بهداشت و سلامت یک هدف اجتماعی و نتیجه مطلوب دامنه ای از مداخلات توسعه ای است و حصول به آن باید فعالانه و با بهره گرفتن از همه منابع و ابزار موجود پیگیری شود تجارب قبلی نشان داده است که سلامت تحت تاثیر مجموعه پیچیده ای از عوامل اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی قرار دارد. (اللهیاری، مولایی هشچین، علی پور و دوستار، ۱۳۹۰، ص ۳۶)
امروزه پیشرفت علم و فناوری، ارتقای سطح سواد، بهبود ارتباطات، دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی، تغییر در شیوه زندگی، توسعه شهرنشینی، سلامت را از نظر علت بیماری و مرگ در دنیا تغییر داده است و جوامع را با پدیده گذر سلامت^[۱۸] روبرو ساخته است تارخچه سیر تعریف سلامت در متون علمی حاکی از تکامل آن از تاکید بر ابعاد چشمی، روانی، اجتماعی به ابعاد معنوی و روحانی سلامت است آنچه که در سالهای اخیر شاخص اندازه گیری سلامت را از نوع کمی آن به نوع کیفی نزدیک تر نموده است تغییر دیدگاه ماده گرایی حاکم بر این تعاریف و یافتن نقص شمول کامل آن بر تمام ابعاد سلامت انسان می باشد با مراجعه ای مختصر به مبانی دین اسلام مشخص می گردد که یان دین جهان شمول با ظرافت کامل موضوع حفظ سلامت و ارتقای آن را مطرح نموده و بر ارزیابی کیفی سلامت و وجود انسان تاکید می نماید. (محمدی،۱۳۸۹، ص۳)
سلامت مانند آموزش و پرورش از مهمترین شاخص های اجتماعی و اقتصادی محسوب می شود تامین بهداشت و سلامت در میان افراد و گروه های مختلف جامعه سبب افزایش امنیت و رشد اقتصادی می شود (مهرارا و نصیب پرست،۱۳۹۲، ص۲) و بالعکس همچنین میزان بهره مندی از امکانات آموزشی و خدمات سلامتی تا حدود زیادی به میزان بهره وری در سطح خانوار و رشد اقتصادی بستگی دارد. (رضایی قلعه و میلانی بناب، ۱۳۸۵، ص۱۳۱)
در سند چشم انداز بیست ساله ایران، مشخصات جامعه سالم ایرانی چنین توصیف شده است: برخورداری از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، تامین اجتماعی، فرصت های برابر، توزیع مناسب درآمد، نهاد مستحکم خانواده، به دور از فقر، فساد، تبعیض و بهره مندی از محیط زیست مطلوب. (ضرابیو شیخ بیگلو، ۱۳۹۰، ص۱۱۰)
برای دستیابی به سلامت همگانی تیمهای چند بخشی باید تلاشهای مشترک را با رهبری و هدایت بخش بهداشت آغاز کنند تا راهکارهای لازم برای ایجاد محیط های همایتی و تقویت بهداشت و سلامت طراحی شود. (بابایی، ۱۳۸۲، ص۲۲۸)

حضرت علی (ع) می فرمایند: دنیا خانه ایمنی و سلامتی است برای کسی که نسبت به آن اهل معرفت باشد… (خلیلیان، ۱۳۸۱، ص۹)
سامت چه در بعد جسمی و چه روانی از مهمترین ابعاد زندگی انسان است. سرمایه گذاری در این بخش از وضایف اصلی دولت بشمار می آید اما پیشگیری از بروز مشکلات بهترین شیوه برای مبارزه با یک مشکل است. دولت می بایست با ارائه آموزش و تسهیلات لازم در راستای سلامت به مردم این بعد از ابعاد زندگی آنان را بهبود بخشد.
