکدیگر پرداخته شده است.
چنانچه رسول خدا (ص) می فرمایند: « کاملترین مردم از جهت ایمان خوش اخلاق ترین آنها می باشد. بهترین شما کسی است که نسبت به خانواده اش احسان کند».^[۸۷]
همچنین لقمان حکیم فرمود: « مرد خردمند باید در بین خانواده اش مانند کودک باشد و رفتار مردانه را برای خارج منزل بگذرد».
و پیامبر(ص) می فرمایند: « عیشی بهتر از خوش اخلاقی نیست» ^[۸۸] و در حدیثی دیگر می فرمایند: « اخلاق خوب، نصف دین است». ^[۸۹]
بند سوم: حسن معاشرت در قوانین و مقررارت
وفق ماده ی ۱۱۰۲قانون مدنی«همین که نکاح به طور صحت واقع شد ، روابط زوجیت بین طرفین موجود و حقوق و تکالیف زوجیت در مقابل همدیگر برقرار می شود».درخصوص حدود شمول روابط زوجیت بعضی استادان حقوق گفته اند«مقصود از روابط زوجیت همان مسائل جنسی است».^[۹۰]و لی به نظر می رسد منظور قانون گذار معنایی گسترده تربوده و مطلق روابط بین زوجین اعم از روابط مالی و غیرمالی آنان را دربر می گیرد و محدود کردن آن به مسائل جنسی با معنای لغوی و عرفی این کلمات سازگار نیست.
قانون مدنی هم از باب اهمیت موضوع، در ماده (۱۱۰۳) نیز به این مهم می پردازد و بیان می کند: « زن و شوهر مکلف به حسن معاشرت با یکدیگرند». حسن معاشرت یا خوشرفتاری زن و شوهر مربوط به عرف و عادت و رسوم اجتماع است و مقتضای آن برحسب زمان و مکان تغییر خواهد کرد و بطور کلی می توان گفت: حسن معاشرت ایجاب می کند که زن و شوهر با مسالمت و صمیمیت با هم زندگی کنند و از مجادله و ناسزاگوئی و اهانت به یکدیگر بپرهیزند.
زندگـی مشترک و به تعبیر دیگـر زندگـی زیر یک سقف را می توان از لوازم حسن معاشرت دانست و بنابرایـن مـرد مکلف است زنش را در خانه خود بپذیرد و زن اصولاً مکلف است در خانه مـرد زندگی نماید. داشتن روابط جنسـی بطور متعارف از لوازم حسن معاشرت است و هـرگاه زن یا شوهر از آن امتناع کند برخلاف وظیفه حسن معاشرت رفتار کرده است. ^[۹۱]
هر چند تکلیف مربوط به حسن معاشرت جنبه اخلاقی دارد، لیکن از نظر حقوقی نیز بی ضمانت اجرا نمانده است؛ زیرا سوء معاشرت زن استحقاق او را در گرفتن نفقه از بین می برد ( ماده ۱۱۰۸) ق.م ، و هرگاه سوء معاشرت از جانب شوهر باشد و چنان باشد که زندگی زناشوئی را برای زن غیر قابل تحمل و ناممکن سازد، در اینصورت به دستور ماده (۱۱۳۰) ق.م زن می تواند از دادگاه درخواست کند که شوهر او را اجبار به طلاق بنماید.
در ماده ی ۳ منشور حقوق و مسئولیت های زنان مصوب ۸۳ نیز حق و مسئولیت سکونت مشترک و حسن معاشرت و تأمین امنیت روانی درروابط با همسر و حق اعتراض و طرح دعوا در مراجع قانونی در صورت سوء معاشرت همسر مورد تصریح قرار گرفته است».
سایر حقوق و تکالیفی که در روابط زوجین مطرح می گردد نیز به نوعی لازمه ی حسن معاشرت بین زوجین محسوب می گردد و تخلف از انجام هر یک از آن تکالیف ، مصداق سوءمعاشرت می باشد. بر این اساس تکلیف زوجین به معاضدت در تشیید مبانی خانواده و تربیت فرزندان ، وفاداری نسبت به یکدیگر ، اطاعت زن از شوهر و انفاق نسبت به زوجه ، از لوازم حسن معاشرت محسوب می گردد و نقض هر یک از تکا لیف ، اقدامی برخلاف وظیفه حسن معاشرت محسوب می شود.
بند چهارم:ضمانت اجرای ناشی از بدرفتاری و ضرب و شتم
جهت پایبند نمودن زوجین به تعامل مثبت با یکدیگر و داشتن حسن معاشرت ،راهکار های اخلاقی و اعتقادی به مراتب نسبت به راهکارهای حقوقی مؤثر تر و کارآمد تر است. هیچ نیرویی جز اخلاق و ایمان نمی تواند بر خانواده حکومت نماید و ضمانت اجراهای حقوقی هر چقدر هم که تأثیرگذار باشد نمی تواند عشق و محبت را در خانواده برقرار کند و زوجین را به خوش رفتاری و مسالمت بایکدیگر وادار کند . از همین روست که قرآن حتی در صورت ایجاد اختلاف و شقاق بین زوجین ، توصیه به رجوع به قوانین حکومتی و کشاندن مشکل خانو اده به محاکم نمی کند ، بلکه حل مشکل را در صورت ناتوانی زوجین ، به دو ریش سفید و داور از بستگان زن و مرد که دارای نیت پاک و صفا وصمیمیت اخلاقی باشند واگذار نموده است و می فرماید: اگر داوران قصد اصلاح داشته باشند خداوند کمک می کند و به وسیله ی آن دو، بین زن و شوهر الفت ایجاد می نماید.^[۹۲]
با این حال درخصوص بدرفتاری زوجین یاضرب و شتم برقراری ضمانت اجرای حقوقی در عین آنکه تا حدودی خسارت وارده به هر یک از ایشان را جبران می کند می تواند به عنوان عاملی بازدارنده از وقوع چنین رفتارهای نامطلوبی محسوب شود.
