۳-۲- روش گردآوری داده ها ۶۹
۳-۳- جامعه آماری ۷۰
۳-۴- واحد نمونه ای ۷۰
۳-۵- حجم نمونه و شیوه نمونه گیری ۷۰
۳-۶- شیوه ی نمونه گیری ۷۱
۳-۷- پایایی و روایی ابزار پژوهش ۷۱
۳-۸- پایایی پرسشنامه ۷۲
۳-۹- تفسیر توصیفی ۷۲
۳-۱۰- روش آماری تجزیه و تحلیل داده ها ۷۲
۳-۱۱- تعاریف مفهومی و عملیاتی مفاهیم و متغیرها ۷۳

۴-۱- مقدمه ۷۹
۴-۲- روش تجزیه و تحلیل داده ها ۷۹

۵-۱- مقدمه ۱۰۲
۵-۲- بحث و نتیجه گیری ۱۰۲
۵-۳- بحث پیرامون فرضیه های تحقیق ۱۰۶
۵-۴- نتیجه گیری ۱۱۰
۵-۵- پیشنهادهای تحقیق ۱۱۱
۵-۶- دیگر پیشنهادهای کاربردی ۱۱۳
منابع ۱۱۵
ضمائم ۱۲۳
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول شماره ۴-۱- جدول یک بعدی جنسیت پاسخگویان ۸۰
جدول شماره ۴-۲- جدول یک بعدی سن پاسخگویان ۸۱
جدول شماره ۴-۳- جدول یک بعدی سطح تحصیلات پاسخگویان ۸۲
جدول شماره ۴-۴- جدول یک بعدی وضعیت درآمدی پاسخگویان ۸۳
جدول شماره ۴-۵- جدول یک بعدی وضعیت رفاهی پاسخگویان ۸۴
جدول شماره ۴-۶- جدول یک بعدی شغل پاسخگویان ۸۵
جدول شماره ۴-۷ - جدول یک بعدی وضعیت تأهل پاسخگویان ۸۶
جدول شماره ۴-۸- آمار های توصیفی متغیرها ۸۷
جدول شماره ۴-۹- آزمون کولموگرو و اسمیرانو و برای سنجش نرمالیتی داده های کمی تحقیق ۸۸

جدول شماره ۴- ۱۰- فرضیه اول: آزمون همبستگی اسپیرمن ۸۹
جدول شماره ۴-۱۱- فرضیه دوم: آزمون همبستگی اسپیرمن ۹۰
جدول شماره ۴-۱۲- فرضیه سوم: آزمون همبستگی اسپیرمن ۹۱
جدول شماره ۴-۱۳- فرضیه چهارم: آزمون همبستگی اسپیرمن ۹۲
جدول شماره ۴-۱۴- فرضیه پنجم: آزمون همبستگی پیرسون ۹۳
جدول شماره ۴-۱۵- آزمون رگرسیون ۹۴
جدول شماره ۴-۱۶- ضرایب ۹۵
جدول شماره ۴-۱۷- فرضیه شماره ششم ۹۶
جدول شماره ۴-۱۸- فرضیه شماره هفتم ۹۷
جدول شماره ۴-۱۹- فراوانی و درصد فراوانی پاسخ های آزمودنیها یه سئوالات پرسشنامه ۹۸
فهرست نمودارها
عنوان صفحه
نمودار ۴-۱- نمودار یک بعدی جنسیت پاسخگویان ۸۰
نمودار شماره ۴-۲- نمودار یک بعدی سن پاسخگویان ۸۱
نمودار شماره ۴-۳- نمودار یک بعدی سطح تحصیلات پاسخگویان ۸۲
نمودار شماره ۴-۴- نمودار یک بعدی وضعیت درآمدی پاسخگویان ۸۳
جدول شماره ۴-۵- جدول یک بعدی وضعیت رفاهی پاسخگویان ۸۴
نمودار شماره ۴-۶- نمودار یک بعدی شغل پاسخگویان ۸۵
نمودار شماره ۴-۷ - نمودار یک بعدی وضعیت تأهل پاسخگویان ۸۶

فصل اول

«جهاد فریضه‏ای از فرائض اسلام و از ارکان آن محسوب می‏شود که واجب کفایی است. به این معنی که بر همه‏ی مردم به جز زنان، پیران، مریض‏ها، کودکان و دیوانگان واجب است که به قدر کفایت قیام به امر جهاد کنند. امّا … از جمله شروط جهاد وجود امام عادل است که جهاد جز به اذن او جایز نیست و جهاد بدون ظهور او، یا حضور کسی که او برای اداره امور مسلمین نصب کرد و خود امام یا چنین نایبش مردم را به جهاد دعوت نکنند شایسته نخواهد بود و بر مردم واجب نمی‏شود. پس تا زمای که امام ظاهر نبوه و منصوب او حاضر نباشد، جهاد با دشمن جایز نخواهد بود و جهاد با ائمّه‏ی‏ جور یا غیر امام خطائی است که انجام دهنده‏ی آن مستحق گناه است و اگر موفق شود اجری نخواهد داشت و اگر شکست خورده و آسیب ببیند گناهکار خواهد بود. مگر این که مسلمانان مورد هجوم دشمن قرار گیرند و اساس اسلام یا جان و مال خاندانش مورد تهدید قرار گیرد. در این صورت جهاد و دفاع واجب است حتّی با امام جائر، امّا نه به قصد جهاد ابتدایی یا همراهی امام جائر، بلکه به قصد دفاع از نفس و خویشان و مؤمنان و اساس اسلام.»^[۱۴۸]

