بیش ترین حد ممکن در چندرسانه ای های ریاضی مورد مطالعه رعایت گردیده و خدمات پشتیبانی (۱۱۵/۰ = انحراف معیار و ۲۴/۳= میانگین) اصل تراکمی بودن(۰۹۲/۰ = انحراف معیار و ۳۸/۳= میانگین) در کم ترین حدممکن رعایت گردیده است.در مجموع همه ی شاخص های مورد مطالعه در حد متوسط و بیش تر بوده وهیچ کدام در محدوده ضعیف و خیلی ضعیف قرار ندارد.
واژه های کلیدی: تحلیل محتوا،نرم افزار ریاضی،یادگیری فعال،ساختن گرایی،اصول طراحی چندرسانه ای.
فصل یکم
کلیات پژوهش
مقدمه:
توسعه‌ی فناوری اطلاعات و ارتباطات در برنامه های آموزش و پرورش، گامی مؤثر و ماندگار بوده که توانسته تحول کیفی در اهداف، برنامه‌ها، روش‌ها و شیوه‌ها ایجاد کند و در نتیجه اثربخشی آموزش و پرورش را به دنبال داشته باشد. پیش بینی می‌شود با توسعه فناوری، رؤیاهای دیرینه و مشکلات لاینحل از قبیل کاربردی کردن آموزش و پرورش، تمرکز بر توانایی و نیازهای یادگیرندگان، نهادینه کردن دانش آموز محوری و تغییر نقش معلم به عنوان راهنما و بالأخره اصالت بخشیدن به آموزش مادام‌العمر محقق می‌شود (حیدری و همکاران، ۱۳۸۹، ص ۱۰۴).
آموزش به شیوه‌ی چند رسانه ای در دهه های اخیر پیشرفت فزاینده ای را در آموزش ایجاد کرده و باعث شده که امروزه آموزش چند رسانه ای در جوامع صنعتی با کمک انقلاب الکترونیکی پیشرفت بسیار نماید، همچنین اختراع رایانه و رشد فزاینده آن موجب جلب توجه مسئولان و برنامه ریزان آموزشی گردیده است (عسگری و همکاران، ۱۳۸۸، ص ۱۷۴). لذا آموزش از طریق رایانه یکی از مباحث اصلی برنامه ریزی در بسیاری از کشورهای جهان شناخته شده و سرمایه گذاری های فراوانی در مورد ابعاد گوناگون طراحی، اجرا و ارزیابی آن انجام می گردد (شیخ زاده، ۱۳۸۳، ص ۶۸، نقل از دبرا^[۱] ۲۰۰۱).
توجه به کاربرد چندرسانه ای ها و رایانه در امر آموزش سبب گسترش و رشد ناگهانی تولید چندرسانه ای های آموزشی در کشور گردید. این رشد خصوصاً برای دروس مشکل نظیر ریاضی، علوم و زبان انگلیسی قابل توجه تر است؛ اما اگر چه در مورد تأثیرگذاری و عدم تأثیرگذاری این رسانه ها نسبت به روش‌های مرسوم تدریس اختلاف نظرهای فراوان میان محققان وجود دارد؛ استانداردسازی و تعیین میزان توجه هر یک از این رسانه ها به اصول استاندارد ساخت محتواهای الکترونیکی، موضوعی است که بسیار نیازمند توجه و بررسی است.

به دلیل نوظهور بودن طراحی آموزش های مجازی و همچنین دستاوردهای دانشی و تجربی بسیار اندک در این زمینه، طراحی و تولید محتوای آموزش مجازی به یکی از چالش های اساسی تبدیل شده است. با عنایت به اینکه اغلب محتواهای آموزشی مجازی به صورت چند رسانه ای آموزشی تولید می شوند و از آن جا که تولید چند رسانه ای ها بر اساس استاندارد و اصول معینی می باشد، توجه به میزان رعایت این اصول و استانداردها در محتوای آموزشی مجازی اهمیت ویژه ای دارد (مرتضوی اقدم و همکاران، ۱۳۹۱، ص ۳۳). استانداردهای فناوری عامل مهمی در طراحی نرم افزارهای آموزشی، به منظور بازاریابی و استفاده هستند. فناوری به طور کلی به شکلی خاص وابسته به مفهوم استاندارد است و بدون استاندارد، ممکن است استفاده از آن مشکل یا غیر ممکن باشد. لذا در مورد آموزش به وسیله ی چندرسانه ای ها همیشه مقداری از استاندارد لازم است که استفاده از نرم افزار آموزشی را در کلاس های مختلف آموزشی تضمین نماید (فلیسشمن^[۲]، ۲۰۰۷، ص ۱۱۱).
