تعداد ردیفهای گلدهی از ۴ تا ۹ متفاوت و بیشتر ۶ ردیف است. تعداد بذور پوک بیش از ۵۰ درصد بذور تولیدی در روی بوته گزارش شده است که با توجه به شرایط بارندگی این میزان افزایش یا کاهش مییابد.
زمان رسیدگی بذر از دهه دوم اردیبهشت شروع و تا دهه دوم خرداد به تدریج ادامه دارد. پس از رسیدن بذر ابتدا ساقه های بذری شروع به زرد شدن کرده و به تدریج برگها زرد میشوند. این مرحله توقف رشد از اواسط و اواخر خرداد شروع و تا اوایل پاییز ادامه دارد. ساقهها و برگها چنانچه مورد چرای دام تا قبل از این زمان قرار نگیرند، امکان ماندن در روی گیاه تا سال بعد وجود دارد ولی معمولاً بر اثر عوامل جوی و تردد دام و یا چرا، بوتهها بدون شاخ و برگ شده و در ابتدای سال بعد رشد رویشی خود را آغاز میکنند. در بسیاری از سالها در اواخر تابستان و اوایل پاییز با توجه به وضعیت جوی ممکن است رشد رویشی دیده شود که این مورد با شروع فصل سرد متوقف میگردد. رشد مجدد گیاه از اواخر و اواسط اسفند ماه شروع میگردد [۴۰].
عملکرد علوفه و بذر
میانگین تولید علوفه تر در بوتههای چندساله بین ۸۲۰ تا ۱۳۵۰ گرم بر بوته بوده که بیش از ۷۰ درصد آن را رطوبت تشکیل میدهد. بنابراین میزان تولید علوفه در هر هکتار (در مناطق با پراکنش مناسب بین ۱۰۰ تا ۵۰۰ بوته) در کمترین مقدار ۸۲ الی ۱۳۲ کیلوگرم و در بیشترین مقدار ۴۱۰ تا ۶۷۵ کیلوگرم علوفه تر خواهد بود [۴۰].

بررسیهای انجام گرفته نشان میدهد که حدود ۳۰-۱۰ درصد وزن خشک گیاه را بذر و حدود ۹۰-۷۰ درصد را شاخ و برگ تشکیل میدهد. هر بوته به طور متوسط ۵۰۰-۱۵۰ عدد بذر دارد. وزن هزار دانه بذر از ۵۰ تا ۸۸ گرم متفاوت است، بنابراین هر بوته به طور متوسط ۴۰-۱۵ گرم بذر تولید میکند. در هر هکتار (در مناطق با پراکنش مناسب بین ۱۰۰ تا ۵۰۰ بوته) میزان بذر تولیدی از ۵/۱ تا ۲۰ کیلوگرم در هکتار در نوسان خواهد بود. بذور با توجه به وزنی که دارند چنانچه توسط حشرات و پرندگان حمل نگردند، در داخل بوته باقی ماند و در انتهای فصل امکان جمعآوری از داخل بوتهها به میزان کم مقدور میباشد [۴۰].
در مرحله رسیدگی بذر که معمولاً به تدریج است، بذور از پایین به بالا شروع به ریزش مینمایند. رنگ بذور سبز روشن و هر چه به سمت مرحله رسیدن پیش میرود، رنگ آن تیره میشود، تا در مرحله کامل رسیدگی سیاه میگردد. بذور قبل از مرحله ریزش و در هنگامی که حدود اکثر بذور به مرحله رسیدگی رسیدهاند، توسط روستاییان جمع آوری شده و مصرف میگردد. بذر این گیاه در مرحله خمیری و قبل از سفت شدن مورد استفاده وحوش و دامهای اهلی قرار میگیرد [۴۰].
سیستم ریشه‌ای گیاه
سیستم ریشه به صورت ریشه اصلی (که در یک کلنی به نظر میرسد که به هم بافته یا مجتمع شده باشند) قرار دارد، که ریشه های مویینه در قسمتهای انتهایی دیده میشوند. این نوع ریشه در اغلب گونه های بوته ای مناطق خشک دیده میشود.حداکثر عمق نفوذ ریشه گیاه به صورت رشته ای (بافته شده) تا عمق ۸۰ سانتیمتر است که بیشتر در عمق ۳۰ سانتیمتری گسترده شده. دامنه گسترش ریشه تا ۱۶۰ سانتیمتر و بیشتر هم میرسد. در خاکهای مارنی ریشه تا عمق خاک که ممولاً حدود ۳۰ سانتیمتر است در سطح گسترده شده و تا عمق حداکثر ۸۰ سانتیمتری لایه های سخت شده در درز و شکافها نفوذ نموده و استقرار یافته است. در مکانهایی که عمق خاک بیشتر است، تا عمق ۱۰۰-۸۰ سانتیمتری گسترش ریشه دیده میشود ولی عموماً از یک متر تجاوز نمیکند [۴۰].