در صورتی که زن، اقدام به بدرفتاری و اذیت و آزار همسر بنماید همان طور که در روایتی از پیامبر (ص) نقل شد ضمانت اجرای تخلف او ، سلب حق نفقه اش می باشد . البته شوهر می تواند در چنین صورتی الزام زوجه به ترک بدخلقی و سوء معاشرت را از دادگاه مطالبه کند.
در صورتی که بدرفتاری و ضرب و شتم از جانب مرد واقع شود ، زن می تواند ابتدائ دادگاه الزام او را به ترک آن عمل از دادگاه بخواهد . در صورتی که این اقدام مؤثر نیفتاد و این رفتار همچنان ادامه یابد تا جایی که تحمل آن را برای زوجه دشوار یا محال سازد می تواند به استناد عسر و حرج از دا دگاه مطالبه ی طلاق نماید . به علاوه چنانچه در اثر ضرب و شتم زوج ، صدمه یا جراحت جسمانی به زوجه وارد شود به پرداخت دیه یا قصاص جراحت یا نقص عضوی که ایجاد کرده محکوم خواهد شد . در هر حالت چنانچه از بدرفتاری یا ضرب وشتم هر یک از زوجین به دیگری صدمه ی جسمی ، معنوی یا مالی وارد شود مرتکب به موجب قواعد مسئولیت مدنی ملزم به جبران خسارت خواهد شد.
مصادیق حسن معاشرت محدود به موارد ذکر شده نمی باشد و مواردی نظیر سکونت مشترک، رعایت احترام متقابل و تمکین زوجه نسبت به شوهر را نیز در بر می گیرد که به جهت پرداختن به برخی از آن ها در فصل های گذشته و جلوگیری از اطاله ی کلام از ذکر آنها خودداری می کنیم. همان طور که قبلاً اشاره شد ذکر دقیق مصادیق حسن معاشرت و به تبع آن سوء معاشرت امکان پذیر نمی باشد زیرا این مفاهیم ، مفاهیمی عرفی هستند و قلمرو آن با توجه به عادات و رسوم و درجه ی تمدن و اعتقادات مذهبی افراد در زمان ها و مکانهای مختلف متفاوت خواهد بود.
گفتار سوم:معاضدت زوجین در تشیید مبانی خانواده و تربیت فرزند
مبانی خانواده بر پایه مودت زن و شوهر به یکدیگر بنا شده و می‌توان گفت نگهبان بقای خانواده عفت و پرهیزگاری هر یک از زوجین (زن و مرد) است. زوجین باید در تشیید مبانی خانواده و تربیت اولاد خود با یکدیگر معاضدت، همدلی، همراهی و مشارکت نمایند.
قانون مدنی در این مورد از تکالیف زوجین در ماده (۱۱۰۴) بیان می کند: «زوجین باید در تشیید مبانی خانواده و تربیت اولاد خود به یکدیگر معاضدت نمایند ».
هدف اصلی از تشکیل خانواده و ازدواج، همکاری در زندگی و اشتراک مساعی زن و شوهر در تأمین سعادت و رفاه خانواده است. بنابراین زن و شوهر نباید از معاضدت به یکدیگر در امور خانواده و تربیت اولاد دریغ ورزند.
توضیح اینکه، حقوق از همسران انتظار فداکاری ندارد، برای مثال درمورد دیوانگی یا ابتلای به امراض ساری همسر بیمار، مکلّف نیست با پرستاری کردن از او خود را به خطر بیندازد؛ دست کم از آنان می خواهد که مانند دو شریک و همـدل یاور هم باشند و هنگام بیماری اقدامی را که به حکم عرف برای ضرورت دارد (مانند دعوت پزشک و بردن بیمار به بیمارستان) انجام دهند. نتیجه مهمی که از نظر حقوقی بر این تکلیف زن و شوهر بار می شود این است که هیچیک از آنان حق ندارد از باب خدماتی که در خانواده انجام می دهد وکمک هایی که به همسر خود می کند دستمزد بخواهد.
امتناع زن از یاری شوهر از موارد نشوز است و استحقاق او را درگرفتن نفقه از بین می برد و بی مبالاتی شوهر نیز در این زمینه نیز ممکن است به عنوان سوء معاشرت و ایجاد عسروحرج مستند درخواست طلاق از طرف زن شود. به همین جهت باید پذیرفت که وظیفه مربوط به معاضدت زوجین با تکالیف ناظر به حسن معاشرت و سکونت مشترک ارتباط فراوان دارد. ^[۹۳]
مـاده (۱۱۰۴) ق.م، زوجین را امر به معاضدت در تربیت اولاد نموده است. قانون مدنی در ماده (۱۱۷۸) بیان می کند: « ابوین مکلف هستند که در حدود توانائی خود به تربیت اطفال خویش برحسب مقتضی اقدام کنند و نباید آنها را مهمل بگذارند.»
تربیت اولاد از وظایف مهمی است که بدون کمک و معاضدت پدر و مادر به یکدیگر ممکن نخواهد بود، این امر مبتنی بر توافق آن دو، در وحدت روشی است که برای اولاد خود در نظر می گیرند، زیرا هرگاه توافق بین ابوین در تربیت اولاد حاصل نگردد و هر یک راه مخصوص به خود را تعقیب کند، علاوه بر آن که ممکن است سبب تشنج و بالاخره منجر به گسیختگی رابطه زناشوئی گردد، فرزندان برخلاف منظور پدر و مادر، اطفال خودسر بار خواهند آمد.