از جمله ی پرکاربردترین و جامع ترین اصول طراحی چند رسانه ای ها، اصول مبتنی بر رویکرد یادگیری ساخت گرایان و اصول هفت گانه ی مایر است که مورد توجه پژوهش حاضر است. اساس آموزش در رویکرد ساخت گرایی این است که اگر یادگیرندگان بخواهند اطلاعات پیچیده را متعلق به خودشان کنند، باید شخصاً به آن پی ببرند. اعتقاد پیروان نظریه ساختن گرایی آن است که یادگیرندگان بر اساس تجارب شخصی خود دانش را می‌سازند و این کار را به طور فعال انجام می‌دهند. بر این اساس برای اینکه دانش آموزان واقعاً بفهمند و بتوانند دانش خود را به کار ببرند، باید روی حل کردن مسائل کار کنند، خودشان به مسائل پی ببرند و با مفاهیم دست و پنجه نرم کنند (عسگری، ۱۳۸۶، ص ۱۰۲، نقل از اسلاوین ۲۰۰۶). ساختن گرا با تمرکز بر یادگیری به جای آموزش مستقیم، طراح آموزشی را بر آن می‌دارد که محیط‌های یادگیری نوینی خلق کند که حمایت کننده‌ی ساخت دانش توسط یادگیرنده باشد (سلیمی، ۱۳۹۰، ص ۴۴). در نظریه ساختن گرایی به جای آموزش پایین به بالا روی آموزش بالا به پایین تأکید می‌شود. اصلاح بالا به پایین^[۳] به معنی آن است که دانش آموزان با حل کردن مسائل دشوار شروع می‌کنند و با راهنمایی فردی ماهر، مهارت‌های اساسی لازم را کشف می‌کنند (عسگری، ۱۳۸۶، ص ۱۰۳).
همچنین ساختارگرایان معتقدند که:
در یادگیری، یادگیرنده در کانون توجه قرار دارد نه موضوع یادگیری
هیچ دانشی وجود ندارد که مستقل از معنایی که به وسیله‌ی دانش آموز تجربه می‌شود، باشد.
ادراک در تعامل ما با محیط شکل می‌گیرد و نمی‌توانیم در مورد چیزی که یاد گرفته شده جدا از اینکه چگونه یاد گرفته شده است صحبت کرد.
تعارض شناختی محرکی برای یادگیری است.
دانش در بستر اجتماعی شکل می‌گیرد (مؤمنی مهموئی و همکاران، ۱۳۸۶، ص ۱۳۲).
بر اساس نظر سیمونز^[۴] (۱۹۹۳) یادگیری ساختن گرایانه پنج مؤلفه یا عنصر دارد که عبارت اند از: فعال^[۵]، تراکمی^[۶]، یکپارچه^[۷]، متفکرانه^[۸]، هدف مدار^[۹]. گانون و کلای^[۱۰] نیز شش عنصر برای یادگیری ساختن گرایانه پیشنهاد کرده اند که پنج عنصر آن مشابه عناصر یاد شده و عنصر ششم آن گروهی بودن^[۱۱] است (رضوی، ۱۳۹۰، ص ۳۰۸).
لذا در این مطالعه برای بررسی نرم افزارهای مورد مطالعه ۵ ویژگی مطرح شده بر اساس نظر سیمونز و همچنین هفت اصل مایر در ساخت چند رسانه ای ها شامل: «اصل چند رسانه ای»، «اصل مجاورت مکانی»، «اصل مجاورت زمانی»، «اصل پیوستگی یا انسجام»، «اصل کانال های حسی»، «اصل افزونگی یا مازاد» و «اصل تفاوت های فردی» مورد نظر بوده و نرم افزارها بر اساس میزان توجه به این اصول و ویژگی های مورد ارزیابی و تحلیل محتوا قرار می گیرند.