کاربرد نوروزک در زراعت
در زمینه کاربرد گونه نوروزک در زراعت طرحهای مختلفی تعریف گردیده که برخی اجرا و برخی دیگر متوقف گردیده است. از مهمترین طرحهای انجام گرفته میتوان به این موارد اشاره نمود: حسینی [۲] با بررسی اثر عوامل محیطی بر جوانه زنی بذر گیاه نوروزک در شرایط آزمایشگاهی نتیجه گرفته است که بذر گیاه نوروزک در صفر درجه سانتیگراد شروع به جوانهزنی کرده و در ۴ تا ۸ درجه سانتیگراد حداکثر جوانهزنی را داشته است. سرعت جوانهزنی در شوری (NaCl) صفر بار در حداکثر و با افزایش فشار پتانسیل اسمزی کاهش داشته است. به عبارتی صفر بار (شاهد) با سایر تیمارها اختلاف آماری داشته است.
حسینی [۲۲] با مطالعه خصوصیات رشد و نمو گیاه نوروزک در شرایط زراعی، مناسبترین زمان کاشت را نیمه اول اسفند در خاکی با بافت سبک عنوان نموده و میافزاید که گیاه نسبت به کمبود آب حساس میباشد. برای زراعت کشت ردیفی توصیه شده است.
بررسی خصوصیات جوانه‌زنی بذر
خواب بذر پدیدهای است که جوانه زنی بذر را در طول زمان توزیع میکند. هر چند خواب بذر نقش حیاتی در ادامه بقا گیاهان دانهدار دارد اما در نهایت خواب بذر باعث تاخیر در جوانهزنی بذر میشود. به طور کلی در بذر گیاهان دو نوع خواب وجود دارد: خواب ناشی از پوسته سخت بذر (خواب بیرونی) و خواب درونی ( به علت وجود برخی شرایط فیزیولوژیک). طبق نظر انجمن بین المللی آزمون بذر با بهره گرفتن از روش های مختلف از جمله سرمادهی مرطوب، وارد آوردن ضربات مکانیکی دقیق جهت شکاف پوسته بذر، شستشوی پوسته بذور در آب جاری به مدت چندین روز، تیمار بذور با ترکیبات شیمیایی از جمله جیبرلیک، اسید سولفوریک و نیترات پتاسیم و همچنین استفاده از تیمارهای ترکیبی می توان موجب افزایش جوانهزنی بذر شد [۵۵].
جوانهزنی بذر شامل فعالسازی متابولیسم، هضم مواد ذخیرهای و انتقال به جنین، تقسیم سلولی و رشد است. مشخص شده است که اسیدجیبرلین در این فرایند نقش اساسی را ایفا میکند و به عنوان تحریک کنندهای قوی و موثر در جوانهزنی بذر گونه های مختلف گیاهی پذیرفته شده است. سرمادهی مرطوب اغلب برای افزایش جوانهزنی بذور در حال خواب استفاده میشود و اعتقاد بر این است که مکانیسم عمل سرما به این صورت است که تعادل بین اسید جیبرلین و آبسیزیک اسید را بر هم میزند [۸].
شستشو برای برطرف کردن مواد بازدارنده محلول در آب موجود در پوسته و رویان بذر مورد استفاده قرار میگیرد. تیمارهای خراشدهی، شکافدهی بذر، استفاده از اسید سولفوریک به منظور برطرف کردن رکود مکانیکی و فیزیکی که ناشی از پوسته سخت میباشد، انجام میگیرد. در اثر این نوع تیمارها پوسته سخت بذر نازک شده و نفوذپذیری برای جذب آب و اکسیژن افزایش مییابد. همچنین چنانچه پوسته سخت بذر به عنوان یک عامل مکانیکی در برابر خروج ریشهچه عمل کند، این تیمارها باعث از بین بردن این نوع رکود در بذر میشود [۵۵].