لزوم معاضدت زوجین در تربیت اولاد منافات با اختصاص حق حضانت به مادر وپدر که تا هفت سالگی میباشد، ندارد، زیرا حضانت به عهده هر یک که قرار داده شود، احتیاج به کمک و مساعدت دیگری در تربیت اولاد دارد.
امر به معاضدت زوجین در تربیت از طرف قانون با تعیین ننمودن جزای آن در صورت تخلف، ارشادی و اخلاقی میباشد که زوجین را به نام قانون راهنمایی می کند تا به اهمیت آن پی ببرند والا قانون حق حضانت هریک از مادروپدر را برای نگاهداری و تربیت اطفال از یکدیگر جدا کرده و هریک را برای مدتی منحصراً مسئول حضانت قرا داده است. ( ماده ۱۱۶۸و ۱۱۷۹ق.م)
طبق ماده (۱۱۷۳) ق م، « هرگاه در اثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادری که طفل تحت حضانت اوست، صحت جسمانی و یا تربیت اخلاقی طفل در معرض خطر باشد، محکمه می تواند به تقاضای اقربای طفل یا به تقاضای قیم او یا به تقاضای رئیس حوزه قضائی هر تصمیمی را که برای حضانت طفل مقتضی بداند، اتخاذ کند »^[۹۴]
آیا عمل نکردن زن به وظیفه معاضدت در امور زندگی، موجب نشوز او می گردد یا خیــر؟ در پاسـخ این سئوال بین حقوقدانان اختلاف نظر وجــود دارد، چنانچه برخــی از حقوقدانان معتقدند که ماده (۱۱۰۴) ق م، صرفاً یک دستور اخلاقی نبوده و دارای ضمانت اجرایی قانونی است که در صورت تخلف، زن ناشزه می گردد و دیگر حق نفقه نخواهد داشت.
ولی عده دیگری، ماده فوق را صرفاً یک دستور اخلاقی می دانند. ^[۹۵]با توجه به منابع فقهی قانون مدنی معلوم می گردد که حق با نظریه دوم است؛ زیرا در فقه مصادیق نشوز کاملاً معین و مشخص گردیده و افعالی از قبیل سوء رفتار و ارتکاب عمل ناروا یا عدم اطاعت زن از شوهر در امور واجب، نشوز محسوب شده است؛ و به تعبیر دیگر، خودداری زوجه از انجام اموری که بر او واجب نیست، نشوز به حساب نمی آید. در نتیجه در اثر عدم انجام اعمال مذکور ناشزه محسوب نخواهد شد. ^[۹۶]
بند اول: معاضدت در تشیید مبانی خانواده و ضمانت اجرای آن
مراد از معاضدت در تشیید مبانی خانواده ، تلاش زن و مرد در نزدیک ساختن منش و روش و خلق و خوی شان به یکدیگر است به گونه ای که ارتباط صمیمی و تفاهم آن دو در ابعاد مختلف ، یکی شدن و وحدت و در نتیجه استحکام پیوند زناشویی حاصل شود .^[۹۷] هدف اصلی ازدواج همکاری و اشتراک مساعی زوجین در تأمین سعادت و رفاه خانواده است .چنین هدفی تنها با همفکری ، همراهی و اشتراک زن و شوهر در امور خانواده محقق می شود.
معاضدت زوجین به یکدیگر و تعیین حدود آن امری عرفی است و حدود آن با توجه به عرف و عادت و مقتضیات زمان و مکان تعیین می شود. به عنوان مثال ممکن است بنا به مقتضیات زمان و مکان، خرید لوازم و نیازمندی های خانه به عهده ی مرد یا زن باشد.
نتیجه ای که از این تکلیف متقابل ناشی می شود آن است که هیچ یک از زوجین حق ندارد بابت کارهایی که برای تشیید مبانی خانواده و تربیت اولاد انجام می دهد ، مطالبه ی دستمزد نماید. در اینجا ممکن است سؤالی مطرح شود و آن این که آیا تکلیفی که در ماده ی ۱۱۰۴ قانون مدنی بر عهده ی زوجین مقرر گردیده تنها یک دستور اخلاقی است یا دارای ضمانت اجرای حقوقی نیز می باشد؟
در این خصوص بین حقوق دانان اختلاف نظر وجود دارد . عده ای معتقدند حکم ماده ی فوق، صرفاً یک دستور اخلاقی است و دارای ضمانت اجراء قانونی نمی باشد . ^[۹۸]ایشان در توجیه نظر خود گفته اند با توجه به منابع فقهی نمی توان گفت که این ماده دارای ضمانت اجرای قانونی است ، زیرا مصادیق نشوز در فقه مشخص گردیده و صرفاً افعا لی از قبیل سوء رفتار و ارتکاب عمل ناروا یا عدم اطاعت زن از شوهر در امور واجب از نظر فقهی نشوز محسوب می شود. به عبارت دیگر خودداری زوجه از انجام اموری که بر او واجب نمی باشد، نشوز به حساب نمی آید . لذا امتناع از انجام کارهای منزل و تربیت اولاد از وظایف شرعی زن محسوب نمی شود و عدم انجام آن نشوز محسوب نمی شود. در نتیجه ی ماده ی مزبور جنبه ی اخلاقی تربیت را مطرح نموده است.