آنچه مسلّم است و روایات به روشنی به آن دلالت دارد این است که شرکت در جهاد ابتدایی به دستور و همراهی پیشوای ظالم، جایز نیست مگر انسان مجبور شود، که در آن صورت نیز باید قصدش تقویت دین باشد نه تقویت جائر^[۱۴۹] امّا اینکه حتماً باید با حضور امام معصوم یا نائب خاصّ او باشد جای تردید است زیرا در احادیث مربوط به این موضوع قیدی که برای لزوم و جواز شرکت در جهاد مطرح شده قید عدالت برای پیشوا است. و لذا صاحب جواهر در این شرط تردید کرده می‏فرماید:
«اگر دلیل اجماع در این مورد تمام باشد به آن عمل می‏شود و الّا مسأله جای مناقشه دارد زیرا عمومیّت ولایت فقیه در زمان غیبت که مورد بحث را نیز شامل می‏شود به ضمیمه‏ی عمومیّت ادلّه‏ی جهاد (آیات و روایاتی که امر به جهاد می‏کند) به دلایل دیگر ترجیح دارد.»^[۱۵۰]
چنان که علّامه سبزواری در کتاب کفایه الاحکام بعد از نقل قول مشهور می‏فرماید:
«شاید استناد ایشان به اخباری است که به درجه‏ی صحّت نرسیده و با عموم آیات جهاد نیز معارض است، پس حکم کردن طبق فتوای مشهور مشکل است.»^[۱۵۱]
نظر امام خمینی «» نیز مشابه نظر صاحب جواهر می‏باشد. چرا که ولیّ ‏فقیه را در کلیّه‏ی امور حکومتی جانشین امام می‏داند. و در مستثنا شدن حکم جهاد ابتدایی از نیابت کلّی فقها در امور حکومتی تأمّل دارد. به دو قسمت از کلام ایشان در این زمینه توجّه کنیم:
«همه‏ی اختیاراتی که در خصوص ولایت و حکومت برای پیامبر «» و ائمّه «» معیّن شده عیناً برای فقیه نیز معیّن و ثابت است. امّا اگر ولایتی از جهت دیگر غیر از زمامداری و حکومت برای ائمّه «» معیّن و دانسته شود، در این‏صورت فقها از چنین ولایتی برخوردار نخواهند بود.»^[۱۵۲]
«کلیّه‏ی اختیاراتی که امام «» دارد فقیه نیز دارا است. مگر دلیل شرعی اقامه شود مبنی بر آن که فلان اختیار و حقّ ولایت امام «»، به جهت حکومت ظاهری او نیست بلکه به شخص امام مربوط می‏شود که به سبب مقام معنوی او بر وی اختصاص یافته است، و یا دلیلی اقامه شود که فلان موضوع گرچه مربوط به مسائل حکومت و ولایت ظاهری بر جامعه‏ی اسلامی است لیکن مخصوص شخص امام معصوم «» ‏است و شامل دیگران نمی‏شود همچون دستور به جهاد غیر دفاعی که بین فقها مشهوراست. هر چند این مسأله نیز خود جای بحث و تأمّل بسیار دارد.»^[۱۵۳]
مقام معظم رهبری نیز قول به جواز جهاد ابتدایی را با اذن ولیّ امر مسلمین - در صورتی که مقتضای مصلحت باشد - اقوی می‏داند.^[۱۵۴]
۱-۲- اذن در جهاد دفاعی
بر عکس جهاد ابتدایی، در جهاد دفاعی قول مشهور بین فقها این است که اذن و اجازه‏ی امام یا نائب خاص و حتّی نائب عامّش در این مورد لازم نیست؛^[۱۵۵] چرا که دفاع از جان و مال و حیثیت مسلمانان بر هر مسلمانی که توان دفاع دارد، در هر شرایطی واجب است.^[۱۵۶] صاحب جواهر «» می‏فرماید:
«جهاد در آن جایی که مسلمانان مورد هجوم واقع شده و کیان اسلام در خطر افتاده باشد متوقّف به حضور امام و به اجازه‏ی او نیست.»^[۱۵۷]
امام خمینی «» نیز می‏فرماید:
«اگر دشمنی که از او بر اساس اسلام و اجتماع مسلمین ترس باشد، بلاد مسلمین یا مرزهای آنها را مورد هجوم قرار دهد. بر مسلمانان واجب است به هر وسیله‏ای که ممکن است با بذل مال و جان دفاع نمایند و مشروط به حضور امام و اذن او یا اذن نائب خاص و عامّش نیست. پس بر هر مکلّفی به هر وسیله‏ای‏که ممکن باشد، بدون قید و شرطی واجب است دفاع کردن.»^[۱۵۸]
کاشف الغطا «» بر خلاف مشهور، در مورد جهاد دفاعی نیز اجازه‏ی امام یا نائب او را در صورت امکان شرط می‏داند:
در این موارد (موارد جهاد دفاعی) اگر چنانچه امام حضور دارد بر او واجب است اقدام به جهاد کند و در دست گرفتن این منصب برای دیگری جز به اذن خاصّ امام درخصوص جهاد یا در ضمن مناصب دیگر جایز نیست. و در این صورت بر تمام مکلّفین واجب است از او پیروی کرده به سخنانش گوش فرا دهند. امّا اگر جهاد جزء مناصب وی نباشد، اقدام به جهاد برای او جایز نیست. امّا اگر امام حضور نداشته باشد یا حضور داشته باشد ولی استیذان از او ممکن نباشد بر فقها لازم است به این تکلیف قیام کنند، و واجب است افضل آنان یا کسی را که در این مورد از طرف امام مأذون است مقدّم بدارند. برای غیر فقها اقدام به این کار جایز نیست و در صورتی که فقها به این کار اقدام کردند باید مردم از آنها پیروی نمایند و اگر کسی با آنان مخالفت کرد با امام خود مخالفت کرده است. حال اگر فقیه حاضر نبود یا آن که فقیه وجود داشت ولی دسترسی به او امکان‏ نداشت یا فقیه از اهل وسواس بود که به ظاهر دین پیامبر اکرم «» عمل نمی‏کرد، دراین صورت بر هر کس که صاحب رأی و تدبیر است و به سیاست آشنا است و از دقایق ریاست آگاهی دارد و دارای فهم و درک صحیح و ثبات و قاطعیت و احتیاط می‏باشد، واجب است این بار سنگین را با کمک افرادی که کار به وسیله‏ی آنان انجام می‏گیرد به طور واجب کفائی به دوش بکشد، و اگر همه این تکلیف را ترک کردند همگی کیفر می‏شوند.»^[۱۵۹]
در بررسی روایات نیز به چنین روایتی برخورد می‏کنیم که:
«مردى از امام رضا «» پرسید: فدایت شوم، به مردى از دوستداران شما خبر رسیده شخصى شمشیر و مرکب در اختیار او مى‌گذارد تا در راه خدا جهاد کند. دوستانش به او خبرى مى‌دهند که جنگیدن به همراه این افراد جایز نیست و به او مى‌گویند: تجهیزاتى را که از آن مرد گرفته، به او برگرداند.
امام «» فرمود: این کار را باید بکند و آن‌ها را باید به صاحبش برگرداند. مرد گفت: براى یافتن آن شخص رفته ولى او را پیدا نکرده است و به او گفته‌اند که او مرده است.
امام «» فرمود: حال که چنین است در مرزهاى اسلام به مرزبانى بپردازد ولى نجنگد. گفتم: (در مناطقى) مانند: قزوین، عسقلان، دیلم و شبیه به آن‌ها (که اهل شرکند) مرزبانى کند؟
امام «» فرمود: آرى.