۲-۲-۷-۱- نقش سلامت در کیفیت زندگی
در حدود پنجاه سال قبل برای اولین بار کیفیت زندگی در رابطه با وضعیت سلامت مطالعه و گزارش شد کیفیت زندگی هر فرد و جامعه با عوامل گوناگونی مرتبط است اما کیفیت زندگی وابسته به سلامت بخشی از کیفیت زندگی را شامل می شود که تحت تاثیر سلامت انسانها قرار می گیرد. (نویدیان، ۱۳۸۹)
کیفیت زندگی موضوعی چند بعدی است و دارای ابعاد جسمی، روانی، اجتماعی و روحی است این ویژگی با تعریفی که امروزه از سلامتی داریم منطبق است آنجا که سلامتی را رفاه کامل جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی می دانیم. (سلامتی،۱۳۸۸، ص۷)
پسیون^[۱۹] اینگونه کیفیت زندگی را تعریف می کند: بطور کلی وضعیت محیطی که مردم در آن زندگی می کنند، مانند آلودگی و کیفیت مسکن و نیز رخی از صفات و ویژگیهای خود مردم مانند سلامت و دسترسی. (رضوانی و منصوریان، ۱۳۸۶، ص۲۱)
سلامت را نمی توان صرفاً به نبود بیماری تقلیل داد کیفیت زندگی و امید به زندگی دو وجه کیفی و کمی سلامت را تشکیل می دهند که نهایتی برای آنها متصور نیست. (اعتمادی و رفیعی، ۱۳۷۹، ص ۱۱۳۵)
عوامل شخصیتی بطور غیر مستقیم از طریق تاثیر بر سلامت روان بر کیفیت زندگی افراد تاثیر می گذارد یکی از مشخصه های اصلی کیفیت زندگی چند بعدی بودن آن است از گذشته سه بعد اساسی کیفیت زندگی مرتبط با سلامتی را ابعاد جسمانی، روانی و اجتماعی در نظر گرفته اند ولی با توجه به تاکید زیادی که روی بعد سلامت روان شده است امروزه اکثر متخصصان معتقدند که کیفیت زندگی چهار بعد دارد:
بعد جسمانی: به دریافت فرد از توانایی هایش در انجام فعالیتهای روزانه که نیاز به مصرف انرژی دارد اشاره می کند که می تواند دربرگیرنده مقیاسهایی مانند: تحرک، توان، انرژی، درد و ناراحتی، خواب، استراحت و ظرفیت توان کار باشد.
بعد روحی و روانی: جنبه های روحی و احساسی سلامت مانند افسردگی، ترس، عصبانیت، خوشحالی و آرامش.
بعد اجتماعی: به توانایی فرد در برقراری ارتباط با اعضای خانواده، همسایگان، همکاران و سایر گروه های اجتماعی، وضعیت شغلی و شرایط اقتصادی کلی مربوط می شود.
بعد معنوی: به چگونگی درک فرد از معنا و مفهوم و هدف زندگی دلالت دارد.
کیفیت زندگی به انتظارات، احساسات، اعتقادات و پندارهای فرد بستگی دارد از این رو ارزیابی شخصی از سلامت یا خوب بودن و ناراحت بودن عامل کلیدی در مطالعات کیفیت زندگی می باشد بطور کلی می توان گفت عامل اصلی تعیین کننده کیفیت زندگی عبارت است از تفاوت درک شده بین آنچه هست و آنچه باید باشد و بعد ذهنی کیفیت زندگی همان احساس خوب داشتن و رضایت فردی است. (براری، ۱۳۹۱)
کوشش سالهای متمادی سازمانهای مرتبط با سلامت در جهت افزایش طول عمر متمرکز بوده است در سالهای اخیر پس از موفقیت بسیار در این زمینه در کنار افزایش طول عمر و یا افزایش کمی طول عمر، کیفیت زندگی مطرح شد اندازه گیری کیفیت زندگی و توجه به آن در کنار درمان و مراقبت های سلامت اهمیت جنبه های اجتماعی و روانی در کنار جنبه های جسمانی سلامت را مطرح کرده است برخی کیفیت زندگی را شادی، ارضای تمایلات، دستیابی به اهداف، مفید بودن در جامعه و توانایی فیزیکی و روانی مناسب می دانند برخی دیگر کیفیت زندگی را برداشت فردی از وضعیت سلامت و میزان رضایت از سلامتی ذکر می کنند. (سلامتی،۱۳۸۸، ص۷)
سلامت با همه جوانب آن از جمله حقوق اولیه انسانی و شاخصهای عدالت در جامعه می باشد حق سلامتی به معنی برخورداری از یک زندگی سالم و مولد و باکیفیت توام با طول عمر قابل قبول و عاری از بیماری و ناتوانی است هدف اولیه نظام سلامت در هر کشور نیز تامین، حفظ و ارتقاء سلامت و کیفیت زندگی آحاد جامعه می باشد. (میرزامحمدی، فرمهینی فراهانی واسفندیاری، ۱۳۹۰، ص ۲۲)