حسینی و همکاران [۲۱] در آزمایش اثر دماهای ۴، ۸ و ۱۲ درجهی سانتیگراد بر جوانه زنی بذور گیاه نوروزک، به این نتیجه رسیدند که بیشترین درصد و سرعت جوانه زنی بذور در دمای ۴ درجه سانتیگراد ایجاد شد.
حاجبی و همکاران [۱۳] در آزمایش اثر تیمارهای اسیدسولفوریک ۹۸ درصد به مدت ۱۵ و ۳۰ دقیقه بر جوانه زنی بذور گیاه S. mirzaianiگزارش کردند که بیشترین سرعت و درصد جوانه زنی در بذوری که با تیمار اسید سولفوریک۹۸ درصد به مدت ۱۵ دقیقه قرار گرفته بودند، حاصل شد.
مدرس و همکاران [۵۰] از تنظیمکنندههای رشد ۲,۴-D با غلظتهای mg/l (0، ۱، ۵/۱، ۲، ۵/۲ و ۳) و Kin با غلظتهای mg/l (0، ۱/۰ و ۳/۰) برای رشد رویان گیاه نوروزک در محیط کشت MS استفاده کردند، که بهترین نتیجه با بهره گرفتن از mg/l 2 2,4-D همراه با mg/l 1/0 Kin در تکثیر گیاه نوروزک با بهره گرفتن از کشت رویان به دست آمد.
اکولوژی نوروزک
بررسیهای انجام گرفته توسط محققان و بومشناسان موید این نظریه است که گونه های گیاهی و جانوری به طور اتفاقی و تصادفی در مناطق مختلف پراکنده نشدهاند و عوامل محیطی و اقلیمی در این خصوص موثر بودهاند. به عبارت دیگر زیستگاه طبیعی و رویشگاه جانوران و گیاهان به وسیلهی پارامترهای ادافیکی و اقلیمی مشخص میگردد [۳۹].
عرصه های منابع طبیعی با توجه به گوناگونی اقلیمی در آنها در ایران دارای توانمندیهای بسیاری در عرصه رویشگاهی میباشند. شناخت این توانمندیها در راستای بهره وری مناسب از آنها میتواند راه را برای گسترش گونه های مناسب هر منطقه هموار کند [۳۹].
با توجه به گونه های گیاهی در کشور ما، شناخت گونه های مرتعی بومی از اهمیت خاصی برخوردار است، چرا که در طی سالهای متمادی این گونه ها با شرایط اقلیمی و ادافیکی هر منطقه سازگار شده و توانستهاند در برابر عوامل محیطی نظیر چرای دام مقاومت و به حیات خود ادامه دهند. گونه های گیاهی در مناطق خشک و نیمه خشک دارای تنوع خاص خود بوده و از این رو هر گونهای که در اینگونه مناطق بتواند قسمتی از علوفه مورد نیاز دام را در فصول مختلف تامین کند، حایز اهمیت است [۳۹].
آفات و بیماری‌های نوروزک
بذر این گیاه به شدت مورد علاقه پرندگان، جوندگان و نیز حشرات است. قبل از سفت شدن بذر ملخ از آن تغذیه میکند و پس از رسیدن و سخت شدن توسط موشهای صحرایی جمع آوری و مورد تغذیه قرار میگیرد. انگل گیاهی سس در روی این گیاه دیده میشود و در هر منطقهای که حضور داشته، منطقه را به شدت آلوده کرده است. برگهای این گیاه نیز توسط حشرات از جمله ملخ مورد حمله قرار میگیرد [۴۰].
گیاهان همراه
این گونه به همراه تیپهای گیاهیArtemisia-Ferula, Cuosinia-Astragalus, Artemisia-Cuosinia Artemisia-Salsola, Artemisia-Peterpyrum, Artemisia-Sieberi دیده میشود. سایر گونه های همراه با این گونه عبارتند از [۴۰]:
Ephedra sp- Astragalus squarrosus- Alhagi caomelarum- Tamarix sp- Pteropyrum oucheri- Scariola orientalis- Erysimum crassicaule- Stipa sp- Acantholimon sp- Verbascum alcoides- Peganum harmala- Poa bulbosa- Amygdalus lycioides- Stipa barbata- Cousinia sp- Salsola tomentosa- Noaea mucronata- Prosopis stephoina- Kochia prostrata- Convolvulus sp- Artemisia scoparia- Phragmites sp- Launaea aconthodes- Iris songarica- sophora pachycarpa- Cousinia sp- Salsola aucheri- Eremurus persicus- tulipa sp- Stachys trinervis- Eryngium bungei.