در مقابل عده ای دیگر از حقوق دانان معتقدند که این ماده صرفاً یک دستور اخلاقی نمی باشد بلکه دارای ضمانت اجرای قانونی است . عده ای نیز قائل به تفصیل شده اند و معتقدند در مورد عدم معاضدت زوجین در تربیت اولاد ضمانت اجرایی نداریم اما در مورد عدم معاضدت در تشیید مبانی خانواده، می توان قائل به ضمانت اجرا شد.^[۹۹]
به نظر می رسد نظر دسته دوم ، نظر صحیح تری باشد زیرا عدم معاضدت در تشیید مبانی خانواده و تربیت اولاد از مصادیق سوء معاشرت محسوب می گردد و لذا ضمانت اجراهایی که در خصوص سوء معاشرت آمد اینجا هم صادق است . بنابراین هر یک از زوجین از ایفاء وظیفه معاضدت خودداری نماید ، طرف دیگر می تواند الزام او را به ایفاء وظیفه از دادگاه مطالبه کند . در صورتی که الزام ممکن نشد اگر زن ، متخلف باشد اقدام او نشوز محسوب شده و حق نفقه ی او ساقط می شود. در صورتی که مرد ، متخلف باشد ممکن است این اقدام مرد موجب عسر و حرج زوجه گردیده و مستند درخواست طلاق از طرف زن قرار گیرد.
بند دوم:معاضدت در تربیت فرزندان و ضمانت اجرای آن
۱-معاضدت در تربیت فرزندان
معاضدت در تربیت اولاد نیز لازمه ی حسن معاشرت در روابط زوجین است ماده ی ۱۱۷۸ قانون مدنی در این زمینه مقرر می دارد:« ابوین مکلفند که در حدود توانایی خود به تربیت اطفال خویش برحسب مقتضی اقدام کنند و نباید آنها را مهمل بگذارند». تربیت اولاد در خانواده از وظایف مهمی به شمار می رود که بدون کمک و معاضدت زوجین امکان پذیر نیست.
از حق و تکلیفی که قانون به منظور نگاهداری و تربیت اطفال به پدر و مادر اعطا کرده است اصطلاحاً با عنوان«حضانت» یاد می شود. در حضانت ، حق و تکلیف به هم آمیخته است می توان آن را به دو عنصر نگاهداری و تربیت طفل تجزیه نمود . در عمل به دشواری می توان بین این دو عنصر مرزی ترسیم نمود با ای ن وجود ، آنچه به طور مستقیم ناظر به پذیرفتن کودک و پرستاری و تأمین نیازهای مادی و معنوی اوست مانند تهیه ی غذا و مسکن و لباس و پرستار ، در زمره ی کارهای مربوط به نگاهداری است . و لی ، هدایت او شناساندن محیط و آموختن تجربه ی زندگی و عادات و رسوم آن و تأمین وسیله ی تحصیل و مانند این ها در شمار تکالیف مربوطه به تربیت کودک است.
قانون گذار شرایطی را برای حضانت لازم دانسته است که از جمله ی آنها می توان به داشتن عقل (ماده ی ۱۱۷۰ ق . م)، توانایی عملی(مستفاد از ماده ی ۱۱۷۳ ق . م) شایستگی اخلاقی (ماده ی ۱۱۷۳ ق . م)، عدم ازد واج مادر با شخص دیگر (ماده ی ۱۱۷۰ ق . م) و اسلام(ماده ی ۱۱۹۲ ق. م) اشاره نمود.همانطور که گفته شد: به موجب ماده ی ۱۱۶۹ قانون مدنی حضانت فرزندان تا سن هفت سالگی بر عهده ی مادرخواهد بود و پس از این مدت ، پدر نسبت به حضانت الویت خواهد داشت . لازم به ذکراست که این ماده مربوط به حالتی است که زوجین جدا از یکدیگر زندگی می کنند و گرنه در صورتی که ایشان با هم و به صورت مشترک زندگی می نمایند نیازی به واگذاری حضانت فرزند به یکی از همسران نیست . در حقوق ایران طبق تبصره ی ۱ ماده ی۱۲۱۰ قانون مدنی دختر بعد از رسیدن به ۹ سال تمام قمری و پسر بعد از رسیدن به ۱۵ سال تمام قمری بالغ محسوب می شود و به ایشان بعد از رسیدن به سنین مذکور طفل یا صغیر اطلاق نمی گردد. لذا حضانت که اختصاص به اطفال دارد بعد از سن ۹سال قمری در دختر و ۱۵ سال قمری در پسر ساقط می شود و مدت آن پایان می یابد.
۲-ضمانت اجرای حق و تکلیف نگاهداری
الف: ضمانت اجرای مدنی:

که در آن‌ P فشار و C_i تابعی از مولکول مهمان و قفس اشغالی است، هر چند در اینجا مشخص نیست، امّا C_i تابعی از دما نیز است.
یک مثال ساده: از آنجا که اتان تنها قفس­های کوچک هیدرات نوع I را اشغال می­ کند، C_i برای قفس‌های کوچک صفر است. از سوی دیگر، متان که تشکیل­دهندۀ هیدرات نوع I است، هم قفس­های بزرگ و هم قفس­های کوچک را اشغال می­ کند. در نتیجه C_i برای این ترکیب غیر­صفر است.

پاریش و پراسنیتز
ایدۀ اصلی واندروالس و پلاتیو پایه­ای خوب برای محاسبات هیدرات شد، ولی با این حال به اندازۀ کافی برای محاسبات مهندسی دقیق نیست. یکی از مدل­های اولیه با دقت زیاد مدل پاریش و پراسنیتز ]۴۹[ بود. دو تفاوت عمده میان مدل واندروالس و پلاتیو و مدل پیشنهادی پاریش و پراسنیتز وجود دارد. اول اینکه مدل پاریش و پراسنیتز در برگیرندۀ مخلوط­های تشکیل­دهندۀ هیدرات نیز است.

