با توجه به تعریف سرمایه ی انسانی که شامل، دانش، مهارت و تجربه ی نیروی کار می باشد، با تقویت سرمایه ی انسانی که قسمت اعظم آن به وسیله ی آموزش افراد به صورت آموزش رسمی و غیر رسمی حاصل می شود؛ افراد آموزش دیده علاوه بر کسب دانش و مهارت های کاری، مهارت های ارتباطی را نیز فرا می گیرند و با فعالیت های درون گروهی، مسؤلیت پذیر و اجتماعی می شوند و ارتباط آنها با دیگران به علت کسب اعتبار و اعتماد به نفس روانتر خواهد بود.
در رابطه با تأثیر سرمایه ی اجتماعی بر رشد اقتصادی چه در بخش نفتی چه در بخش غیر نفتی این گونه می توان استنباط نمود در جایی که اعتماد، همکاری و صداقت موجود باشد هزینه هایی مانند هزینه های انعقاد و تضمین قرار داد، دیده بانی، نظارت کاهش پیدا می کند و فعالیت ها و مبادله های اقتصادی بیشتر خواهد شد، در بخش نفتی کشور نیز با کاهش نا آرامی های سیاسی، عدم ثبات سیاسی و تنش های سیاسی که از مصادیق افزایش سرمایه ی اجتماعی در سطح کلان می باشد منجر به افزایش اعتبارات جهانی، سرمایه گذاری های خارجی و کاهش تحریم های اقتصادی می شود و همانطور که مطلع هستیم بیشتر سرمایه گذاری های بین المللی در بخش نفت و فرآورده های نفتی می باشد و با افزایش سرمایه ی اجتماعی فعالیت های اقتصادی در زمینه ی نفت و فرآورده های آن گسترش پیدا می کند و رشد اقتصادی بهبود می یابد.
فصل پنجم
خلاصه و نتیجه گیری
۵-۱- خلاصه
در گذشته به عوامل مادی و اقتصادی به عنوان عوامل تأثیر گذار بر رشد اقتصادی، توجه زیادی شده است اما در دهه های اخیر، اقتصاددانان دریافته اند که عوامل غیر مادی مانند ارزش ها، فرهنگ، صداقت، اعتماد، همکاری و غیره علاوه بر عوامل مادی بر رشد و رفاه اقتصادی یک جامعه تأثیر گذار هستند. سرمایه ی اجتماعی عنوانی است که تمامی تعاریف اشاره شده در بالا را می تواند شامل شود.
نظریه هایی وجود دارند که بیان می کنند سرمایه ی اجتماعی علاوه بر اینکه بر رشد اقتصادی تأثیر می گذارد، بر سرمایه ی انسانی نیز تأثیر گذار است و بالعکس برخی از صاحب نظران معتقد هستند که این سرمایه ی انسانی است که بر سرمایه ی اجتماعی مؤثر می باشد. بنابراین هدف تحقیق در این پایان نامه این می باشد که رابطه علیت میان رشد اقتصادی، سرمایه ی انسانی و سرمایه ی اجتماعی را بررسی کند و سؤالات مورد نظر این است که آیا سرمایه ی انسانی و سرمایه ی اجتماعی علت رشد اقتصادی می باشند یا این رابطه بصورت عکس برقرار می باشد و آیا سرمایه ی انسانی علت سرمایه ی اجتماعی می باشد یا سرمایه ی اجتماعی علت سرمایه ی انسانی می باشد یا اینکه رابطه علیت دو طرفه ای دارند؟

متغیرهای مورد مطالعه عبارتند از: ۱- رشد اقتصادی (که از داده های تولید ناخالص داخلی با در نظر گرفتن نفت و بدون در نظر گرفتن نفت بر اساس قیمت سال پایه ۱۳۷۶ استخراج شده است) ۲- سرمایه ی انسانی (که از شاخص میانگین سالهای تحصیلی افراد شاغل استفاده شده است) و ۳- سرمایه ی اجتماعی (که از هشت متغیر به عنوان شاخصی از سرمایه ی اجتماعی، استفاده شده است این متغیرها عبارتند از: ۱- نسبت طلاق به ازدواج ۲- سرانه ی پزشک ( نسبت پزشک به جمعیت) ۳- ضریب جینی ۴- سرانه ی مطبوعات ۵- سرانه ی کارکنان بخش آموزش (اداری و آموزشی) ۶- توزیع درآمد ( نسبت سهم ۱۰ درصد ثروتمندترین افراد از کل درآمد کشور به سهم ۱۰ درصد فقیترین افراد از کل درآمد کشور)۷ - نرخ باسوادی ۸- سرانه ی سینما (نسبت تعداد سینما به جمعیت)).
دوره ی مورد مطالعه، سال های ۱۳۸۵-۱۳۵۰ برای کشور ایران می باشد و روش تحقیق در این پایان نامه این بوده است که بعد از بررسی مانایی و نامانایی و اجرای آزمون شکست ساختاری، آزمون علیت گرنجر و آزمون علیت بر اساس روش تودا-یوماموتو(۱۹۹۵) اجرا شده است.
در فصل دوم به بیان مطالعات پیشین پرداخته شده است که این فصل در چهار بخش تنظیم شده است. مطالعات پیشین در زمینه ی: ۱- تأثیر سرمایه ی اجتماعی بر سرمایه ی انسانی، ۲- تأثیر سرمایه ی انسانی بر سرمایه ی اجتماعی،۳- تأثیر سرمایه ی انسانی بر رشد اقتصادی، ۴- تأثیر سرمایه ی اجتماعی بر رشد اقتصادی که این بخش ها شامل مطالعات خارجی و داخلی می باشد. بیشتر این مطالعات مؤید این مطلب است که سرمایه ی اجتماعی و سرمایه ی انسانی اثر مثبتی بر رشد اقتصادی داشته اند و همچنین سرمایه ی اجتماعی تأثیر مثبتی بر سرمایه ی انسانی دارد و این رابطه نیز بصورت عکس برقرار می باشد اما مطالعه ی منسجمی در زمینه ی بررسی تأثیر سرمایه ی انسانی بر سرمایه ی اجتماعی در داخل کشور انجام نشده است. علاوه بر این، در آخر این فصل به این موضوع نیز اشاره شده است که رشد و توسعه ی اقتصادی می تواند بر بافت های اجتماعی، نقش های اجتماعی و رفتارهای اجتماعی اثر گذار باشد.
در فصل سوم، مبانی نظری تحقیق، ساختار الگو و روش اقتصاد سنجی استفاده شده ارائه شده است. در ابتدای این فصل به تعاریف و شاخص های اندازه گیری سرمایه ی انسانی و سرمایه ی اجتماعی از دیدگاه دانشمندان مختلف پرداخته شده است و در ادامه در مورد چگونگی تأثیر سرمایه ی اجتماعی بر سرمایه ی انسانی بحث شده است. در باب این موضوع، کلمن اولین فردی است که به طور آشکارا به تأثیر سرمایه ی اجتماعی بر سرمایه ی انسانی اشاره کرده و ادعا کرده است که سرمایه ی مالی و انسانی والدین در کنار سرمایه ی اجتماعی آنها (کیفیت روابط والدین با فرزندان) می توانند کاراتر عمل کنند. همچنین در این زمینه الگویی از چو (۲۰۰۶) ارائه شده است که در آن نشان داده شد سرمایه ی اجتماعی از طریق تأثیر بر سرمایه ی انسانی اثر غیر مستقیم بر تولید کالاهای نهایی دارد.
در زمینه ی تأثیر سرمایه ی اجتماعی بر سرمایه ی انسانی، دیدگاه عکسی وجود دارد که بیان می کند آموزش و سرمایه ی انسانی از طریق ایجاد قوانین و هنجارهای اجتماعی، سرمایه ی اجتماعی را به وجود می آورند و آثار خارجی سرمایه ی انسانی را سرمایه ی اجتماعی خوانده اند. در ادامه الگویی از دیندا (۲۰۰۷) ارائه شده که در این الگو سعی شده است آثار خارجی مثبت سرمایه ی انسانی را به عنوان سرمایه ی اجتماعی درونی کند.
در رابطه با موضوع تأثیر سرمایه ی انسانی بر رشد اقتصادی می دانیم که با افزایش سرمایه ی انسانی که همان مهارت، دانش و شایستگی نیروی کار می باشد می توان کارایی نیروی کار را افزایش و هزینه ها را کاهش داد و باعث افزایش ظرفیت تولیدی نیروی کار شویم.
سرمایه ی اجتماعی که شامل اعتماد، صداقت، همکاری، مشارکت اجتماعی و غیره می باشد با کم کردن هزینه های مبادله، جستجو، دیده بانی (مانیتورینگ)، کسب اطلاعات و انعقاد قراردادها باعث تسهیل روابط و مبادلات اقتصادی می گردد و از این طریق بر رشد اقتصادی تأثیر مثبتی دارد. سرمایه ی اجتماعی نیز بر توسعه ی مالی و نوآوری اثر مثبتی دارد.
در فصل چهارم به تحلیل نتایج تجربی پرداخته شد. در ابتدا مانایی متغیرهای مورد نظر با بهره گرفتن از آزمون دیکی فولر تعمیم یافته (ADF) و فیلیپس پرون (PP) بررسی شد اما قبل از اجرای این آزمون ها، آزمون شکست ساختاری زیوت-اندریوز(۱۹۹۲) جهت بررسی وجود یا نبود شکست ساختاری در سری های زمانی مورد نظر، انجام شد. این آزمون در اصل، تعمیم یافته ی آزمون پرون می باشد با این تفاوت که در این آزمون، زمان شکست ساختاری به صورت درون زا تعیین می شود. با انجام این آزمون این نتیجه حاصل شد که متغیرهای ما ترکیبی از متغیرهای مانا و نا مانا می باشند که بالاترین درجه جمعی آنها یک است. در ادامه، وقفه ی بهینه بر اساس معیارهای اطلاعاتی جهت تخمین الگوی خود رگرسیون برداری (VAR) تعیین شد و بعد از آن الگو را به روش رگرسیون به ظاهر نا مرتبط (SUR)^[159] تخمین زده و سپس آزمون فرضیه ی والد تعمیم یافته (MWALD) اجرا شد.
۵-۲- نتیجه گیری
بنا به دلایل اشاره شده در قبل، نتایج آزمون علیت روش تودا-یوماموتو(۱۹۹۵) پذیرفته شد و نتیجه گرفته شد.
به طور خلاصه این گونه می توان نتیجه گیری کرد:

1. 1. در اکثر موارد سرمایه ی انسانی علت تشکیل سرمایه ی اجتماعی است.

1. 1. در اکثر موارد سرمایه ی اجتماعی و رشد اقتصادی با نفت رابطه علیت دو طرفه ای دارند.

1. 1. در اکثر موارد سرمایه ی اجتماعی علت تشکیل رشد اقتصادی بدون در نظر گرفتن نفت می باشد.

سرمایه ی انسانی شامل آموزش، مهارت، توانایی افراد در کار کردن می باشد و آموزش منبع اصلی سرمایه ی انسانی محسوب می شود. افراد از طریق آموزش، مهارت های ارتباطی، شغلی و هنجارهای اجتماعی را فرا می گیرند و از طریق فعالیت های درون گروهی مسؤلیت پذیر و اجتماعی می شوند؛ افراد از طریق کسب دانش، مهارت و تجربه، اعتماد و اعتبار و توانایی لازم را جهت کسب و کار دریافت می کنند و از طریق کسب و کار ارتباطات آنها با افراد توسعه پیدا می کند بنابراین افراد از طریق آموزش و بالا بردن سطح سرمایه ی انسانی خود، مهارت های ارتباطی، فعالیتهای درون گروهی، اعتبار و مسؤلیت پذیری {که عناصر عمده ی سرمایه ی اجتماعی می باشند} را فرا می گیرند و باعث پیشرفت سرمایه ی اجتماعی می گردند.
اثر سرمایه ی انسانی بر رشد اقتصادی اثری غیر مستقیم است و از طریق اثر گذاری بر سرمایه ی اجتماعی باعث رشد اقتصادی می گردد.
جایی که اعتماد، صداقت، همکاری و مشارکت اجتماعی بالا باشد مبادله و کنش روان تر خواهد شد و هزینه ها کاهش پیدا می کند و ما به تولید بالاتری خواهیم رسید. سرمایه ی اجتماعی به مثابه ی روغن یا گریس برای چرخ های اقتصاد می باشد و همچنین سرمایه ی اجتماعی نیز در بخش نفت از اهمیت بالایی برخوردار است و رشد اقتصادی با در نظر گرفتن نفت و سرمایه ی اجتماعی رابطه علیت دو طرفه ای دارند؛ با کاهش نا اطمینانی، نا آرامی های سیاسی، تنش ها و عدم ثبات سیاسی که نشان دهنده ی افزایش سطح سرمایه ی اجتماعی در سطح کلان است به حضور بیشتر شرکت های بین المللی و سرمایه گذاری خارجی {که اعم آن ها در بخش نفت می باشد} و اعتبارات مالی جهان در این زمینه و کاهش تحریم ها می انجامد که این عوامل می توانند به بهبود رشد اقتصادی کمک کنند.