آن مرد پرسید: اگر دشمن به منطقه‌اى که وى مرزبانى مى‌کند، حمله کرد او چه کند؟
فرمود: از کیان اسلام، دفاع کند.
گفت: یعنى جهاد کند؟ فرمود: نه، مگر این که خطرى خانه و کاشانه‏ی مسلمانان را تهدید نماید. مثلًا اگر روم به سرزمین‌ مسلمانان تجاوز کند، نظر تو این است که نباید جلوى آن‌ها بایستند؟! آنگاه امام فرمود: مرزبانى کند ولى نجنگد در عین حال اگر بر کیان اسلام خطرى پیش آید باید با دشمن بجنگد البتّه هدف فقط دفاع از اسلام باشد نظرى به حاکم جور نداشته باشد و جنگ با کفّار را یک وظیفه فردى در برابر اسلام بداند زیرا یکى از راه‌هاى محو اسلام، از یاد بردن نام حضرت محمد «» است.»^[۱۶۰]
با تدقیق در معنای این حدیث در می‏یابیم که در زمانی که امام معصوم «» حضور ندارد، مسلمانان می‏توانند با اخذ سلاح از حاکمان وقت، به پاسدارى از مرزهاى سرزمین اسلامى بپردازند، ولى نجنگند؛ چرا که مشروعیت جنگ و جهاد با اذن امام عادل است و باید در راه خدا و براى خدا باشد.
«… در مرزهاى اسلام به مرزبانى بپردازد ولى نجنگد … .»
همچنین در صورت تجاوز دشمن به کشور اسلامی و دست‏اندازی به مسلمانان و اموال آنان، دفاع بر آحاد مسلمین واجب می‏شود و اذن امام عادل شرط نیست.
«اگر دشمن به منطقه‌اى که وى مرزبانى مى‌کند، حمله کرد او چه کند؟ فرمود: از کیان اسلام، دفاع کند.»
گفتار دوم: مرد بودن
جهاد اسلامی بر زنان واجب نیست^[۱۶۱] و این وظیفه‌ی مهم بر عهده‌ی مردان گذاشته شده است. در عین حال زنان از اجر جهاد محروم نگشته‏اند. امیرالمؤمنین «» می‏فرماید:
«کتَبَ اللَّهُ الجِهَادَ عَلی الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ، فَجِهَادُ الرَّجُلِ أَنْ یَبْذُلَ مَالَهُ وَنَفْسَهُ حَتّی یُقْتَلَ فی‏ سَبیِلِ اللَّهِ، وَ جِهادُ الْمَرْأَهِ اَنْ تَصْبِرَ عَلی‏ مَا تَری‏ مِنْ أَذیَ زَوْجِهَا وَ غَیرَتِهِ؛^[۱۶۲] خداوند، جهاد را بر مردان و زنان، واجب کرده است؛ پس جهاد مرد، گذشتن از مال و جانش تا حدّ کشته شدن در راه خدا است، و جهاد زن، این است که بر آزار و اذیت‏هاى همسرش و نیز غیرت ورزیدن همسرش نسبت به او صبر کند.»
در نتیجه جهاد زنان یک جهاد تربیتی و اخلاقی است که مشکلات بوجود آمده از جانب شوهر را تحمّل کنند. آیت الله خویی نیز این مطلب را چنین بیان و استناد می‏نماید و مرد بودن را از شرایط جهاد می‏شمارد:
«فلا یجب على المرأه اتّفاقاً، و تدلّ علیه - مضافا إلى سیره النبیّ الأکرم صلّى اللّه علیه و آله و سلم - معتبره الأصبغ، قال: قال أمیرالمؤمنین «»: کتب اللّه الجهاد على الرجال و النساء، فجهاد الرجل أن یبذل ماله و نفسه حتى یقتل فی سبیل اللّه، و جهاد المرأه أن تصبر على ما ترى من أذى زوجها»^[۱۶۳]
صاحب جواهر نیز با استناد به این حدیث جهاد را بر زنان واجب نمی‏داند.^[۱۶۴]
در روایتی دیگر از امیرمؤمنان «» نیز چنین آمده است که:
«…وَ لَا عَلَى النِّسَاءِ جِهَادٌ …؛^[۱۶۵] … بر زنان جهاد واجب نیست… .»
و نیز در روایتی دیگر آن حضرت «» از قول پیامبر «» می‏فرماید:
«قَالَ رَسُولُ اللَّهِ «»: کتَبَ اللَّهُ الْجِهَادَ عَلَى رِجَالِ أُمَّتِی، وَ الْغَیرَهَ عَلَى نِسَاءِ أُمَّتِی، فَمَنْ صَبَرَ مِنْهُنَّ وَ احْتَسَبَ أَعْطَاهَا اللَّهُ أَجْرَ شَهِیدٍ؛^[۱۶۶] پیغمبر خدا «» فرمود: خداوند، جهاد را بر مردان و غیرت را بر زنان امّت من واجب کرد؛ پس هر زنى که بردبارى پیشه کند و خویشتن‌دار باشد، خداوند ثواب و پاداش شهید را به وى عطا فرماید.»‌
در داستان کربلا نیز آن هنگام که مادر وهب از خیمه به میدان نبرد بیرون آمد، امام حسین «» به وی فرمود:
«ارْجِعِی یا أُمَّ وَهْبٍ، أَنْتِ وَ ابْنُک مَعَ رَسُولِ اللَّهِ «»، فَإِنَّ الْجِهَادَ مَرْفُوعٌ مِنَ النِّسَاءِ؛^[۱۶۷] «اى مادر وهب! برگرد؛ تو و پسرت با رسول خدا «» خواهید بود؛ زیرا جهاد از زن‌ها‌ برداشته شده است.»
اگر چه تمامی این روایات و احادیث صراحت بر وجوب جهاد بر مردان دارد و زنان را از این امر معاف دانسته‌اند لیکن به فرموده‏ی جناب صاحب جواهر این در مورد جهاد ابتدائی می‌باشد و گرنه دفاع بر همگان چه مرد و چه زن واجب می‌باشد.
«و هذا واجب على الحر و العبد و الذکر و الأنثى و السلیم و المریض و الأعمى و الأعرج و غیرهم إن احتیج إلیهم»^[۱۶۸]
گفتار سوم: آزاد بودن
یکی دیگر از شرایطی که برای وجوب جهاد در کلام فقها بیان شده آزاد بودن است که بنابر آن بر بردگان، حضور در جبهه جهاد واجب نمی‏باشد. برخی چون آیت الله خویی نیز دو روایت در دلیل حریّت می‏آورد. یکی روایت یونس بن یعقوب:
«قال: قلت لأبی عبد اللّه «»: إنّ معنا ممالیک لنا و قد تمتعوا، علینا أن نذبح عنهم؟ قال: فقال: «إنّ المملوک لا حجّ له و لاعمره و لاشی‌ء»
و دیگری روایت آدم بن علی:
«عن أبی الحسن علیه السّلام، قال: «لیس على المملوک حجّ و لا جهاد».^[۱۶۹]
لیکن در حال حاضر بردگی چون موضوعیت ندارد به بیان روایتی دیگر که این مطلب را مشروط به عدم نیاز دانسته بسنده کرده و از تفصیل این بحث صرف نظر می‏کنیم.
حضرت علی «» در این مورد می‌فرماید:
«لَیسَ عَلَى الْعَبِیدِ جِهَادٌ مَا اسْتَغْنَوْا عَنْهُمْ… ؛^[۱۷۰] بر بردگان تا هنگامى که به حضورشان نیازى نباشد جهاد واجب نیست.»
گفتار چهارم: بالغ بودن
صاحب جواهر و آیت الله خوئی هر یک بر این که کودکان مادامی که به حدّ رشد و بلوغ نرسیده‏اند جهاد واجب نیست صحّه گذاشته‌اند.^[۱۷۱] در ادامه‏ی همان روایت گفتار قبلی حضرت «» کودکان و نوجوانانی که به سن بلوغ نرسیده‏اند را نیز از جهاد معاف می‏داند و می‏فرماید:
«لَیسَ عَلَى الْعَبِیدِ جِهَادٌ مَا اسْتَغْنَوْا عَنْهُمْ، وَ لَا عَلَى النِّسَاءِ جِهَادٌ، وَ لَا عَلَى مَنْ لَمْ یبْلُغِ الْحُلُم؛ بر بردگان تا هنگامى که به حضورشان نیازى نباشد، و همچنین بر زنان و نوجوانانى که به سنّ بلوغ نرسیده‌اند، جهاد واجب نیست.»

وی ده مهارت هوش معنوی را بدین گونه تشریح می کند:
۱. تجربه معنوی^[۶۲]: وجود فعالیت و تجربه های خاص مذهبی؛
۲. مقابله با استرس^[۶۳]: استفاده از ایمان و اعتقاد مذهبی برای حل مسائل و فشارهای زندگی؛

۳. هدفمند بودن^[۶۴]: داشتن هدفی مشخص در زندگی با در نظر گرفتن مسائل مذهبی؛
۴. پرستش گاه^[۶۵]: تمایل به مکان های مذهبی و رهبری مذهبی؛
۵. خارج شدن از اصول^[۶۶]: فاصله گرفتن از اصول و عقاید کلیشه ای در زندگی؛
۶. محوریت اعتقادات^[۶۷]: تأثیر مذهب در رفتار و عملکرد (مانند خوردن ، آشامیدن و پوشش)؛
۷. مقررات مذهبی^[۶۸]: رعایت قوانین و فرمایشات مذهبی در زندگی؛
۸. نیایش^[۶۹]: دعا کردن و اعمال مذهبی در زندگی؛
۹. تحمل کردن ^[۷۰]: تحمل نمودن اعتقادات سایر مذاهب و برخورد اصولی و منطقی با آنها؛
۱۰ . مفاهیم دینی^[۷۱]: اعتقاد به مفاهیم اساسی دینی (مانند خالق یکتای جهان، روح و زندگی پس از مرگ).
موسسه آگاهی سنجی پرودیو^[۷۲] ( ۲۰۰۵ ) در آمریکا نیز شش مهارت برای هوش معنوی تعریف کرده است . این مهارت ها شامل دلسوزی برای دیگران، احساس ملکوتی، خردورزی، توانایی گوش دادن، توکل بر خد ا، تعهد و ایمان می باشد.
فریدمن و مک دونالد^[۷۳] پس از مرور معانی مختلف معنویت، مؤلفه های مهم آن را چنین عنوان مینمایند:
تمرکز داشتن بر معنی نهایی.
آگاهی از سطوح چندگانه هوشیاری^[۷۴] و رشد آنها.
اعتقاد به گرانبها و مقدس بودن زندگی.
ارتقای خود^[۷۵] به یک کل بزرگتر^[۷۶] (آمرام، ۲۰۰۵: ۱۵).
جهانی (۱۳۸۹) در پایان نامه خود ۱۵ مولفه هوشمعنوی را با اعمال نظر خبرگان استخراج کرد که مولفه های آن شامل موارد زیر میباشد
شناخت و باور ربوبیت خداوند
معنی بخشی به کار و زندگی ( کار برای رضای خدا)
خود آگاهی عمیق
خردمندی معنوی
داشتن اهداف متعالی در کار و زندگی
توانایی استفاده از منابع معنوی در جهت حل مسائل زندگی
ظرفیت رفتارهای فضیلت مابانه ( بخشش، انفاق، فروتنی، سپاسگذاری و…)
روحیه خدمتگذاری
ظرفیت همسوسازی اهداف فردی و سازمانی
داشتن بصیرت، درک، تشخیص و تمیز
وجدانکاری
تفکرسیستمی( حوزه توجه به ابعاد روحی انسان)
توجه به ارزش های معنوی
احساس مثبت داشتن
توانایی پرسیدن سوالات اساسی و یافتن پاسخ های بنیادین
۲-۱۰-۴) مؤلفه های هوش معنوی در اسلام
در فرهنگ اصیل اسلامی به طور ضمنی هوش معنوی مورد توجه فراوانی قرار گرفته است. به طور مثال، جامی (۱۳۸۱ ) بر اساس متون مذهبی مؤلفه های ذیل را برای هوش معنوی برشمرده است:
مشاهده وحدت در ورای کثرت ظاهری؛
تشخیص و دریافت پیامهای معنوی از پدیده ها و اتفاقات؛
سؤال و دریافت جواب معنوی در مورد منشأ و مبدأ هستی (مبدأ و معاد)؛
تشخیص قوام هستی و روابط بین فردی بر فضیلت عدالت انسانی؛
تشخیص فضیلت فراروندگی از رنج و خطا و به کارگیری عفو و گذشت در روابط بین فردی؛
تشخیص الگوهای معنوی و تنظیم رفتار بر مبنای الگوی معنوی؛
تشخیص کرامت و ارزش فردی و حفظ و رشد و شکوفایی این کرامت؛
تشخیص فرایند رشد معنوی و تنظیم عوامل درونی و بیرونی در جهت رشد بهینه این فرایند معنوی؛
تشخیص معنای زندگی، مرگ و حوادث مربوط به حیات، نشور، مرگ و برزخ، بهشت و دوزخ روانی؛
درک حضور خداوندی در زندگی معمولی؛
درک زیباییهای هنری و طبیعی و ایجاد حس قدردانی و تشکر؛
داشتن ذوق عشق و عرفان که در آن عشق به وصال منشأ دانش است نه استدلال و قیاس؛
داشتن هوش شاعرانه که معنای نهفته در یک قطعه شعری را بفهمد؛
هوش معنوی باعث فهم بطون آیات قرآنی میشود و موجب میگردد افراد کلام انبیا را راحتتر و با عمق بیشتر درک نمایند؛
هوش معنوی در فهم داستانهای متون مقدس و استنباط معنای نمادین این داستانها کمک فراوانی میکند؛
هوش معنوی که در قرآن در مورد صاحبان آن صفت اولوالالباب به کار رفته است، باعث میشود افراد به جوهره حقیقت پی ببرند و از پرده های اوهام عبور نمایند(سلیمی و همکاران، ۱۳۸۶).