(۲-۱۵)

که سیگمای دوم روی همۀ اجزا گرفته می­ شود. تابع احتمال برای هر جزء:

(۲-۱۶)

در اینجا سیگما روی همۀ اجزا و P_j، فشار جزئی برای هر جزء است. اجزای دیگر هم به­ دلیل وجود رقابت برای اشغال قفس­ها، در این عبارت گنجانده شده ­اند. بنابراین، حضور یک مولکول مهمان دیگر حضور مولکول در شبکۀ هیدرات را کاهش می­دهد.
تفاوت دوم نیز این است که پاریش و پراسنیتز به جای فشار جزئی در معادلۀ Y_Ki از فوگاسیته استفاده کردند. هیچ تعریف ساده­ای برای مفهوم ترمودینامیکی فوگاسیته وجود ندارد. تعاریف معمول در کتاب­های ترمودینامیکی متکی بر پتانسیل شیمیایی است که خود یک کمیت انتزاعی محسوب می­ شود. فوگاسیته را به صورت فشار “تصحیح شده” فرض می­کنیم که غیرایده­ال بودن را در نظر می­گیرد. با جایگذاری فوگاسیته در معادلۀ Y_Ki خواهیم داشت:

(۲-۱۷)

که در آن‌ f_i فوگاسیتۀ جزء i در مخلوط گازی است. این پارامتر اجازه می­دهد که غیرایده­ال بودن فاز گاز را وارد مدل کنیم، در نتیجه می­توان از این مدل برای فشارهای بیشتر نیز استفاده کرد. به­علاوه، برخی از پارامترهای مدل نیز باید با توجه به تغییر فشار به فوگاسیته و برای بهبود مدل تغییر داده شدند. برای مثال هنگامی که از مدل فوگاسیته به­جای فشار استفاده می­کنیم، مقادیر C_i نیز تغییر می­ کنند.
جالب است بدانید تا زمانی که پاریش و پراسنیتز برای اولین بار مدل خود را ارائه دادند، نقش نرمال بوتان در تشکیل هیدرات به­ طور کامل بررسی نشده بود. با اینکه این دو محقق برای بسیاری از اجزا (به­ ویژه بیشتر اجزای سازندۀ مهم در صنعت گاز طبیعی) پارامترهای مدل خود را ارائه دادند، هیچ پارامتری برای نرمال بوتان گزارش نکردند. بعدها اصلاحاتی روی مدل پاریش و پراسنیتز انجام گرفت که شامل نرمال بوتان نیز بود.
انجی و رابینسون
پیشرفت بزرگ در مدل انجی و رابینسون دیده شد]۵۰[. این مدل می­توانست شرایط تشکیل هیدرات در حال تعادل با یک هیدروکربن مایع را پیش ­بینی کند. در ابتدا، این کار نیازمند درنظر گرفتن تغییرات آنتالپی و حجم در معادلۀ (۲-۱۲) یا حداقل عبارتی معادل با این رابطه بود.
در مدل انجی و رابینسون، فوگاسیته با بهره گرفتن از معادلۀ حالت پنگ- رابینسون^[۱۰۱] محاسبه شده است]۵۱[. این معادلۀ حالت هم برای گاز و هم برای مایع غیرآبی کاربرد دارد. در اینجا نیز به­ دلیل استفاده از معادلۀ پنگ- رابینسون تغییرات کوچکی در پارامترهای این مدل اعمال شد.
به­ طور مشابه می­توان از معادلۀ حالت سوایو^[۱۰۲] یا هر معادله حالت قابل کاربرد برای هر دو فاز گاز و مایع، استفاده کرد]۵۲[. هر چند، معادلات سوایو و پنگ- رابینسون (یا فرم­های اصلاح­شدۀ آنها) به اسب­های کاری در صنعت تبدیل شده ­اند. لازم است بدانید که نسخه­های بعدی روش پاریش و پراسنیتز طوری طراحی شدند که برای سامانه‌های شامل مایعات تشکیل­دهندۀ هیدرات کاربرد داشته باشند.
فصل سوم
بررسی روش­های بازدارنده در تشکیل هیدرات
روش تحقیق
در این تحقیق ما چندین مورد را بررسی قرار می‌دهیم و علاوه بر کار مدل سازی و شبیه سازی به تحلیل موضوعات مختلف در رابطه با شرایط تشکیل هیدرات خواهیم پرداخت. این پژوهش دارای دستاوردهایی است که بدون شک تا امروز هیچ پژوهشی در رابطه با آنها صورت نگرفته است و از کارهای گذشته پیروی نمی‌کند و از دیدگاه جدیدی به این پدیده تازه می‌نگرد. این پژوهش دارای چندین تحقیق مختلف می‌باشد که در هر یک سعی نمودیم نتایجی را بدست آوریم که تا به امروز به آنها توجهی نشده بود و می‌تواند در آینده از آنها برای پایین آوردن درصد خطای تحقیقات محققین دیگر و تفسیر گویاتر از پدیده استفاده شود. پدیده هیدرات در این پژوهش در سه مرحله کاملاً کاوش شده است :
۱- مرحله قبل از پیدایش هیدرات
در مرحله قبل از پیدایش با مطالعه کامل و دقیق منابع علمی و توجه به گزارشات تجربی محققین و صنعت‌گران به ارائه راه کارهای دقیق‌تر برای جلوگیری از پیدایش هیدرات در خط لوله پرداخته شده است.
۲- مرحله هنگام تشکیل هیدرات
در مرحله هنگام تشکیل هیدرات نیز به خاطر زمان طولانی پدیده نمی‌توان آن‌ را در یک بخش بررسی نمود که خود به دو بخش زیر تقسیم می‌شود.