نتیجه ی دیگری که از این مطالعه گرفتیم این است که رشد اقتصادی با نفت علت تشکیل سرمایه ی اجتماعی است در توجیه این مسئله می دانیم که نفت در کشور ما به عنوان یک کالای درآمدی و متغیر برون زا محسوب شده است و در کشور با افزایش درآمد نفتی که قسمت اعظم بودجه ی دولت را تشکیل می دهد، دولت سرمایه گذاری ها و پروژه های عمرانی خود را افزایش می دهد و از این طریق به ایجاد اشتغال کمک خواهد کرد و بیکاری کاهش پیدا می کند؛ همانطور که می دانیم با کاهش نرخ بیکاری در کشور، معضلات اجتماعی{ که ریشه ی اکثر این معضلات بیکاری و مسائل اقتصادی است} از جمله جرم و جنایت، بزهکاری، خودکشی، طلاق و غیره کاهش می یابد که کاهش این عوامل از مصادیق افزایش سرمایه ی اجتماعی است بنابراین نتیجه می گیریم که رسیدن به رشد اقتصادی بالا و رفاه از اهمیت زیادی برخوردار است و بیهوده نیست که بزرگان دین فقر را مذّمت کرده و در رابطه با این موضوع فرموده اند که هرگاه فقر از دری وارد شود، ایمان از در دیگر خارج می شود.^[۱۶۰]
در نهایت سرمایه ی انسانی و درآمدهای نفتی دو عامل تعیین کننده ی میزان سرمایه ی اجتماعی در کشورمان است و نفت به عنوان یک کالای درآمدی درکشورمان نقش مهمی را ایفا می کند.
۵-۳- محدودیت های تحقیق و پیشنهادها برای مطالعات آینده
در این پایان نامه از متغیرهای کیفی سرمایه ی انسانی و سرمایه ی اجتماعی استفاده شده است و متغیرهای کیفی صفات یا ویژگی مورد خاص را نشان می دهند. همچنین این متغیرها مانند متغیرهای کمّی به راحتی قابل اندازه گیری نیستند.
برای متغیرهای سرمایه ی انسانی و سرمایه ی اجتماعی، شاخص ها و تعاریف مختلفی به صورت گسترده توسط اقتصاددانان ارائه شده است و می دانیم که این شاخص ها نمی توانند صد در صد بیان کننده ی متغیرهای مورد نظر باشند. همچنین در این زمینه ما با کمبود داده و آمار در کشور روبرو بودیم و این امر کاستی ها را تشدید کرده است. علاوه بر این مشکلات، با توجه به اینکه دوره ی مطالعه ی مورد نظر از سال ۱۳۸۵-۱۳۵۰ بوده و ما به داده های قبل از انقلاب نیاز داشتیم، عدم هماهنگی میان داده های قبل از انقلاب و بعد از انقلاب در برخی از متغیرهای سالنامه های آماری، پیشرفت تحقیق را دشوار می ساخت. برای مثال یکی از این متغیرها متغیر کمک های خیریه ی کمیته ی امداد امام خمینی(ره) بوده است که این متغیر می توانست به عنوان شاخص خوبی برای سرمایه ی اجتماعی استفاده شود.
با توجه به اینکه سرمایه ی انسانی علت سرمایه ی اجتماعی شناخته شده است و سرمایه ی اجتماعی علت رشد اقتصادی در هر دو حالت (با نفت و بدون آن) است بنابراین دولت باید به سرمایه ی انسانی به عنوان مقوله ای مهم اهمیت دهد و بر آن سرمایه گذاری کند و در جهت ارتقای سرمایه ی اجتماعی در سطح کشور سرمایه گذاری نماید.
پیشنهاد هایی که می توان برای مطالعات آینده ارائه داد این است که از متغیرهای دیگر در بعد خدمات می توان استفاده کرد برای مثال آموزش غیر رسمی مانند آموزشهای ارائه شده در مؤسسات آموزشی آزاد و همچنین آموزش های مهارتی و کیفیت آموزش را وارد مطالعات تجربی کرد که در این تحقیق، به علت کمبود داده تحقق این امر میسر نبوده است و فقط از داده های آموزش رسمی به عنوان سرمایه ی انسانی استفاده کردیم؛ پیشنهاد دیگر آن است که محققین سرمایه های دیگر مانند سرمایه ی مالی یا فیزیکی را وارد مطالعه کنند و سپس نتایج حاصله را مورد مقایسه قرار دهند.
فهرست منابع و مآخذ
الف) منابع فارسی
آرمن، عزیز، تبعه ایزدی، امین و فاطمه حسین پور (۱۳۸۷). ” مثلث توسعه ی مالی، رشد اقتصادی و تجارت
خارجی در ایران"، فصلنامه ی اقتصاد مقداری(بررسی های اقتصادی سابق)، دوره ی۵، شماره ی۳، صص. ۱۳۵-۱۰۷.
افشاری، علی و مریم رجایی (۱۳۸۹). ” آموزش و پرورش ابتدایی یا ابتدای آموزش و پرورش"، تعلیم و تربیت، دوره ی ۱۴، شماره ی ۴، صص. ۴۳-۴۰.
تقوی، مهدی و حسین محمدی (۱۳۸۵). “تأثیر سرمایه ی انسانی بر رشد اقتصادی ایران"، فصلنامه ی پژوهش های اقتصادی، شماره ۲۲، صص. ۴۴-۱۵.
توانایان فرد، حسن (۱۳۸۶). فرهنگ تشریحی اقتصاد. چاپ دوم. تهران: انتشارات نشر الکترونیکی و اطلاع رسانی جهان رایانه.
توسلی، غلامعباس و مرضیه موسوی (۱۳۸۴). “مفهوم سرمایه در نظریات کلاسیک و جدید با تأکید بر نظریه های سرمایه ی اجتماعی"، فصلنامه ی علوم اجتماعی، شماره ی ۲۶، صص. ۳۲-۱.
دینی ترکمانی، علی (۱۳۸۵). “تبیین افول سرمایه ی اجتماعی" فصلنامه ی رفاه اجتماعی، شماره ی ۲۳، صص. ۱۷۱-۱۴۷.
ذاکرصالحی، غلامرضا (۱۳۸۷). “پارادوکس سرمایه ی اجتماعی تحصیل کردگان ایرانی: بررسی رابطه آموزش عالی و سرمایه ی اجتماعی در ایران"، فصلنامه ی آموزش مهندسی ایران، شماره ی ۴۰، سال دهم، صص.۵۰-۲۵.
ربیعی، مهناز (۱۳۸۸). “اثر نوآوری و سرمایه ی انسانی بر رشد اقتصادی ایران"، مجله ی دانش و توسعه (علمی-پژوهشی)، سال شانزدهم، شماره ی ۲۶، صص. ۱۴۲-۱۲۲.
رحمانی، تیمور، عباسی نژاد، حسین و میثم امیری (۱۳۸۶). “بررسی تأثیر سرمایه ی اجتماعی بر رشد اقتصادی: مطالعه موردی استانهای کشور با روش اقتصاد سنجی فضایی"، فصلنامه پژوهش های اقتصادی، سال ششم، شماره دوم، صص. ۲۶-۱.
رحمانی، تیمور و میثم امیری (۱۳۸۶). “بررسی تأثیر اعتماد بر رشد اقتصادی در استان های ایران با روش اقتصاد سنجی فضایی"، مجله ی تحقیقات اقتصادی، شماره ی ۷۸، صص. ۵۷-۲۷.
رنانی، محسن و رزیتا مؤیدفر (۱۳۸۵). “سرمایه ی اجتماعی و عملکرد اقتصادی: بررسی مقایسه ای استان های ایران"، در مجموعه ی مقالات همایش سرمایه ی اجتماعی و توسعه در ایران، تهران: مؤسسه ی عالی آموزش و پژوهش در مدیریت و برنامه ریزی.
رنانی، محسن، عمادزاده، مصطفی و رزیتا مؤیدفر (۱۳۸۵). “سرمایه ی اجتماعی و رشد اقتصادی: ارائه یک الگوی نظری"، مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان (علوم انسانی)، جلد بیست و یکم، شماره ۲، صص. ۱۵۱-۱۳۳.
سعادت، رحمان (۱۳۸۷). “برآورد روند سرمایه ی اجتماعی در ایران باروش فازی"، مجله تحقیقات اقتصادی، شماره ۸۳، صص. ۵۶-۴۱.
سلیمانی، محمد(۱۳۸۷). “نقش سرمایه ی اجتماعی در توسعه ی اقتصادی- مروری بر مطالعات انجام شده"، راهبرد یاس، شماره ی ۱۵، صص. ۱۷۹-۱۶۳.