۲-۸-۲ ب: گرفتن اطلاعات اولیه از DM قبل از حل مساله
این نوع اطلاعات ممکن است از مقیاس‌های کمی بوده یا از مقیاس‌های رتبه‌ای یا مخلوطی از آن‌ها. در زیر چند نمونه از این روش را مختصرا تشریح می‌کنیم.
۲-۸-۲-۱روش ^[۲۳]SMART
این روش توسط Edwrad, 1977 توسعه یافت و مشتمل بر قدم‌های زیرین است:
قدم یکم: شاخص ها یا اهداف را برحسب اهمیت آن‌ها رتبه بندی بنمایید.
قدم دوم: وزن ۱۰ را به کم اهمیت ترین شاخص یا هدف واگذار کنید.
قدم سوم: از DM خواسته شود که اهمیت هر شاخص را نسبت به کم اهمیت ترین مشخص نماید مثلا اگر ارزش ۹۰ را به هدف h واگذار نموده و ارزش ۳۰ را به شاخص kبه آن مفهوم خواهد بود که شاخص h سه برابر مهم تر از شاخص k است. به DM اجازه داده شود که مروری مجدد بر ارزش های واگذاری خود نموده و آن‌ها را در صورت نیاز تغییر دهد تا آن که مجموعه ای سازگار از اوزان حاصل شود.
قدم چهارم: اوزان سازگار را نرمالیزه نموده به گونه ای که گردد.
یک انتقاد بر روش فوق این است که دامنه‌ی تغییرات هر شاخص یا هدف مورد توجه قرار نگرفته است . بدان معنی که دامنه‌ی تغییرات خاص از یک شاخص باید بر روی وزن موجود از آن تاثیر داشته باشد. لکن قضاوت مستقیم منحصرا بر حسب اهمیت برای یک شاخص یا هدف ممکن است حساسیت دامنه تغییرات موجود از آن را مورد توجه قرار ندهد. به این دلیل روش دوم در ذیل مطرح می گردد[۱۱].

۲-۸-۲-۲ روش لکسیگوگراف^[۲۴]
اهداف مختلف در این روش بر حسب درجه اهمیت آن ها ابتدا توسط DM رتبه بندی می شود و سپس بهینه سازی با بهینه کردن مهم ترین هدف شروع شده و پروسه به ترتیب اهمیت ادامه می یابد تا مساله به طور کامل حل گردد. این روش مسلما به رتبه بندی اهداف حساس بوده و راه حل مناسب با تغییر رتبه بندی نیز تغییر خواهد کرد. پروفسور Waltz به منظور کاهش این حساسیت پیشنهاد می کند که در بهینه سازی هدف شماره jام٬ اهداف بهینه شده ی قبلی در فاصله درصدی از بهینه آن ها نگه داشته شوند.
۲-۸-۲-۳ برنامه ریزی آرمانی^[۲۵] (GP)
شاید بتوان گفت که GP از قدیمی ترین مدل های موجود از تصمیم گیری های چندمعیاره است که با کاربردهای وسیع به کارگیری شده است.Charnes and Cooperاولین مقاله را در باره GPدر سال ۱۹۵۵منتشر کردند به طوری که آن ها مینیمم کردن مجموع قدرمطلق انحرافات از مقاصد مشخصی را مورد بررسی قرار دادند[۹و۳۱]. تلاش در GP برآن است که منطق مدل های ریاضی بهینه تواما با تمایل DM در تامین مقاصد مشخصی از اهداف مختلف مورد توجه قرار بگیرند. توصیف کامل این روش بسیار مفصل است که از حوصله این بحث خارج است.
۲-۸-۳ ج: روش های موجود با بهره گرفتن از کسب اطلاعات تعاملی^[۲۶]
در این روش ها کسب اطلاعات مداوم از DM نیاز است. فرض بر این است که DM به علت پیچیدگی مساله قادر به قضاوت های اولیه و قبل از حل مساله نیست اما در حین حل مساله یا در مقابل یک راه حل موضعی قادر به قضاوت خواهد بود. DM در این روش ها اجازه می یابد که در پروسه حل دخالت کرده و خود نیز در مورد مساله موجود بیشتر فراگیرد. مزایای ممکن در این روش به قرار زیر است:
نیازی به کسب اطلاعات از DM برای قبل از حل مساله نیست.
یک پروسه یادگیری برای DM از درک سیستم خواهد بود.
فقط اطلاعات ترجیحی موضعی مورد نیاز خواهند بود.
نقاط ضعف این روش شامل:
راه حل های به دست آمده بستگی به دقت DM در ارائه اطلاعات موضعی دارد.
تضمینی وجو ندارد که راه حل مورد علاقه‌ی DM به وجود آید.
روش های تعاملی نیز از نظر تعدیلات^[۲۷] ممکن است از سطح موجود برای اهداف مختلف به دو دسته تقسیم گردند.
۲-۸-۳-۱روش SIMOLP^[28]
در این الگوریتم یک مساله خطی چند هدفه ابتدا به صورت یک سری از مسایل برنامه ریزی خطی تک هدفه حل گردیده و سپس اوزان اهمیت در هر انتقال با بهره گرفتن از اطلاعات ترجیحی گرفته شده از DM و یک تقریب خطی جدید از یک تابع ارزشی نیز ارزیابی و بهینه می گردد[۲۰].
۲-۸-۳-۲ روش جانشینی (SWT)^[29]
انتقادات موجود از الگوریتم هایی همچون الگوریتم گفرین این است که قضاوت در مورد قدر مطلق تعدیل از اهداف مختلف برای DM مشکل است در حالی که قضاوت وی با دسترسی به ارزش نسبی تعدیلات نیز سهل تر خواهد بود. این روش متشکل از دو مرحله می گردد به طوری که راه حل های موثر در حل یک مسئله مفروض در مرحله یکم بوجود آمده و از آنجا توابع تعدیل در فضای اهداف در دسترس قرار خواهند گرفت. مرحله دوم شامل تجسس برای انتخاب یک راه حل ارجح از بین راه حل های موثر است به گونه ای که این راه حل ارجح از دامنه بی تفاوتی DM به ازای مجموعه ای از توابع ارزشی ضمیمه نتیجه گیری می گردد.
۲-۸-۳-۳ روش تعاملی کمپلکس^[۳۰]
این روش تجسسی اساسا برای حل برنامه های غیر خطی تک هدفه توسط Box در سال ۱۹۶۵ توسعه یافت. پروفسور Spendley در سال ۱۹۶۲ یک الگوریتم تجسسی مستقیم بدون استفاده از مشتق و با بکار گیری طرح های تجربی آماری به وجود آورد بدین صورت که مقادیر آزمایشی واقع در رئوس یک سیمپلکس فرضی ( به منظور بیشینه کردن یک تابع مجرد f(x)) را انتخاب نموده و ارزش تابع هدف به ازای هر یک از رئوس موجود ارزیابی می گردد. نقطه ای که موجب کمترین ارزش برای f(x) شده است را مشخص نموده و آن را از طریق مرکز سیمپلکس^[۳۱] نیز تصویر^[۳۲] می نماید نقطه با کمترین ارزش برای f(x) را حذف نموده و یک سیمپلکس جدید از نقاط باقیمانده به انضمام نقطه جدیدی که از تصویر شدن به طرف مرکز سیمپلکس حاصل شده است نیز به وجود می آید. فرایند فوق ادامه می یابد تا دسترسی به یک نقطه بهینه موضعی حاصل گردد. جهات حرکت در این روش متغیر خواهد بود و سرعت همگرایی آن رضایت بخش نیست[۲۰].
۲-۸-۴ د: روش های مربوط به کسب اطلاعات از DMبعد از حل مسئله^[۳۳]
در این روش ها زیر مجموعه ای از راه حل های موثر در پایان الگوریتم به DM معرفی می شود تا او رضایت بخش ترین را انتخاب نماید و همچنین به طور ضمنی بتواند تعدیلات اهداف را برای خود بسنجد. یعنی نظر DM و تعدیلات ضمنی او در این روش ها بعد از ختم الگوریتم صورت می پذیرد. در این روش ها نیازی به تابع مطلوبیت از DM نیست لکن این روش ها اغلب به علت تعدد راه حل های موثر توام با روش های تعاملی می گردند.
۲-۸-۴-۱ روش پارامتریک وزین
یکی از روش های معروف در به وجود آوردن راه حل های موثر و متعدد در معرفی به DM روش پارامتریک است. این روش با فرض تابع مطلوبیت خطی و جمع پذیر میسر می گردد اگرچه وجود این فرض به سادگی و در همه ‌ی موارد صادق نیست. لکن می توان آن را به ازای ارزش های مختلفی از اوزان(W) به کار برد و راه حل های موثر را به وجود آورد.مدل ریاضی آن بدین گونه است :
۲-۸-۴-۲ روش MOLP^[34]
کاربرد این روش ها برای مسایل خطی چندهدفه بوده و از این رو نقاط حدی موجود از فضای محدب برای آن ها در دسترس خواهد بود. یک MOLP را می توان به گونه زیر فرموله نمود.
۲-۹ تصمیم گیری چند شاخصه MADM^[35]
مدل‌های MADM انتخاب گر بوده و به منظور انتخاب مناسب ترین گزینه از بین m گزینه موجود به کار می روند لکن همان طور که می دانیم مدل های MODM در مقابل برای طراحی منظور می شوند. تصمیم گیری چندشاخصه معمولا توسط ماتریس شکل۲-۱۱ فرموله می گردد که به آن ماتریس تصمیم نیز می گویند[۸]:
شکل ۲-۱۱ : ماتریس تصمیم]۸[
به طوری که نشان دهنده گزینه iامو نشان دهنده شاخص jام و نشان دهنده ارزش شاخص jام برای گزینه iام می باشد.
انواع مختلفی از مسائل MADM وجود دارند که تمامی آنها در خصوصیات زیر مشترکند:
۱. گزینه ها (Alternatives) : در این مسایل تعدادی مشخص گزینه باید مورد بررسی قرار گرفته و در مورد آنها اولویت گذاری، انتخاب و یا رتبه بندی صورت می گیرد. تعداد گزینه های مورد نظر می تواند محدود و یا خیلی زیاد باشند. برای مثال، یک تولید کننده اتومبیل ممکن است فقط چند گزینه محدود برای انتخاب محل تولید اتومبیل داشته باشد، ولی یک دانشگاه درجه یک انتخاب دانشجوی خود را از بین هزاران متقاضی می تواند انجام دهد. گاهی به جای گزینه مترادفهای آن مانند انتخاب (Select)، استراتژی (Strategy)، اقدام (Action)، کاندیدا (Candidate(s) Goals) و . . . به کار می رود.
۲. شاخصهای چند گانه : هر مسئله MADM چندین شاخص دارد که تصمیم گیرنده، باید در مسئله آنها را کاملاً مشخص کند. تعداد شاخصها بستگی به ماهیت مسئله دارد. برای مثال، در یک مسئله خرید اتومبیل اگر قرار به ارزیابی چند اتومبیل باشد شاخص های مختلف قیمت، میزان سوخت مصرفی، نحوه ضمانت و ساخت ممکن است مد نظر باشند. در حالی که در یک مسئله جایابی برای یک طرح کارخانه ۱۰۰ شاخص و یا بیشتر می توانند مد نظر باشند. واژه شاخص به صورت واژگان دیگری از قبیل اهداف یا معیارها (Criteria) قابل بیان است[۲٬۲۴].
۳. واحدهای بی مقیاس (Incommensurable Units) : هر شاخص نسبت به شاخص دیگر دارای مقیاس اندازه گیری متفاوت است. لذا جهت معنادار شدن محاسبات و نتایج از طریق روش های علمی اقدام به بی مقیاس کردن داده ها می شود به گونه ای که اهمیت نسبی داده ها حفظ گردد[۲۴].
۴. وزن شاخص‌ها : تمامی روش های MADM مستلزم وجود اطلاعاتی هستند که بر اساس اهمیت نسبی هر شاخص به دست آمده باشند. این اطلاعات معمولاً دارای مقیاس ترتیبی یا اصلی هستند. وزنهای مربوط به شاخصها میتوانند مستقیماً توسط تصمیم گیرنده و یا به وسیله روش های علمی موجود به معیارها تخصیص داده شود. این وزنها اهمیت نسبی هر شاخص را بیان می کنند.
مدل های تصمیم گیری چندشاخصه از نظر نوع شاخص های مورد نظر به مدل های جبرانی و غیرجبرانی تقسیم می شوند.
۲-۹-۱ مدل های جبرانی
مدل هایی که از شاخص هایی تشکیل شده اند که با یکدیگر در تعامل اند، به این معنی که مقادیر نامطلوب یک شاخص می تواند توسط مقادیر مطلوب شاخص دیگر پوشانده شود. از جمله مدل های جبرانی به موارد زیر می توان اشاره کرد.
۲-۹-۱-۱ AHP^[36]
فرایند تحلیل سلسله مراتبی با به کارگیری معیارهای کیفی و کمی به طور همزمان و نیز قابلیت بررسی ناسازگاری در قضاوت ها می تواند در بررسی موضوعاتی همچون برنامه ریزی شهری و منطقه ای، بهینه سازی ترکیب تولید محصولات در یک واحد صنعتی، بودجه بندی دستگاه های دولتی، برنامه ریزی حمل و نقل، برنامه ریزی تخصیص منابع انرژی، اولویت بندی در صنعت برق، اولویت بندی پروژه های تحقیقات انرژی و محیط زیست و… کاربرد مطلوبی داشته باشد. همچنین این روش زمینه ای را برای تحلیل و تبدیل مسایل مشکل و پیچیده به سلسله مراتبی ساده تر فراهم می آورد که در چارچوب آن برنامه ریز بتواند ارزیابی گزینه ها را با کمک معیارها و زیرمعیارها به راحتی انجام داد[۳۳].