بیان مسئله:
رشد تکنولوژی در چند دهه اخیر از دو بعد فنی و امکان دسترسی، از جمله ی دلایلی هستند که باعث شده اند با وجود شک و تردیدهای اولیه در مورد نقش کامپیوتر در تدریس و یادگیری ریاضی، هر چه زمان به جلوتر می رود و تکنولوژی فراگیرتر می شود، جهان شاهد کم رنگ شدن این تردیدها باشد (حیدری قزلجه و گویا، ۱۳۹۱، ص ۸۴). اهمیت استفاده از فناوری برای تقویت یادگیری ریاضی در حال حاضر به طور وسیعی شناخته شده است. در سیاست برنامه ی درسی ریاضی (۱۹۹۰) در استرالیا، ترویج استفاده از تکنولوژی برای تقویت یادگیری دانش آموزان و گسترش فهم آنان از مفاهیم ریاضی شروع گردید. معنی این اسناد سیاست ملی، در بیانیه برنامه درسی دولت و ایالت های مختلف و خلاصه در مطالبی بازتاب می کند که در حال حاضر این دستور، تشویق به استفاده از فناوری های دیجیتال را در ریاضیات دوره متوسطه مجاز می کند (بننیسون و گاس^[۱۲]، ۲۰۱۰، ص ۳۱).
استفاده از ظهور رایانه ها، تحولی عظیم در عرصه های گوناگون و از آن جمله در آموزش پدید آورده اند، به گونه ای که آموزش را وارد مرحله ی نوینی کرده است. موفقیت رایانه، به عنوان وسیله ای کمک آموزشی در فرایند یاددهی-یادگیری، بر ساختارهای آموزشی تأثیر گذارده و موجب توسعه و پایداری انواع گوناگونی از نرم افزارها شده است (رحمتیان و اطرشی، ۱۳۸۸، ص ۲۸). بعد از پیدایش فناوری رایانه، استقبال از چند رسانه ای ها در قالب نرم افزارهای رایانه ای رشد چشم گیری داشت و به جرأت می توان گفت شیوع استفاده از چند رسانه ای در فعالیت های گوناگون به ویژه آموزش، مدیون قابلیت ها و توانایی های برجسته فناوری رایانه است. از چند رسانه ای ها در آموزش و یادگیری بسیار استفاده می شود، زیرا از یک سو باعث جذب یادگیرنده شده و از سوی دیگر با امکانات متنوعی که فراهم می آورد، تداوم یادگیری او را تضمین می کند (رضوی، ۱۳۸۶).
تحقیقات روان شناختی نشان می‌دهد دانش آموزان تنها ۱۵ درصد اطلاعات خود را از طریق گوش دادن، ۲۵ درصد از طریق تصاویر و ۶۵ درصد از طریق شنیدن و دیدن تصاویر به صورت همزمان دریافت می‌کنند و در حافظه‌ی خود نگه داری می‌کنند؛ اما برای روش‌های سنتی آموزشی مشکل است که برای یک شخص به صورت همزمان یک مطلب آموزشی را توضیح و نمایش بدهد؛ بنابراین این فناوری چند رسانه ای است که این مشکل را حل می‌کند و با ترکیب صوت و تصویر باعث ارتقاء کیفیت آموزشی می‌شود (چن و اکسیا^[۱۳]، ۲۰۱۲، ص ۴۲۱۴).
افزایش استفاده از فناوری‌های نوین در زندگی روزمره ما حاکی از آن است که آنچه ما برای طراحی تصمیم سازی می‌کنیم، می‌تواند تأثیر مستقیمی بر زندگی ما داشته باشد. در نتیجه، ایده‌ها برای بهبود طرح‌ها می‌تواند تأثیر سودمند مستقیمی بر زندگی ما داشته باشد (اُنیل و همکاران، ۲۰۰۵، ص ۴۷۵). چرا که امروزه، رشد روزافزون چند رسانه ای های آموزشی و ورود آنها به بازارهای تجاری به منظور کسب درآمد و سود بیشتر، گاهاً شرایطی را ایجاد نمود که سبب گردید که این گونه نرم افزارها فقط در کمیت رشد یابند و چندان به کیفیت آنها توجه نشود.