مقاومت‌های حین شروع پدیده : در مرحله اول مسئله تشکیل هیدرات را از نگاه انتقال جرم و حرارت به صورت مولکولی بررسی خواهیم کرد که بررسی غلظت و دما بر نحوه رشد هسته و ایجاد ساختار کریستالی چگونه است. توجه به پارامترهای جرمی می‌تواند مانع تشکیل هیدرات یا تأخیر در پیدایش آن‌ شود.

نتایج حاصل از تجزیه واریانس (جدول ۴-۱) نشان داد که تأثیر قارچ بر میزان درصد کلونیزاسیون ریشه در سطح ۱% معنی دار شد و تأثیر غلظت های شوری بر میزان درصد کلونیزاسیون معنی دارنبود. و اثرات متقابل (برهمکنش) بین قارچ و شوری نیز در میزان درصد کلونیزاسیون معنی دار نبود(جدول ۴-۱) .
تنش شوری از عوامل محدود کننده در تولیدات کشاورزی است . تحقیقات قارچ های میکوریزی Glomus Mosseae ، Glomus intraradices و اسید سالیسیلیک (۲/۰ میلی مولار) بر مقاومت گیاه ریحان سبز نسبت به شوری ناشی از کلریدسدیم (۷۵،۱۵۰ میلی مولار) مورد بررسی قرار گرفت نتایج نشان داد که شوری باعث کاهش میزان آغشتگی میکوریزی ریشه، افزایش مقدار مالون دآلدیید، سایر آلدییدها م میزان سدیم اندام هوایی و ریشه در گیاه ریحان شد که نشان دهنده آسیب ناشی از تنش شوری و فعال شدن مکانیسم دفاعی در این شرایط است در گیاهان تیمار شده با قارچ های میکوریزی با افزایش غلظت سدیم میزان آغشتگی میکوریزی ریشه در گیاهان تلقیح شده کاهش پیدا کرد که در سطح ۱% معنی دار است و نشان دهنده تأثیر منفی شوری بر میزان آغشتگی ریشه بوسیله این ۲ قارچ است. نتایج تحقیقات ارمان و همکاران (۲۰۱۱) نشان داد ریشه¬های تلقیح شده با قارچ Glomus intraradices در نخود باعث افزایش معنی داری در کلونیزاسیون ریشه به میزان ۸/۴۳ درصد گردید. همچنین آراموگام و همکاران(۲۰۱۰) گزارش کردند کلونیزاسیون ریشه گیاه لوبیا چشم بلبلی فقط در تیمارهای تلقیح با AM و تلقیح دوگانه AM و ریزوبیوم وجود دارد و تیمار مصرف باکتری ریزوبیوم به تنهایی کلونیزاسیون ریشه نداشتند. برین و همکاران (۱۳۸۴) با بررسی اثر تلقیح قارچ میکوریزایی برروی خصوصیات رشدی و تغذیه ای گوجه فرنگی به این نتیجه رسیدند که گیاهان تلقیح شده با قارچ میکوریزایی نسبت به گیاهان تلقیح نشده با قارچ میکوریزا از درصد کلونیزاسیون بالاتری برخوردار بودند. به نظر می رسد که تلقیح میکوریزایی، شرایط مناسبی را برای بهبود درصد همزیستی ریشه در لوبیا فراهم آورده است. (هایمن، ۱۹۸۳). در نتیجه سطوح بالای عناصر غذایی موجود در کودهای غیرآلی، کلونیزاسیون میکروبی ریشه ای را تغییر می دهد، و به ویژه، بر کلونیزاسیون میکوریزایی تأثیر منفی دارد (شلاتر و همکاران، ۲۰۰۳). بروندرت و ابوت (۲۰۰۲) بیان کردند که حتی در غیاب میکوریزای تلقیحی نیز کلونیزاسیون ریشه توسط میکوریزای بومی اتفاق می افتد. وجود کلونیزاسیون AM در ریشه های عدم تلقیح با قارچ میکوریزا می تواند به دلیل وجود قارچهای میکوریزا بومی در خاک باشد

۵-۹ : اثر میزان فسفر برگ :
نتایج حاصل از تجزیه واریانس (جدول ۴-۱) نشان داد که تأثیر قارچ بر میزان فسفربرگ در سطح ۱% معنی دار شد و تأثیر غلظت های شوری نیز بر میزان فسفربرگ در سطح ۱% معنی دار شد. باتوجه به اینکه تنش شوری منجر به ایجاد تنش خشکی می شود و نوعی تنش خشکی به حساب می آید اسماعیل پور و همکاران(۱۳۹۱) در تأثیر تنش خشکی و قارچ میکوریزا بر برخی صفات مورفوفیزیولوژیک و عملکرد مرزه نتایجی را بیان کردند که با آغاز تنش خصوصیات رویشی مانند ارتفاع ساقه،تعداد و سطح برگ،طول ریشه، وزن خشگ برگ ساقه و ریشه با افزایش خشکی بطور معنی داری کاهش یافتند هم چنین نشان داد که با افزایش تنش خشکی میزان فسفر برگ کاهش و مقدار پتاسیم برگ افرایش یافت ولی اثر متقابل تنش خشکی و تلقیح با قارچ میکوریزا برای این صفات معنی دار بدست نیامد و با افرایش تنش مقدار فسفر در اندام هوایی گیاه مرزه کاهش یافت که این نتایج با نتایج تحقیق حاضردر گیاه همیشه بهار مطابقت دارد قارچ میکوریزا با افزایش جذب عناصر معدنی نظیر فسفر که تحرک نسبتا کمی در خاک دارند باعث افزایش رشد در گیاهان می شوند رحمت زاده و همکاران(۱۳۸۹). قارچ میکوریزا با افزایش محتوای آب نسبی(RWC) می توانند باعث بهبود جذب فسفر از خاک شده در نهایت نقش موثری در افزایش رشد گیاه داشته باشند کاپور و همکاران(۲۰۰۴). رجالی و همکاران(۱۳۸۹). بر تاثیر همزیستی میکوریزا بر کارآیی مصرف آب،تجمع پرولین و جذب عناصر غذایی گندم در شرایط شوری در مقایسه میانگین سطوح اصلی نشان دادند که میزان فسفر با افزایش شوری از ۸ به ۱۲ دسی زیمنس بر متر میزان جذب فسفر کاهش یافت