۲۰%

 

۱۰%

 

 

 

۳۰%

 

۲۰%

 

۱۰%

 

۰%

 

ضریب نفوذ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

پارامتر

 

 

 

۰.۰۷۱۴

 

۰.۰۶۲۵

 

۰.۰۵۵

 

 

 

۰.۰۷۱۴

 

۰.۰۶۲۵

 

۰.۰۵۵

 

۰.۰۵

 

 

 

 

 

۴.۲۱۸۵

 

۴.۵۰۶۱

 

۴.۷۶۵۴

 

 

 

۳.۵

 

۴

 

۴.۵

 

۵

 

 

 

 

 

جدول ۳- ۱تغییر در تنظیم دروپ واحد های تولیدی و لختی سیستم برای ضریب نفوذ های متفاوت باد

۳-۲-۸- کنترلر پیشنهادی برای پشتیبانی توان اکتیو از DFIG برای کنترل فرکانس
مشابه تولید متداول، توربین‌های بادی مقدار مشخّصی انرژی جنبشی در قسمت چرخان توربین خود ذخیره می کنند. در مورد توربین‌های بادی سرعت متغیّر این انرژی نقشی در کمک به لختی شبکه ندارد. زیرا ادوات الکترونیک قدرت حائل میان توربین بادی و شبکه، کوپلاژ میان سرعت چرخشی و فرکانس شبکه را از بین می‌برد. به عبارت دیگر حضور مبدل الکترونیک قدرت میان توربین بادی و شبکه، مفهوم لختی توربین‌های بادی را برای شبکه از میان می‌برد.
معمولاً، کنترلرهای توربین بادی سرعت متغیّر سعی می‌کنند توربین‌ها را در سرعت بهینه‌ای مورد بهره برداری قرار دهند تا بتوانند بیشینه توان را متناسب با آن استحصال کنند. کنترلر بر اساس سرعت و توان الکتریکی اندازه گیری شده، نقطه مرجع گشتاور را تعیین می‌کند.
همانطور که شکل (۳-۱) نشان می دهد نقطه مرجع گشتاور، ورودی مبدل الکترونیک قدرت است که با کنترل کلیدزنی و تنظیم جریان خروجی مبدل، توان تحویلی به شبکه را تأمین می‌کند. برای بکار بردن انرژی و لختی توربین‌های بادی جهت تزریق توان اکتیو به شبکه و کمک به کنترل فرکانس، سیگنال کنترلی جدیدی مطابق با آنچه در شکل ۳-۹ در داخل خط چین نشان داده شده است، پیشنهاد می‌شود.
این سیگنال کنترلی در زمان تشخیص انحراف فرکانس در شبکه، کنترل اولیّه فرکانس توربین‌های بادی DFIG را فعّال کرده و تغییر توان اکتیوی متناسب با تغییرات فرکانس سیستم و همچنین نرخ تغییرات فرکانس شبکه برای شبکه قدرت فراهم می‌آورد. اثر لختی توربین‌های بادی با ثابت کنترلر و پشتیبانی کنترل اولیّه فرکانس نسبت مستقیم با دارد. این افزایش توان علاوه بر مقدار توان تحویلی توربین‌های بادی قبل از بروز اغتشاش بار بوده و با اعمال سیگنال کنترلی جدید انرژی جنبشی موجود در جرم چرخان توربین‌ها به این مقدار اضافه شده و مقدار جدیدی را اخذ می کند. لازم به ذکر است بخاطر جذب انرژی جنبشی موجود در توربین‌های چرخان بادی جهت تزریق آن به شبکه، سرعت چرخش توربین‌ها از سرعت بهینه شان کاهش می‌یابد. نرخ کاهش سرعت توربین بادی به تغییرات فرکانس و نرخ تغییرات آن وابسته است.
ذکر این نکته ضروری است، توان اکتیو اضافی DFIG، تنها در دوره ای گذرا در کنترل اولیّه فرکانس شرکت دارد. وقتی سیستم به حالت ماندگار جدیدی دست پیدا کرد که با حالت بهینه آن اختلاف دارد، نرخ تغییرات فرکانس توسط ثابت میراکنندگی بار و تنظیم دروپ سیستم تاثیر می پذیرد. کنترلر انتگرالگیر