لذا رشد بی رویه و در شرایطی غیر منطقی این چند رسانه ای ها، مسبب ایجاد زمینه ای گردیده است که این چند رسانه ای ها از جهاتی از جمله خسته کننده بودن، محدود کردن یادگیرندگان، غیر واقعی و پر زرق و برق بودن، مورد انتقاد واقع گردند. در کل چنین احساس می شود که این محصولات در حد زیادی به منابع سنتی وابسته هستند و موفق نشده اند که در جهت نوآوری به نتیجه ی مطلوب برسند (شاه جعفری، ۱۳۸۶، ص ۹۳). از این رو، توجه به کیفیت این نرم افزارها در قالب مطالعات تحلیل محتوا از مسائل مهمی است که می تواند زمینه ی اصلاح و بهبود کیفی این دست چند رسانه ای ها را فراهم نماید.
برای ساخت چند رسانه ای های آموزشی با توجه به رویکردها و دیدگاه های موجود در سه گروه بزرگ روان شناسی رفتارگرایان، شناخت گرایان و ساختن گرایان، اصول و مؤلفه هایی برای ساخت و تولید این چند رسانه ای ها موجود است. آنچه مورد نظر پژوهش حاضر است توجه به اصول و مؤلفه های ساختن گرایان در ساخت چند رسانه ای های مورد بررسی و همچنین اصول هفت گانه ی مایر که هر کدام از این اصول ریشه در یکی از مکاتب بزرگ روان شناسی دارد، می باشد.
با توجه به اهمیت مقطع ابتدایی و به ویژه پایه ی اول ابتدایی، نرم افزارهای آموزشی مورد بررسی در پژوهش حاضر شامل نرم افزارهای آموزش ریاضی در این پایه می باشد. انتخاب این موضوع از آن جهت است که دانش آموزان این پایه آنچه را که آموزش می بینند به راحتی می پذیرند. لذا تأثیر این آموزش‌ها انباشته و در سال‌های بعدی به خوبی خود را نشان می دهد. به گونه ای که آموزش های اولیه در این پایه، در موفقیت های بعدی این دانش آموزان بسیار مؤثر است (بارگاگلئوتی^[۱۴] و همکاران،۲۰۱۰، ص ۱). از این رو اهمیت دارد که آموزش این گروه سنی از کودکان از ابتدا به شکل صحیح، علمی و منطقی آن پایه ریزی گردد.
در این راستا و با توجه به اهمیت درس ریاضی در سیستم آموزش رسمی مدارس ما و ضعف بیشتر فراگیران در یادگیری این درس، استفاده از چند رسانه ای های آموزشی مربوط به این درس در بین دانش آموزان از متداول ترین نرم افزارهای در دسترس است. لذا با توجه به این موضوع مسأله و سؤال اصلی این پژوهش این است که تا چه اندازه نرم افزارهای آموزش ریاضی مقطع ابتدایی موجود در بازار که تأییدیه وزارت آموزش و پرورش را نیز دریافت داشته اند، از نظر محتوایی به رعایت اصول و مؤلفه های ساختن گرایان به عنوان نظریه ی روان شناسی یادگیری حاکم در عصر حاضر و همچنین اصول هفت گانه ی طراحی چند رسانه ای های مایر توجه نموده اند؟
با توجه به تحلیل محتوای چند رسانه ای آموزش درس فارسی عمومی از دیدگاه اصول مایر (اقدم و همکاران ،۱۳۹۱) .
و تحلیل محتوای چند رسانه ای آموزش درس شیمی بر اساس اصول مایر (مفتیان ،۱۳۸۸) .
از طرف دیگر استفاده کنندگان از محصولات چندرسانه ای (معلمان، دانش آموزان، والدین، و… ) و با توجه به رشد سریع و تنوع نرم افزار های آموزشی موجود در بازار نیازمند ارزشیابی و تحلیل این رسانه های آموزشی هستند (شاه جعفری ،۱۳۸۵) .
پس این مساله در پژوهش حاضر مورد بررسی است که:
آیا در چند رسانه ای های آموزشی ریاضی موجود در بازار ایران «اصول مایر » رعایت شده است ؟
آیا در چند رسانه ای های آموزشی ریاضی موجود در بازار ایران «اصول طراحی ساخت گرا » رعایت شده است ؟
نوآوری وخلاقیت پژوهش
در درس ریاضیات محقق به دیگر پژوهشات در این زمینه دسترسی نداشته است .
شاخص ها و معیارهای بکار گرفته شده ترکیبی از :
- اصول ومعیارهای درس افزارهای یادگیری الکترونیکی (اسکندری ، ۱۳۸۸) .
- اصول طراحی ساخت چندرسانه ای ارائه شده توسط مایر (مایر ومورنو، ۱۹۹۸).
- استانداردنرم افزارهای آموزشی توسط دفتر تکنولوژی آموزشی وزارت آموزش و پرورش .
- اصول طراحی و ارزشیابی نرم افزارهای آموزشی (شاه جعفری ،۱۳۸۲) .
- تحلیل چندرسانه ای درس شیمی (مفتیان ،۱۳۸۸) .
- مدل یادگیری مجازی تحت مدل ساخت گرا .
- کتاب راهبردها و فنون آموزشی (فردانش ،۱۳۸۰) .
- درحالی که پژوهشات قبلی در این حد از جامعیت شاخص ها استفاده ننموده اند.
- تعداد زیاد داوران و ترکیب داوران (دبیران ریاضی وتکنولوژیست آموزشی) .
- رعایت اصول تحلیل محتوا در ارزیابی (محاسبه شاخص توافقی ،ارزیابی کل چندرسانه ای و بخش های آن به صورت جداگانه ).
- در ایران مطالعاتی در خصوص ارزشیابی چندرسانه ای ها در زمینه اصول مایر در درس زبان انگلیسی (زارعی-زوارکی وعوض زاده ،۱۳۸۵)و درس شیمی (مفتیان ،۱۳۸۸) انجام گرفته است .اما یک ارزشیابی همه جانبه در خصوص نرم افزار های درس ریاضی صورت نگرفته است.
اهمیت و ضرورت انجام پژوهش:
امروزه کامپیوتر و فناوری اطلاعات در تمام سطوح مختلف زمینه های آموزشی نفوذ نموده است و به چالشی بزرگ برای آموزش سنتی تبدیل گردیده است. در حالی که برخی از مربیان در مقابل این چالش ایستادگی می کنند، گروهی دیگر به راحتی آن را پذیرفته و به منظور ارتقاء آموزش و یادگیری از آن استفاده می کنند. با این حال، تمام محصولات آموزشی الکترونیکی موجود در بازار، برای تدریس و یادگیری مناسب نیستند و در میان آنها باید به انتخاب دست زد (لی و لی^[۱۵]، ۲۰۰۷، ص ۱). از سوی دیگر، نوآوری در شیوه های آموزش از ویژگی های سبز فایل است و استفاده از رایانه در تمام زمینه ها، به خصوص در زمینه ی آموزش دروس مشکل نظیر ریاضیات، شاید امری اجتناب ناپذیر محسوب می گردد. استفاده از چندرسانه ای ها در نظام های آموزشی دارای فواید بسیار است و شاهد این گفته آن که استفاده آموزشی از برنامه های چند رسانه ای در کشورهای مختلف روند رو به رشد داشته است. امروزه برنامه های آموزشی چند رسانه ای فراوانی وجود دارند که در تدریس و یادگیری موضوعات و سطوح مختلف یادگیری مورد استفاده قرار می گیرند. چندرسانه ای آموزشی با درگیر نمودن حواس چندگانه در یادگیری، امکان تمرین به دانش آموز تا رسیدن به حد تسلط، تسهیل مشارکت میان دانش آموزان، کمک به آنان برای ایجاد ارتباط بین مفاهیم، انعطاف پذیری در مقابل نیاز فراگیران و برقراری ارتباط دو سویه با کاربر، می توانند باعث ارتقاء سطح یادگیری شوند (رضوی، ۱۳۸۶).