شکل۴-۵ بالا: تابعیت زمانی فرکانس رابی پالسهای لیزری. وسط: احتمال یافتن سیتم درهر حالت. پایین: وفاداری سیستم.
شکل۴-۵ به طور واضح روابط (استیرپ کسری) را توجیح میکند. شکل وسط نشان میدهد که  از۱ به۰/۵کاهش مییابد و  از ۰ به ۰/۵ افزایش مییابد در حالی که  قابل صرف نظر هستند. همان طور که از شکل پیداست، در هم تنیدگی  دریک بازه زمانی مشخص اتفاق میافتد.
تا اینجا از اثرات ناهمدوسی صرف نظر کرده‌ایم. برای اینکه اعتبار طرح درهم‌تنیدگی بیشتر شود، تاثیر ناهمدوسی که توسط اتلاف در فیبر، کاواک و نشر خودبه خودی ایجاد میشود را در نظر میگیریم. پس معادله ماتریس چگالی سیستم چنین است]۳۴[:

(۴-۴۰)
در رابطه بالا  ،  بیانگر نرخ اتلاف فیبر (کاواک) و  نرخ نشرخودبه‌خودی اتم‌ها را نشان میدهند. با فرض  ، منحنی وفاداری برحسب  در شکل۴-۶ بالا(پایین) رسم شده است]۲۸[:

شکل۴-۶ بالا(پایین): نمودار وفاداری سیستم برحسب تابعی از  .
مشاهده میکنیم که با افزایش شدت لیزر، ناهمدوسی ناشی از نشر خودبه‌خودی اتم‌ها کمتر میشود، در حالی که اثر ناهمدوسی ناشی از واپاشی کاواک بیشتر میشود. شدت مناسب  باید با در نظر گرفتن دو فاکتور مهم اتلاف کاواک و نشر خودبه‌خودی انتخاب شود.
وفاداری بر حسب اتلاف کاواک  واتلاف فیبر  در شکل۷-۴ نشان داده شده است]۳۴[ که از نشر خود به خودی اتمها صرف نظر میکنیم. همانگونه که مشاهده میکنیم وفاداری با افزایش واپاشی کاواک کاهش مییابد، ولی به طور تقریبی افزایش نرخ واپاشی فیبر روی وفاداری موثر نیست. هرچند برای حالت  ، مقدار عددی وفاداری  است، بنابراین ناهمدوسی ناشی از واپاشی فیبر روی حالت GHZ نهایی تاثیر ناچیزی دارد.
منحنی وفاداری  بر حسب اتلاف کاواکها  و نشر خود به خودی اتمها  ، در شکل۴-۸ نشان داده شده است. مشاهده میکنیم که با افزایش واپاشی کاواک و نشر خود به خودی وفاداری سیستم کاهش مییابد. برای مقادیر  و  ، مقدار وفاداری در  است که بیشینه وفاداری در حضور اتلاف کاواک و نشر خود به خودی است.

شکل۴-۷: نمودار وفاداری بر حسب تابعی از  برای مقادیر  .

شکل۴-۸: نمودار وفاداری بر حسب تابعی از  ، برای مقادیر
۴-۳ ایجاد درهم‌تنیدگی GHZ برای سه اتم محبوس در دو کاواک به روش گذار بیدررو
با توجه به شکل۴-۹، اتم  در کاواک دو مدی  ، و دو اتم دیگر در کاواک دو مدی  قرار دارند. با در نظر گرفتن این نکته که هر کاواک دارای دو مد با قطبیدگی دایروی چپ‌گرد و راست‌گرد است، ترازهای اتمی در شکل نشان داده شدهاند. تراز تبهگن  ، مربوط به حالت برانگیخته و  ترازهای پایه هر اتم محسوب میشوند. حالت‌های  ، با مد قطبیده دایروی چپ‌گرد و  با مد دایروی راست‌گرد جفت میشوند. ترازهای  تحت تاثیر مد کاواک با ترازهای دیگر جفت نمیشوند.

شکل۴-۹ بالا: سیستم اتم-کاواک-فیبر برای سه اتم محبوس در دو کاواک. وسط: الگوی جفت شدگی ترازهای اتمی. پایین: الگوی جفت شدگی کل سیستم.
هامیلتونی اندرکنش برای این سیستم به صورت زیر است:
(۴-۴۱)
پارامتر وابسته به زمان  ، iامین فرکانس رابی میدان قطبیده دایروی راستگرد یا چپگرد است که تراز  i امین اتم را جفت میکند.  عملگرهای نابودی مد کاواک با قطبیدگی چپ و راست هستند و  به ترتیب ثابت جفت شدگی اتم-کاواک و کاواک-فیبر میباشند. با فرض  برای دو حالت اولیه  ، تغییر حالت ها در دو زیرفضای زیر اتفاق خواهد افتاد:
(۴-۴۲)
(۴-۴۳)

فرهنگ کیفیت نگرشی نو به بهبود کارائی و انعطاف درسازمان است.اهداف اولیه آن درگیر کردن همه کارکنان در همه بخشهای سازمان به کارگروهی است،تا خطا حذف شود و از ضایعات جلوگیری شود.درحقیقت فرهنگ کیفیت تضمین میکند که کارها درگام نخست صحیح انجام شود.
مدل فرهنگ کیفیت روش متفاوتی را درنحوه نگرش به شیوه ارائه خدمات و تولید فراهم میسازد ویک نوع فرهنگ مشارکتی را توسعه میبخشد که در آن هر یک از کارکنان میتواند مستقیماًً درحوزه های مرتبط با کارش وتصمیم سازی دراین مورد مشارکت کند.(رادفورد-نوری،۲۰۰۳)
براساس پژوهشی که انجمن دانشگاههای اروپا انجام داده است، فرهنگ کیفیت از دو عنصر مشخص تشکیل می شود.عنصرفرهنگی و روانشناختی که از طریق ارزشهای مشترک،باورداشتها،انتظارات و تعهد افراد به کیفیت شکل می گیرد و عنصرساختاری و مدیریتی که فرایندهای معینی رابرای اجرای ارزیابی و بهبود کیفیت مهیا میسازد.(ژورنال انجمن دانشگاهی اروپا-۲۰۰۸)

درهمین راستا دکتر حسن زارعی متین و همکاران درپژوهشی ابعاد قرهنگ سازمانی شایسته را برای سازمانهای مشتری محور در ۷ بعد و۲۳ مولفه مورد بررسی قراردادند.این ابعاد برگرفته از مجموعه گسترده ای از متون فرهنگ سازمانی و با توجه به انواع مدلهای فرهنگ سازمانی معرفی شده توسط اندیشمندان مدیریت ازقبیل الگوی دیویس ۲۰۰۷،پیترز وداترمن،رابینز،ویلیام جی،اوچی،اویلی وچاتمن،مدل کودین،الگود هافستد وهاریسون،الگوی شاین،الگوی هایمویتز،الگوی چارلز هندی،الگوی دنیسون و… می باشد.
۱-۳-مدل پژوهشی تحقیق
در چند دهه اخیر فرهنگ سازمانی به یکی از مباحث عمده مطالعات سازمانی تبدیل شده است. به طورکلی میتوان اذعان کرد، در جهان امروز هرگاه از بهره وری سازمانی بحث می شود مفهوم فرهنگ سازمانی نیز به ذهن راه می یابد و صاحب نظران می کوشند ضرورت توجه به آن را به
عنوان یکی از عوامل اثرگذار در سازمانها نشان دهند
در قرن بیست و یکم ، به عنوان قرن دانش- بنیان ، آموزش عالی برای تولید دانش ، از اهمیت بسزائی برخوردار است. در این راستا ، دانشگاهها و موسسه های آموزش عالی در توسعه کشورها نقشی بسیار مهمتر از گذشته باید ایفاکنند. بدین جهت است که کیفیت دانشگاهی در قرن بیست و یکم یکی از دغدغه های اصلی کشورها بشمار می رود. دستیابی به کیفیت مستمر فعالیتهای دانشگاهی مستلزم اشاعه این فرهنگ از طریق نو آوری و ایجاد نگرش مثبت نسبت به تغییر و بهبود مستمر کیفیت امکان پذیراست.
به طورکلی می توان گفت، کیفیت و تعهد به بهبود مستمر برای موفقیت پایدار ضروری هستند
با توجه به مطالب ذکر شده مدل مفهومی این تحقیق که برگرفته شده از فرهنگ کیفیت محوری از نظر زارعی متین و همکاران (۱۳۹۰) می باشد به صورت زیر می باشد:
شکل (۱-۱) : مدل مفهومی پژوهش
۱-۴ سوال های تحقیق
۱-۴-۱ سوال اصلی
آیا ایجاد فرهنگ کیفیت محوری در دانشگاه ها بر استقرار مدیریت دانش اثری دارد؟
۱-۴-۲ سوالات فرعی