شکل (۵-۱): نقشه کاشت آزمایش، تیمار ها شامل ۴ غلظت شوری S0،S1،S2،S3 (5/1،۵/۳،۵/۵،۵/۷ ) دسی زیمنس بر متر و دو سطح با میکوریز (M1 ) و بدون میکوریز (M0) با ۴ تکرار R1،R2،R3،R4 در هر گلدان
نتیجه گیری :
یکی از علل اصلی کاهش در وزن خشک اندام هوایی گیاه در طول تیمار، به تولید گونه های فعال اکسیژن یا ROS مربوط می باشد. در طول استرس ، گونه های فعال اکسیژن افزایش یافته که یکی از علل اصلی کاهش در وزن خشک اندام هوایی گیاه در طول تیمار، به تولید گونه های فعال اکسیژن یا ROS مربوط می باشد. در طول استرس خشکی یا شوری، گونه های فعال اکسیژن افزایش یافته که موجب اختلال در سیستم انتقال الکترون شده و باعث ایجاد فعالیت های انتی اکسیدانی در در کلروپلاست، میتوکندری و میکروبادی ها میگردند(سوفو و همکاران، ۲۰۰۵). گیاهان تولید ROS را در شرایط عادی از طریق تولید انزیم های انتی اکسیدانی، مهار می کنند(مانس، ۲۰۰۳). در حالی که در طول تنش سخت تولید گونه های ROS از حد ظرفیت سیستم انتی اکسیدانی برای حذف این گونه ها تجاوز می کند که در باعث بروز استرس اکسیداتیو می گردد(سوفو و همکاران، ۲۰۰۵). در این آزمایش تنش شوری باعث کاهش معنی دار پارامتر های رشد شامل وزن خشک ریشه، پهنای برگ، تعداد شاخه گلدهنده، و نهایتا وزن خشک اندام هوایی در گیاه همیشه بهارگشت.
نتایج بدست آمده از این تحقیق بطور خلاصه شامل موارد زیر می باشد.
گل همیشه بهار با کمک همزیستی با قارچ میکوریز آربوسکولار در شرایط تنش شوری مقاوم تر است.
قارچ میکوریز باعث افزایش جذب عناصر غذایی نظیر فسفر در شرایط تنش شوری در گیاه همیشه بهار می شود.
- با توجه به مضرات کودهای شیمیایی به خصوص کودهای فسفاته و آلودگی مربوط به کادمیوم وهزینه های بالای آن و آلودگی های زیست محیطی هدف آن است تا از کودهای بیولوژیک و ارگانیک به جای کودههای شیمیایی برای تامین عناصر غذایی گیاه همیشه بهار به عنوان یک گیاه دارویی استفاده شود.
-تلقیح گیاه با میکوریز باعث افزایش صفات مورفولوژیکی این گیاه در خاک گردید که این قارچ از گونه گلوموس موسه عمل نموده است.
اثرات مثبت قارچ های میکوریز برروی بسیاری از گیاهان زراعتی وباغی به اثبات رسیده است ولی با توجه به شور بودن خاک ها وابهای شور بررسی اثر این کود بیولوژیک در افزایش جذب عناصرغذایی به خصوص فسفر برروی یک گیاه زینتی و دارویی نظیر همیشه بهار از نوآوری این تحقیق به شمار می رود.
پیشنهادات :
تکرار آزمایش در سال های آینده برای بررسی بیشتر کودهای زیستی
استفاده از سایر کودهای بیولوژیک و ریز مغذی ها برای ایجاد محصولی با کیفیت بالا.
نمونه برداری های بیشتر در طی فصل رشد و اندازه گیری عناصر در بافت های گیاهی به منظور درک بهتر روند نقل و انتقال آنها در گیاه.
منابع فارسی :

1. 1. آقاسی یزدی ن. ۱۳۹۰٫ بررسی جوانه زنی بذور گل همیشه بهار در شرایط تنش شوری. دومین همایش ملی علوم و تکنولوژی بذر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد.

1. 1. احتشامی، م.ر .،آقا علیخانی، م.،چایی چی، م.ن. و خاوازی، ک. ۱۳۸۸ . تآثیر کودهای زیستی فسفاته بر خواص کمی و کیفی ذرت دانه ای (سینگل کراس ۷۰۴) در شرایط تنش کم آبی. مجله علوم گیاهان زراعی ایران. شماره (۱) جلد ۲۷-۱۵:۴۰

امیر آبادی، م. ، اردکانی، م.ر.، رجالی، ف.، برجی، م. و خاقانی ، ش. ۱۳۸۸٫ تعیین کارایی میکوریزا و ازتوباکتر تحت تاثیر سطوح مختلف فسفر بر عملکرد و اجزاء عملکرد ذرت علوفه ای رقم سینگل کراس ۷٫۴ در اراک. مجله علوم گیاهان زراعی ایران. شماره (۲). جلد ۴۰: ۵۱-۴۵٫
امید بیگی، رضا، ۱۳۷۶ رهیافت های تولید و فرآوری گیاهان دارویی. انتشارات طراحان نشر، جلد دوم، صفحه ۳۰۰ تا ۳۰۵٫
احمدی، ج. ۱۳۹۰٫ تأثیر کاربرد قارچ میکوریزا، ورمی کمپوست و نیتروکسین بر عملکرد و اجزای عملکرد ذرت رقم سینگل کراس ۷۰۴٫ پایان نامه کارشناسی ارشد. گروه زراعت. دانشکده کشاورزی. دانشگاه شاهرود.