ماهیت خدمات بهداشتی درمانی به گونه ای نیاز به آنها منحصر به گروه خاصی از مردم نمی شود و در واقع تمامی انسانها در تمامی سکونت گاه ها بدان نیازمند می باشند فقدان یا کمبود خدمات بهداشتی و درمانی بویژه در روستاها و شهرهای کوچک و مناطق محروم پیامدهای منفی زیادی را به همراه خواهد داشت که مهمترین آنها اثرات ناگواری است که متوجه زندگی انسانهاست. (ضرابی و شیخ بیگلو، ۱۳۹۰، ص۱۰۸)
سلامت یکی از مهمترین پیش شرط های رفاه اجتماعی است به عبارتی دیگر سلامت خوب نشانه توسعه می باشد. (مهرآرا و نصیب پرست، ۱۳۹۲، ص۴)
بنا بر اصل ۲۹ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران برخورداری از یک زندگی سالم مولد و باکیفیت، توام با طول عمر قابل قبول و عاری از بیماری و ناتوانی حقی است همگانی که مسئولیت و تولیت بر عهده دولت هاست و پیش شرط توسعه پایدار است (ضرابی و شیخ بیگلو، ۱۳۹۰، ص۱۰۸)
سلامت از مولفه های اصلی کیفیت زندگی به شمار می رود و دستیابی عمومی به آن از ملزومات هر جامعه در جهت رسیدن به توسعه است. کمبودها در این بخش می تواند سایر ابعاد اجتماع از جمله بعد اقتصادی آن را تحت تاثیر قرار دهد. همانگونه که گفته شد کیفیت زندگی هر فرد، احساسات و اعتقادات و پندارهای هر فرد راجع به زندگی خود است و کسی که از سلامتی برخوردار نیست این احساس رضایت در او وجود ندارد.
۲-۲-۷-۲- تاثیر توسعه صنعتی بر وضعیت سلامت
سلامت یکی از محورهای اصلی توسعه پایدار و بخش جدایی ناپذیر آن برای ارتقای کیفیت زندگی است، حفظ و ارتقای سطح سلامت جامعه، لازمه هر حرکت و اقدام در برنامه ریزی اجتماعی و اقتصادی محسوب می شود. (مزید آبادی فراهانی، ۱۳۸۶، ص۲۸)
سلامت یکی از ملزومات اصلی رفاه و توسعه یافتگی هر جامعه به شمار می رود پیشنیاز بهبود شاخص های کلیدی سلامت، آگاهی از عواملی است که بر وضعیت شاخص های سلامت موثر می باشد در میان متغیرهای محتمل تاثیرگذار بر سلامت، سه متغیر درآمد، نهاده سلامت (از قبیل مخارج بهداشتی، تعداد پزشکان و …) و سرمایه انسانی از عواملی هستند که مطالعات زیادی بر تاثیر آنها بر وضعیت سلامت کشورهای مختلف صحه گذاشته اند. (مهرآرا و نصیب پرست، ۱۳۹۲، ص۱)
سلامت امری است که تنها وظیفه و هدف بخش سلامت نیست بلکه هدف تمامی بخشهای توسعه و محور همه تلاشها و برنامه ریزی های مختلف دولت است. (بابایی، ۱۳۸۲، ص۲۱۸)
می توان صنعتی شدن را نیز به عنوان یک متغیر بالقوه موثر بر وضعیت سلامت کشورها به حساب آورد بطور متوسط در کشورهای صنعتی وضعیت سلامت بهتر است با این وجود صنعتی شدن در بعضی از کشورها وضعیت سلامت را بدتر کرده است در واقع می توان گفت صنعتی شدن می تواند اثر توام مثبت و منفی در وضعیت سلامت داشته باشد از آشکارترین این آثار می توان به آلودگی آب و هوا در اثر کارخانجات صنعتی شده می تواند باشد و یا ممکن است سرمایه گذاران در بخش سلامت و آموزش و … برای کسب درآمد بیشتر به سرمایه گذار در بخش صنعت روی آورند و موجب افزایش درآمد و شغل و بهبود استاندارد های زندگی و بهبود سیستمهای فاضلاب و … و در کل توسعه اجتماعی شود. (مهرآرا و نصیب پرست، ۱۳۹۲، صص۹-۸)
با توسعه صنعتی یک منطقه و اختصاص منابع مالی لازم به بخش بهداشت و درمان آن منطقه میتوان تسهیلات درمانی بیشتری را در اختیار ساکنین قرار داد. همچنین با ارائه آموزشهای لازم در راستای حفظ سلامت به ساکنین و کارکنان صنعتی موجب بهبود وضعیت در جهت رسیدن به اهداف سلامت توسعه پایدار گردید.
۲-۲-۸- تحصیلات
چند دهه پیش در کتابها و محافل علمی صحبت از عصر ماشینی و تحولات و تاثرات ناشی از آن مطرح بود و امروزه که در عصر اطلاعات و ارتباطات به سر می بریم، تغییر و تحولات به قدری سریع و شگرف رخ می دهد که انسان به وضوح سیر این فرایند را درک نمی کند و اغلب خود را با نتایج حاصل از این تحولات مواجه می بیند در این غوغا و هیاهو مفهوم با ارزشی چون کیفیت زندگی به فراموشی سپرده شده است و به ندرت از آن یاد می شود اگر آموزش “خرد زندگی” سر لوحه برنامه آموزش و پرورش کودکانمان در خانه و مدرسه قرار گیرد شاید نسل آینده از کیفیت زندگی بهتری برخوردار شود. (رحمتی، ۱۳۹۲)
در جوامع پیشرفته روحیه استقبال از تغییر پذیری و گرایش به پویش و نوآوری یک ارزش محسوب می شود کشورهای توسعه یافته این وظیفه را بر عهده نظام آموزشی خود قرار داده اند تا افراد را از سنین کودکی برای زندگی در محیطی پر تحول و تغییر پذیر آماده سازند. (خلیلیان،۱۳۸۱، ص۱۱)
دانش ترکیبی از داده ها و اطلاعات است که به آن دیدگاه های تخصصی، مهارتها و تجربیات افزوده می شود تا دارایی های ارزشمندی برای کمک به اتخاذ تصمیمات صحیح بدست آید. (Chi-pai ،به نقل از شریف زاده و بودلایی، ص۳)
انواع آموزشها بر حسب سطح و درجه پیشرفته بودن آن بر تعلیم مهارتهای عمومی و یا بر مهارتها و تخصص های پیشرفته متمرکز می باشند گروه نخست عموما به آموزشهای عمومی (پایه و متوسطه) معروف است که تا اخذ درجه دیپلم را در بر می گیرد و گروه دوم غالباً شامل آموزش های عالی دانشگاهی است که انتظار می رود این قبیل آموزشها، دانش و مهارت تخصصی را برای انجام مشاغل و حرف خاص ارائه دهد. (نادری، ۱۳۸۵، ص۱۰)
وارنک و دیگران (۱۹۹۸) دانش را و انواع و به شرح ذیل تقسیم کردند. (شریف زاده و بودلایی، ۱۳۸۷، ص۱۷)
دانش عمومی^[۲۰]: دانشی که به صورت سازگاری متقابل، در نهاد اجتماعی مشخص شده است
دانش فردی^[۲۱]: دانشی که متعلق به فردی واحد می باشد و با دیگران تسهیم نشده است
دانش درونی^[۲۲] دانشی که فقط درون نهاد اجتماعی مشخص قاب دسترس می باشد
دانش برونی^[۲۳]: دانشی که فقط خارج از نهاد اجتماعی مشخص قابل دسترسی می باشد
ترویج آموزش و آگاه سازی، اشاعه دانش، مهارتها و معرفت سنتی، ایجاد تغییر در رفتارها و ارزشها از جمله ابزارهای اصلی توسعه پایدار هستند. (عریضی و مولایی، ۱۳۹۱،ص۱۵)
در واقع دانش و سرمایه فکری پایه و اساس شایستگی های اصلی و نیز راهبردی برای عملکرد بهتر می باشد. (برگردن،۱۳۸۶، ترجمه انصاری، ص۷)
با افزایش سطح آموزش در نتیجه اطلاعات منابع انسانی، مهارت منابع انسانی برای تصمیم گیری در مورد نحوه استفاده از سایر نهاده ها افزایش یافته و نهاده ها از جمله خود منابع انسانی به صورت کارامد در فرایند تولید تخصیص می یابند. (فلاحی و سجودی، ۱۳۹۰، ص۹۶)
چگونگی تاثیر گذاری آموزش بر بهره وری: ۱- یادگیری راه های بهتر انجام دادن کار ۲- یادگیری راه های جدید برای انجام کار ۳- یادگیری انجام دادن کارهای تخصص بر ۴- فراگیری کارهای جدید (ناشی از اکتشافات علمی فنی). (نادری، ۱۳۸۵، ص۹)
با ورود صنعت به هر منطقه می توان افراد آن منطقه را از جهات رسمی و غیر رسمی مورد آموزش قرار داد. این آموزش ها می تواند در راستای سازگاری و زندگی بهتر در آن منطقه باشد و یا آموزشهای تخصصی در جهت استفاده از یک شغل و یا حرفه. ولی در هر حال قبل از ایجاد تغییر در هر مکانی باید آموزش های لازم به ساکنین داده شود تا موجب پیشگیری از بروز معضلات بعدی گردد و از نیرو و توان افرا بومی برای پیشبرد عموم استفاده شود.
۲-۲-۸-۱- نقش تحصیلات در کیفیت زندگی
علم و تکنولوژی از آن جهت درای اهمیتند که زندگی روزمره ما را شکل می دهند وسایل و ابزار کار، حمل و نقل، درمان، نظامی گری و جنگ و دفاع، زراعت و فراغت، همگی نتایج و ثمرات علم هستند اما این نتایج و آنچه که ما و بشریت به طور کلی تا کنون به عنوان نتایج علم دیده و شناخته و شنیده ایم لزوما تنها نتایج ممکن نمی بایست باشند زیرا علم نه تنها بوجود آورنده فرهنگ و تمدن است بلکه خود نیز منعکس کننده فرهنگ و متاثر از آن است. (مردوخی،۱۳۶۸، ص۴۰)
تحصیلات و آموزش نه تنها سبب ارتقاء رشد و کارایی می شود بلکه می توانند نابرابری و آثار زمینه های نامساعد را کاهش دهند تحصیلات موثر ترین راه برای ترقی افراد جوان خانواده های کم درآمد در سلسله مراتب اقتصادی و اجتماعی است. (بکر،۱۳۸۰، ترجمه عدلی، ص ۲۴)
در تمام جوامع افرادی که دارای تحصیلات بیشتر هستند بطور متوسط از سطح درآمد بالاتری نسبت به افراد با سطح تحصیلات کمتر برخوردارند بدین ترتیب برای آموزش منافعی به صورت افزایش درآمد در طول زندگی افراد وجود دارد. (نادری، ۱۳۸۵، ص ۷)
با افزایش دانش و آگاهی برخورد با مسائل و مشکلات پیشروی زندگی برای افراد راحت تر می گردد و آنها می توانند دور اندیشی بیشتری برای آینده خود داشته باشند. کسانی که علم و دانش و به نوعی تحصیلات بالاتری دارند می توانند از موقعیتهای شغلی بهتر با درآمد بالاتر بهره مند شوند. همه این موارد ذکر شده باعث بهبود وضعیت زندگی مردم می گردد.
۲-۲-۸-۲- تاثیر توسعه صنعتی بر وضعیت تحصیلات
اگرچه توسعه پایدار هرکشوری بر اساس توانمندی های خاص آن کشور تعیین می گردد، اما وجه مشترک اصلی توسعه در تمامی کشورها دانایی محور بودن آن است خوشبختانه در کشور ما هم توسعه بر مبنای دانایی مد نظر است برای تحقق توسعه پایدار بر مبنای دانایی سپری کردن چهار مرحله ضروری است: ترویج علم، تولید علم، بکارگیری شاخص های علم سنجی و تولید فناوری در کشورهای توسعه یافته، بسترسازی مناسب برای توسعه مهیا شده است و دانشمندان، سیاستگذاران و مدیران در این جامعه باور دارند که اولاً برای رسیدن به هر توسعه ای برنامه ریزی راهبردی و عالمانه مورد نیاز است و ثانیاً بهره مندی از دانش و علم شرط لازم برای توفیق در هرکاری است بنابر این به مردم خود آموخته اند که برای کمک به خودتان علم و دانش را در کارهایتان بکار گیرید. (زلفی گل، ۱۳۸۳، صص۱۸-۱۷)
توسعه منابع انسانی از طرق مختلفی تحقق می پذیرد که شامل حوزه های مربوط به ارتقاء سطح سلامت و بهداشت و توسعه سطح دانش و مهارت می باشد توسعه سطح دانش و مهارت به نوبه خود از طریق آموزشهای رسمی و مدرسه ای و نیز از طریق آموزش و یادگیری خارج از نظام مدرسه ای محقق می شود. (نادری، ۱۳۸۵، ص۶)