مطالعات سیتوژنتیکی گیاه نوروزک
در رابطه با مطالعات سیتوژنتیکی این گیاه تنها گزارش مربوط به گزارش شمارش و تعیین نوع کروموزومها توسط حسینی [۲۱] است. شمارش کروموزومی بیش از ۵۰ سلول مریستمی انتهای ریشه در مرحله متافاز نشان داد که این گونه دیپلوئید با عدد کروموزومی X=11 بوده و دارای مجموعه کروموزمی ۲n=2x=22 میباشد. همچنین آنالیز کاریوتیپ نشان داده است که این گونه دارای دو جفت کروموزوم متاسانتریک بزرگ و نه جفت کروموزوم سابمتاسانتریک میباشد [۲۱].
مواد شیمیایی موجود در گیاه نوروزک
چهار دسته ترکیبات شیمیایی مهم گیاهی شامل آلکالوئیدها، ساپونینها، ترپنها و تاننها در این گیاه مورد بررسی قرار گرفته است. در اسانس این گیاه ۱۷ نوع ترپن با درصدهای متفاوت وجود دارد. ترکیبات بورنئول ۲۶٪، ایونول با ۱۵٪ و ۱ و ۸ – سینئول با ۹٪ بیشترین سهم را به خود اختصاص میدهند [۳۵]، همچنین وجود شالکونی به نام بوتئین در برگ [۳۷] و ریشه گیاه [۱۷] گزارش شده است.در بررسیهای انجام شده بر روی بخش هوایی گیاه نوروزک وجود ترکیبات فلونوئیدی ۵ – هیدروکسی ۴ و ۶ و ۷ – تری متوکسی فلاون (I) و دی ترپن لابرانی (II) با روش های اسپکتوفتومتری مشخص شده است [۱۴].
بررسی ترکیبات شیمیایی بذر
چربیها و روغنها بخش مهمی از رژیم غذایی انسانها را تشکیل میدهند که بیشتر از ۸۰ درصد آنها از منابع گیاهی تولید میشود [۱۱۱]. برخی از اسیدهای چرب چند غیر اشباعی از قبیل لینولئیک و لینولنیک اسید که از گیاهان بهدست میآیند برای زندگی جانداران ضروری هستند. امروزه به خوبی مشخص شده است که بسیاری از جانداران از جمله انسانها میتوانند میزان اسیدهای چرب تک غیر اشباعی مورد نیاز بدن را از قندهای موجود در بدن بهدست آورند، اما به دلیل فقدان آنزیم مربوطه در بدن انسان، انسان قادر نیست اولئیک اسید (یک اسید چرب تک غیر اشباعی) را به لینولئیک و لینولنیک اسید تبدیل کند، بنابراین انسان ناچار است برای تامین اسیدهای چرب چند غیر اشباعی مورد نیازش، این گروه از اسیدهای چرب را به صورت مستقیم به رژیم غذاییاش اضافه کند تا بدن دچار کمبود این نوع اسیدهای چرب نشود [۵۵].
لینولئیک، اولئیک، پالمیتیک و استئاریک از مهمترین اسیدهای چرب است که برای گیاهان مختلف مریم گلی گزارش شده است [۱۰۹]. بیشتر بودن نسبت اسیدهای چرب غیراشباع به اسیدهای چرب اشباع یکی از ویژگیهای بارز خانواده نعناع میباشد [۹۶].
ارزش و اهمیت گیاه نوروزک
خواص دارویی نوروزک
گزارشهای مختلفی در رابطه با خواص درمانی گیاه نوروزک وجود دارد. برای مثال مشخص شده است که عصاره آبی و الکلی ریشه این گیاه دارای خاصیت محافظتکنندگی عصبی در برابر ایسکمی فراگیر مغزی در موش میباشد. اختلال در خونرسانی به مغز سبب کاهش رسیدن اکسیژن و گلوکز به این بافت میگردد، این امر سبب اختلالات عصبی نظیر فراموشی، هزیان، اختلال تکلم و غیره میشود. داروهایی که سبب کاهش آسیبهای فوق گردند، در بهبود اختلالات ایسکمیک ایجاد شده متعاقب سکته مغزی نیز موثر خواهد بود [۳۰].
طبق بررسیهای انجام شده با میکروسکوپ نوری- الکترونی عصاره ریشه و دانه این گیاه علیه ایسکمی ناشی از بستن چهار رگ، آثار محافظتی از خود نشان میدهد. همچنین وجود ترکیبات ساپونین و تانن در ریشه این گیاه باعث فعالیتهای ضدایسکمی و ضدهیپوکسی میشود. احتمال دارد تاثیر محافظتی بر سلولهای عصبی ناشی از وجود این دو ترکیب باشد [۸۷].
بررسیهای فیتوشیمیایی نشان داده است که هر دو عصاره حاوی تانن بوده و علاوه بر آن عصاره برگ حاوی ساپونین نیز میباشد. عصاره آبی دانه به طور واضح سبب کاهش میزان آسیب سلولهای عصبی در ناحیه هیپوکامپ گردیده و به طور چشمگیری با ایسکمی مقابله میکند [۸۷].
عصاره آبی برگ گیاه نوروزک تاثیر خوابآور و شلکننده عضلات بر موش داشته است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان داده است که عصاره جوشانده آبی این گیاه خوابآور است [۸۳]. در مطالعهای حسینزاده [۱۹] اثرات عصاره برگ نوروزک را بر روی تغییر شکل بعضی آنزیمها در جگر موش مورد بررسی قرار داده و نتیجه گرفته است که عصاره رقیق شده روی آنزیم نشان داده نمیشود و در صورت بالا بودن در آنزیم خودش را نشان میدهد.
عصاره جوشانده برگ گیاه ضد التهاب حاد و مزمن است. عصاره آبی و الکلی دانه و برگ گیاه نوروزک، مانند تترازول دارای فعالیت ضد تشنجی هستند و ممکن است این اثر در کنترل صرع، موثر باشد. همچنین عصاره آبی و الکلی برگ، به طور قابل ملاحظهای از توسعه و انتشار زخم معده ناشی از اتانول و اسیدکلریدریک در موش ممانعت مینماید و کارایی آن مشابه داروی سوکرالفات میباشد. همچنین تجویز خوراکی عصاره آبی برگ با جلوگیری از ترشح اسید اثر محافظت روی معده دارد [۸۳]. همچنین فدیشه ای و همکاران اثر سمیت عصاره نوروزک را بر روی میگوی آب شیرین مورد بررسی قرار دادهاند [۳۶].
حداد خداپرست و همکاران [۱۸] با بررسی امکان استفاده از برگ نوروزک و عصاره آن در افزایش ماندگاری خیار در سردخانه به این نتیجه رسیدهاند که استفاده از عصاره رقیق برگ نوروزک اثر قابل توجهی بر افزایش ماندگاری خیار در سردخانه دارد.
خواص ضد میکروبی نوروزک
فضلی بزاز و پیشقدم [۳۸] اثرات ضد باکتریایی نوروزک را مطالعه نمودهاند و با بررسی میزان عصاره برگ نوروزک بیان کردند که اثرات جهشزایی و ضدباکتریایی متفاوتی مشاهده شده است. عصاره و اسانس برگ گیاه نوروزک دارای خواص ضد میکروبی قابل توجه است. اثر اسانس آن برCandida albicans با داروی ضد قارچی کلوتریمازول، که امروزه به طور وسیع در درمان عفونتهای کاندیایی استفاده میشود، قابل قیاس است. خاصیت ضد میکروبی در ریشه این گیاه نیز گزارش شده است [۴۹].
خواص آنتی‌اکسیدانی گیاه نوروزک
فعالیت آنتیاکسیدانی عصاره متانولی برگ گیاه نوروزک با آنتی‌اکسیدان تجاری BHT (بوتیل هیدروکسی تولوئن) برابری دارد و این ویژگی به حضور متابولیتهای ثانویه از نوع شالکونها نسبت داده شده است [۳۷]. عصاره ریشه نوروزک نیز دارای فعالیت آنتیاکسیدانی است که ترکیبی از عصاره ریشه گیاه نوروزک با BHT اثرات مشابهی در جلوگیری از اکسیداسیون روغنها دارد. همچنین عصاره ریشه در غلظت‌های بالا دارای مقاومت حرارتی بیشتری نسبت به BHT و آلفاتوکوفرول است. بخش آنتی‌اکسیدانی فعال موجود در ریشه نوروزک بوتئین می‌باشد [۱۷].