اسماعیل پور، ب. جلیل وند، پ. ۱۳۹۱٫ تأثیر تنش خشکی و قارچ میکوریزا بر برخی از صفات مورفولوژیک و عملکرد مرزه . مجله بوم شناسی کشاورزی . جلد ۵/شماره ۲
اکبری، ا. ۱۳۹۲٫ تأثیر قارچ میکوریزا، ورمی کمپوست و محلول پاشی اسید هیومیک بر کمیت و کیفیت گیاه دارویی رازیانه. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده کشاورزی دانشگاه شاهرود.
بای بوردی، ی. م.، ملکوتی، م. ج.، امیر مکری، ه. و نفیسی، م. ۱۳۷۹٫ تولید و مصرف بهینه کود شیمیایی در راستای اهداف کشاورزی پایدار. انتشارات نشر آموزش کشاورزی. تهران، ایران.
باهوش، م. و اصفهانی، م. ۱۳۷۹٫ تأثیر سطوح مختلف شوری (کلرور سدیم) بر جوانه زنی و رشد گیاهچه ارقام مختلف برنج. چکیده ششمین کنگره زراعت و اصلاح نباتات ایران. بابلسر.
بیطرفان، ن. ۱۳۹۱٫ تأثیر کاربرد میکوریزا و ورمی کمپوست بر کیفیت و عملکرد آویشن باغی (Thymus vulgaris). پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده کشاورزی دانشگاه شاهرود.
بی نام. ۱۳۸۲٫ طرح جامع تولید، صادرات و واردات کودهای شیمیایی و بیولوژیک در دهه ۸۰٫ موسسه تحقیقات خاک و آب، تهران، ایران.
بی نام. ۱۳۸۵٫ وزارت جهاد کشاورزی، آمار نامه کشاورزی، جلد اول محصولات زراعی و باغی (سال زراعی ۸۴-۱۳۸۳) نشریه ۰۹/۸۵ دفتر آمار و فن آوری اطلاعات معاونت برنامه ریزی و اقتصادی وزارت جهاد کشاورزی، تهران.
تاج بخش، م. ۱۳۷۹٫ بررسی مقاومت به شوری ارقام مختلف جو در شرایط تنش شوری حاصل از کلرور سدیم. چکیده ششمین کنگره زراعت و اصلاح نباتات ایران. بابلسر.
جمشیدی, ا. ۱۳۸۸٫ اثر میکوریزا آربوسکولار بر عملکرد، اجزای عملکرد و صفات گیاهی آفتابگردان در شرایط تنش خشکی. مجله علوم زراعی ایران- جلد ۱۱-شماره ۲٫
خسروجردی، م. ۱۳۹۱٫ بررسی بر همکنش قارچ میکوریز، باکتری مزوریزوبیوم و سولفات آهن بر برخی خصوصیات خاک و عملکرد نخود. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده کشاورزی دانشگاه شاهرود.
خورشیدی بنام، م . ب. ۱۳۷۰٫ اثر شوری بر جوانه زنی بذرها گیاهان مهم زراعی. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز.
حسن رضایی، ل. ۱۳۸۲٫ اثر همزیستی سه گانه میکوریزا، ریزوبیوم ، لگوم در افزایش جذب عناصر غذایی و مقاومت به خشکی در گیاه یونجه تحت تنش رطوبتی. پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات، تهران، ایران
حاج باقری س. ۱۳۸۹٫ نقش میکوریزی و سالسیلیک اسید در تفاوت گیاه ریحان نسبت به تنش شوری. پنجمین همایش ملی ایده های نو در کشاورزی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان (اصفهان).
حکمت شعار، ح. (۱۳۷۲)و فیزیولوژی گیاهان در شرایط دشوار. انتشارات نیکنام.
حسیبی، پ. ۱۳۸۶٫ بررسی فیزیولوژیکی اثر تنش سرما در مرحله گیاهچه ای ژنوتیپ های مختلف برنج، رساله دکترای دانشگاه شهید چمران اهواز، ص، ۱۴۵٫
خوشخوی م. ۱۳۷۶٫ اصول باغبانی. شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز
جلیل ، م. طباطبایی س ج. فلاحی ا. ایمانی ع. ۱۳۸۸٫ اثرات تنش شوری و پایه بر رشد، شدت فتوسنتز، غلظت عناصر غذایی و سدیم درخت بادام. نشریه علوم باغبانی (علوم و صنایع کشاورزی)، شماره ۲، ۱۴۰–۱۳۱٫
جعفری،م .١٣٧٣ .سیمای شوری و شورروی ها.تهران: مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع، ۵۵ صفحه.
دانشور ح ع. کیانی ب. ۱۳۸۳٫ بررسی اثر شوری بر چند رقم محلی سنجد در استان اصفهان. مجله پژوهش و سازندگی (شماره ۶۵). ماهنامه زمستان. ۸۳-۷۶٫
داعی ا.، گودرز ب. ۱۳۸۴٫ بررسی کارآیی همزیستی سویه های مختلف قارچ میکوریز با ژنوتیپ های گندم در شرایط شور با روش سنجش هسته ای. دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج.
داعی گ. و مهربان م. ر. ۱۳۸۶٫ نقش قارچ های همزیست میکوریز در پیکار با خشکسالی. مجموعه مقالات اولین همایش خشکسالی و راهکارهای مقابله با آن، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند