امکان صادرات آن نیز وجود دارد زیرا وقتی به ارقام واردات کشورهای اروپائی مثل آلمان و فرانسه توجه شود معلوم میگردد که گیاهان داروئی بازار بزرگی را در جهان داشته و کشور ما میتواند به یکی از صادر کنندگان این گیاهان تبدیل شود (صمصام شریعت، ۱۳۸۲ ). استفاده از گیاهان داروئی و معطر در کشورهای توسعه یافته به شدت در حال افزایش است به طوری که هم اکنون ۹۰ درصد مردم این کشورها از داروهای منشأ گیاهی استفاده میکنند (Racs، ۱۹۸۲). طبق آمار سازمان بهداشت جهانی در حال حاضر حدود ۸۰ درصد از جمعیت جهان از ترکیبات گیاهی برای درمان استفاده می کنند که این آمار در کشورهای توسعه نیافته بالاتر و در کشورهای توسعه یافته کمتر است (زمان، ۱۳۸۲). یک اصل مهم کشت و تولید گیاهان داروئی مخصوصاً گونه های نادر آنها حفظ منابع ژنی تولید دارو در طبیعت و به بیان دیگر حفظ« تنوع زیستی» میباشد (امیدبیگی، ۱۳۷۹). با توجه به افزایش سریع جمعیت ایران و نیاز مبرم و روزافزونی که صنایع داروسازی کشور به گیاهان دارویی به عنوان مواد اولیه تولید دارو دارند، توجه و تحقیق پیرامون این دسته گیاهان ضروری است (امیدبیگی، ۱۳۸۳).

ماریتیغال (Silybum marianum L) گیاهی دارویی، یکساله یا دو ساله از خانواده کمپوزیته و بومی اروپای غربی و مرکزی و شمال هند است. در عطاریها از برگ و ریشه گیاه خارمریم (ماریتیغال) به عنوان داروی معرق، تببر، اشتها آور ارائه میشود. از میوه ها یا بذرهای این گیاه برای درمان کاهش اشتها و نارسایی گوارشی به کار میرود (دوازده امامی و حسینی، ۱۳۸۸).
در چند دهه اخیر مصرف نهادههای شیمیایی در اراضی کشاورزی موجب معضلات زیست محیطی عدیدهای از جمله آلودگی منابع آب، افت کیفیت محصولات کشاورزی، کاهش تنوع زیستی و فرسایشی ژنتیکی، ایجاد مقاومت در امراض و آفات گیاهی و کاهش میزان حاصلخیزی خاکها شده است (Sharma، ۲۰۰۲). کشاورزی پایدار بر پایه مصرف کودهای آلی و بیولوژیک با هدف حذف یا تقلیل چشمگیر در مصرف نهاده های شیمیایی، یک راه حل مطلوب جهت غلبه بر این مشکلات به شمار میآید. کشاورزی پایدار نظامی است که ضمن برخورداری از پویایی اقتصادی، میتواند موجب بهبود وضعیت محیط زیست و استفاده بهینه از منابع موجود شده و همچنین در تأمین نیازهای غذایی انسان و ارتقاء کیفیت زندگی جوامع بشری نقش بسزایی داشته باشد. علاوه بر این، کشاورزی پایدار با رعایت اصول اکولوژیکی، میتواند ضمن ایجاد توازن در محیط زیست، کارآیی استفاده از منابع را افزایش داده و زمینه بهره وری طولانی مدتتری را نیز برای انسان فراهم سازد. یکی از ارکان اصلی در کشاورزی پایدار استفاده از کودهای بیولوژیک در اکوسیستم های زراعی است (شریفی عاشور آبادی و همکاران، ۱۳۸۱).
کودهای بیولوژیک، شامل مواد نگهدارندهای با جمعیت متراکم یک یا چند نوع ارگانیسم مفید خاکزی و یا بصورت فرآورده متابولیک این موجودات میباشند که به منظور تأمین عناصر غذایی مورد نیاز گیاه در اکوسیستم زراعی بکار میروند. بطور معمول، ارگانیسمهای مورد استفاده برای تولید کودهای بیولوژیک از خاک منشأ گرفته و در اغلب خاکها حضور فعال دارند. معهذا در بسیاری از موارد، کمیت و کیفیت آنها در حد مطلوب نیست و به همین دلیل استفاده از مایه تلقیح آنها، ضرورت پیدا میکند (صالح راستین، ۱۳۸۰). در این میان ورمیکمپوست یکی از مهمترین کودهای بیولوژیک میباشد که نقش مهمی در افزایش کمی و کیفی محصول دارد. بنابراین بکارگیری کودهای آلی و بیولوژیک، گامی اساسی و مطمئن در جهت دستیابی به اهداف کشاورزی پایدار میباشد. در بحث تولید گیاهان دارویی، ارزش واقعی به کیفیت محصول و پایداری تولید داده میشود و کمیت محصول در درجه دوم اهمیت قرار میگیرد. مطالعات انجام شده بر روی گیاهان دارویی در اکوسیستمهای طبیعی و زراعی گویای آن است که استفاده از نظام کشاورزی پایدار به دلیل تطابق با شرایط طبیعی و اصل اصالت کیفیت محصول، بهترین شرایط را برای تولید این گیاهان فراهم میآورد و حداکثر ماده مؤثر (Active Substances) در چنین شرایطی تولید میگردد (شریفی عاشور آبادی و همکاران، ۱۳۸۱).
از طرفی یکی از عوامل اصلی فرسایش خاک شخم زدن بی رویه میباشد. همچنین برای شخم زدن چون باید از ادوات مکانیکی استفاده کرد در نتیجه میبایست از سوختهای فسیلی نیز بهره برد که این خود باعث افزایش آلودگی هوا و مصرف سوخت میگردد. امروزه روشهایی وجود دارد که کمترین شخم را با توجه به شرایط زمین در نظر میگیرند بدون اینکه از عملکرد نهایی محصول کم گردد. ایران یکی از کشورهای پیشرو در فرسایش خاک میباشد. به همین دلیل در سیستم کشاورزی ارگانیک به این مسأله نیز اهمیت زیادی دادهاند و ضوابط خاصی را به توجه به نوع کشت برای شخم زدن خاک در نظر گرفتهاند. شخم زدن خاک شامل اعمال مکانیکی است که باعث تغییر یا مخلوط کردن خاک میشود مانند: شیارکندن، شخم زدن، کندن، بیل زدن، کلوخ شکنی و .. است.

۱-۲- اهداف

با توجه به رشد روز افزون جمعت و نیاز به افزایش بهره وری در واحد سطح در کشاورزی و لزوم یافتن مکانیزمهای فیزیکی و سازگار با محیط زیست این تحقیق با هدف بررسی اثر نوع شخم (بدون شخم، نیمه شخم، شخم کامل) و کود (شیمیایی، آلی، دامی) بر عملکرد ماریتیغال انجام شد.

فصل دوم

کلیات و بررسی منابع

۲-۱- تاریخچه استفاده انسان از گیاهان دارویی

سابقه درمان بیماریها با گیاهان دارویی به قدمت تاریخ زیست انسان بر روی کره زمین است. انسان به حکم تجربه، علم و اندیشه و جانوران بنا به مقتضیات خود در طول عمر حیات در کره زمین به کمک گیاهان دارویی خود را مداوا کرده و می‌کنند. از آنجا که انسان جزئی از طبیعت است بطور مسلم برای هر بیماری، طبیعت گیاهی برای مداوای آن عرضه کرده است، به همین دلیل به طبیعت روی آورده و از نعمات آن بهره می‌برد، و به درمان سریع‌تر ، بهتر و مطمئن‌تر دست می‌یابد (امیدبیگی، ۱۳۷۶).

۲-۲- رابطه گیاهان دارویی و بیماری

هر خاکی و هر آب و هوایی، بستر انواع گیاهان دارویی است. بنابراین همه چیز در همه جا نمی‌روید و حکمت خلقت در این است که هر جا بیماری هست، قطعا نوع گیاه دارویی آن نیز یافت می‌شود. از طرفی همه گیاهان دارویی در یک فصل خاص نمی‌رویند. هنوز کسی رابطه بین شیوع بیماری در یک فصل یا یکزمان و وفور گیاهان دارویی آن فصل را جستجو نکرده است، ولی می‌دانیم که بسیاری از بیماریها در فصل خاص شیوع پیدا می‌کنند و بعضی از گیاهان دارویی شناخته شده و ناشناخته نیز در همان فصل به وفور یافت می‌شوند (امیدبیگی، ۱۳۷۶)

۲-۳- ترکیبات مهم گیاهان دارویی

۲-۳-۱- موسیلاژ:

موسیلاژ در بسیاری از گیاهان یافت میشوند. موسیلاژ از پلی ساکاریدهای جذب کننده آب ساخته شدهاند، که تولید ژلهای چسبناک میکنند. موسیلاژ باعث محافظت دستگاه هاضمه در مقابل تحریکات، اسیدیته بالا، التهابات دستگاه هاضمه و همچنین باعث بهبودی التهابات گلو، ششها، کلیه ها و لولههای ادراری میشوند. مانند گونهای نارون(Ulmus rubra) که گیاه موسیلاژدار میباشد (زارعزاده، ۱۳۸۳).

۲-۳-۲- فنلها:

گروهی از ترکیبات نظیر اسید سالیسیلیک پیش ماده آسپرین و بسیاری از گیاهان از جمله بید(Salix alba) دارای این ماده میباشند. فنلهای دیگر تیمول ترکیب فنولی موجود در آویشن زراعی (Thymus vulgaris) است. هنگامی که به صورت خوراکی مصرف شود خاصیت ضدعفونی کنندگی و کاهش دهنده التهابات را دارد و هنگامی که روی پوست به کار برده شود خاصیت تحریک کنندگی دارد (زارع زاده، ۱۳۸۳).

۲-۳-۳- تانن ها:

تاننها از مقدار بسیار کم تا بسیار زیاد در گیاهان تولید میشوند. تانن پوست و برگ گیاه داری مزه تند و قابض میباشند و مصرف آنها برای حشرات و حیوانات ناخوشایند میباشند. تاننها باعث انقباض پوست و اصلاح مقاومت آنها به گندیدگی میشوند مثل پوست بلوط(Quercus robur) و آکاسیا (Acacia catechu) که دارای میزان زیادی تانن میباشند (زارع زاده، ۱۳۸۳).

۲-۳-۴- کومارینها:

کومارینها فعالیتهای مختلف دارند نظیر کومارینهای موجود در اکلیل الملک (Melilotus officinalis) که خاصیت رقیق کنندگی خون را دارد. در حالیکه برگاپتن در کرفس (Apium graveolens) بعنوان کرم ضد آفتاب و خلین موجود در خلال دندان (Ammi visnaga) دارای توانایی شل کنندگی ماهیچههای صاف را دارد. (زارعزاده، ۱۳۸۳).

۲-۳-۵-آنترا کوئینون ها:

آنتراکوئینونها ترکیبات فعال عمده در گیاهان نظیر سنا (Cassia senna) و ریوند چینی (Rheun palmatum) میباشند که برای رفع یبوست مورد استفاده قرار میگیرند. این مواد اثر محرک مسهلی در روده بزرگ دارند و سبب انقباضات روی دیواره روده و باعث تحریک حرکات رودهای تقریباً پس از ۱۰ ساعت پس از مصرف آن میشوند. آنها همچنین باعث سیالیت بیشتر مدفوع و دفع راحتتر آن میشوند (زارع زاده، ۱۳۸۳).

۲-۳-۶- فلاونوئیدها:

فلاونوئیدها در بسیاری از گیاهان وجود دارند و دارای فعالیت وسیعی از جمله خاصیت ضد التهاب و بویژه برای تقویت گردش خون مفید میباشند مانند روتین در (Fagopyrum esculentum) و لیمو شیرین که باعث تقویت مویرگها می شود (زارعزاده، ۱۳۸۳).

۲-۳-۷- آنتوسیانین ها:

این رنگدانهها باعث ایجاد رنگ آبی، بنفش یا قرمز کمرنگ در گلها و میوه ها میشود که باعث تقویت وحفظ سلامت رگهای خونی میشوند مانند تمشک (Rubus fruticosus) و انگور قرمز (Vitis venifera) (زارع زاده، ۱۳۸۳).

۲-۳-۸- گلوکوزیلینات ها:

منحصراً در گونه های مختلف خردل وجود دارند. گلوکوزیلینات ها اثر تحریک کنندگی روی پوست را دارند که باعث التهاب و تاول میشوند. به صورت ضماد برای ورم مفاصل دردناک بکار برده میشوند و باعث افزایش جریان خون و نیز جریان خون به منطقه تحت تأثیر میشود و به دفع مواد زائد از بدن کمک میکند (یک عامل کمک کننده ناراحتیهای مفاصلی) همچنین باعث کاهش فعالیت تیروئید میشوند. تربچه (Raphnus sativus) و خردل سفید (/sinapis alba) حاوی مقدار قابل توجهی از این مواد هستند (زارع زاده، ۱۳۸۳).

۲-۳-۹- اسانس ها:

روغنهای فراری که از گیاهان استخراج میشوند اسانس نامیده میشوند که مهمترین ترکیب شیمیایی گیاهی هستند. نظیر اسانس درخت چای (Melaleuca altemifolia) که بیش از ۶۰ نوع ترکیب فرار مختلف در آن شناخته شده است. بسیاری از آنها قویاً خاصیت ضدعفونی کنندگی دارند. بعضی از روغنهای فرار حاوی سزکوئیترپنها نظیر آزولن موجود در بابونه (Chamomilla recutita) میباشند. این ترکیبات اثر ضدالتهابی دارند (زارعزاده، ۱۳۸۳).

۲-۳-۱۰- ساپونینها:

دو نوع ساپونین وجود دارد، ساپونینهای تریترپنوئیدی و ساپونینهای استرودیولی که بعداً نام آنها از هورمونهای استرادیولی طبیعی مشابه بدن گرفته شد. بسیاری از گیاهان دارای ساپونینهای استرادیولی با فعالیت مشخص هستند نظیر شیرین بیان (Glycyrrhiza glabra) که یکی از بهترین نوع شناخته شده میباشد. ساپونین ترپنوئیدی در ریشه پامچال (Primula veris) وجود دارد که یکی از قویترین خلط آور است و نیز ممکن است به جذب غذاکمک کند (زارعزاده، ۱۳۸۳).

۲-۳-۱۱- گلیکوزیدهای قلبی:

گلیکوزیدهای قلبی در گیاهان دارویی مختلف یافت میشوند در گونه های مختلف گل انگشتانه نظیر(Digitalis purpurea) گلیکوزیدهای قلبی شامل دیژتوکسین، دیژوکسین و ژیتوکسین وجود دارند که به طور مستقیم باعث فعالیت قلب میشوند. در هنگام سکته قلبی به تقویت نیرو و انقباضات قلب کمک میکند. گلیکوزیدهای قلبی به طور قابل ملاحظهای خاصیت مدری دارند. آنها به انتقال مایع از بافتها و سیستم گردش خون به دستگاه ادراری کمک میکنند بنابراین باعث کاهش فشار خون میشوند (زارعزاده، ۱۳۸۳).

۲-۳-۱۲- گلیکوزیدهای سیانوژنیک:

اگر چه این گلیکوزیدها دارای سیانید هستند اما اثر آرام بخشی و شل کنندگی ماهیچههای قلبی در دز کم را دارند گونه Prunus serotenia و آقطی (Sambacus nigra) هر دو حاوی گلیکوزید سیانوژنیک می باشند که توانایی توقف و تسکین سرفههای خشک تحریکی را دارند (زارعزاده، ۱۳۸۳).

۲-۳-۱۳- ویتامین ها:

بعضی از گیاهان دارای مقدار قابل توجهی ویتامین میباشند. بولاغاتی (Nasturium officinale) دارای مقدار زیادی ویتامین E و میوه گل نسترن دارای میزان بالایی ویتامین C می باشند. اکثر گیاهان دارویی دارای حداقل چند ویتمین میباشند که این ویتامیها باعث درمان بیماریها میشوند (زارعزاده، ۱۳۸۳).

۲-۳-۱۴- مواد تلخ:

گروهی از مواد مختلف بهم پیوسته میباشند که مزه تلخ از خود بروز میدهند، تلخی آنها باعث تحریک ترشحات بوسیله غدد ترشحی و اندامهای هاضمهای میشود که در اثر اصلاح هضم و جذب غذا در نتیجه بدن تغذیه و تقویت میشود. بسیاری از گیاهان دارای مواد تلخ میباشند برجسته ترین آنها افسنطین (Artemisia absinthium) و مریم کوهی(Swertia chirata) میباشد (زارعزاده، ۱۳۸۳).

۲-۳-۱۵- آلکالوئیدها:

گروهی از ترکیبات پیچیده هستند که اکثراً دارای نیتروژن (NH₂) میباشند که آنها را از نظر فارماکولوژیکی فعال میسازد. بعضی از آنها مصارف و خواص دارویی دارند که به خوبی شناخته شده است. برای مثال وینکریستین در گیاه پروانش (Vinca rosea) که درمان کننده بعضی از انواع سرطان ها میباشد. آلکالوئیدهایی نظیر آتروپین که در شابیزک (Atropa belladonna) اثر مستقیم روی بدن دارد و کاهش دهنده اسپاسمها، برطرف کننده درد و کاهش دهنده ترشحات بدن میباشد (زارعزاده، ۱۳۸۳).