• • آیا ایجاد نگرش مثبت نسبت به تغییر ،بر فرهنگ کیفیت محوری در دانشگاه ها اثری دارد؟

• • آیا نوآوری ، بر فرهنگ کیفیت محوری در دانشگاه ها اثری دارد؟

• • آیا بهبود مستمر کیفیت ، بر فرهنگ کیفیت محوری در دانشگاه ها اثری دارد؟

۱-۵ فرضیه های تحقیق
فرضیه اصلی : ایجاد فرهنگ کیفیت محوری بر استقرار مدیریت دانش در دانشگاه های پیام نور استان مرکزی تاثیر معنی داری دارد.
فرضیه فرعی اول: ایجاد نگرش مثبت نسبت به تغییر، بر فرهنگ کیفیت محوری در دانشگاه های پیام نور استان مرکزی تاثیر معنی داری دارد.
فرضیه فرعی دوم: بهبود مستمر کیفیت ، بر فرهنگ کیفیت محوری در دانشگاه های پیام نور استان مرکزی تاثیر معنی داری دارد.
فرضیه فرعی سوم: نوآوری ، بر فرهنگ کیفیت محوری در دانشگاه های پیام نور استان مرکزی تاثیر معنی داری دارد.
۱-۶ اهداف تحقیق
۱-۶-۱ اهداف کلی
هدف کلی از انجام تحقیق حاضر بررسی و ارزیابی نظریه های علمی موجود در زمینه فرهنگ کیفیت محوری و تاثیر آن بر استقرار مدیریت دانش در دانشگاه های پیام نور استان مرکزی می باشد.
۱-۶-۲ اهداف فرعی
اهداف فرعی تحقیق عبارت است از:
شناخت میزان تاثیر ایجاد نگرش مثبت نسبت به تغییر بر فرهنگ کیفیت محوری در دانشگاه های پیام نور استان مرکزی
شناخت میزان تاثیر بهبود مستمر کیفیت بر فرهنگ کیفیت محوری در دانشگاه های پیام نور استان مرکزی
شناخت میزان تاثیر نوآوری بر فرهنگ کیفیت محوری در دانشگاه های پیام نور استان مرکزی
۱-۷ اهمیت و ضرورت تحقیق
دانش را در سطح سازمان به سریعترین و کارآمدترین شکل ممکن اجرا کنند. دانش نیز همان صورت ذهنی ایده ها، واقعیت ها، مفاهیم ، داده ها و تکنیک های ثبت شده در حافظه انسان است. که از مغز انسان سرچشمه می گیرد و مبتنی بر اطلاعاتی است که با تجربه ، باورها و ارزش های شخصی ، همراه با تصمیم و عمل وی ، دگرگون و بارور می شود. بنابراین سازمان ها باید به طور مداوم دانش جدید را به شکل ایجاد، اعتبار بخشی و کاربرد، در محصولات و خدمات خود به کار گیرند. از این رو سازمان ها باید محیطی را برای اشتراک، انتقال و تقابل دانش در میان اعضای خود به وجود آورند و افراد را در جهت با مفهوم کردن تعاملاتشان آموزش دهند و سعی بر شناسایی موانع پیاده سازی مدیریت دانش در سازمان ها نماید . از جمله دلایلی که سازمان ها از مدیریت دانش بهره می گیرند می توان به تشخیص کمبودها )خلأها( در دانش سازمانی، بهره وری بیشتر از سرمایه های انسانی، یادگیری کارآمدتر و موُثرتر کارکنان، ارائه کالاها و خدمات با ارزش افزوده بیشتر، رضایتمندی مشتریان و کارکنان، پیشگیری از تکرار اشتباهات، کاهش دوباره کاری، صرفه جویی در وقت، برانگیختن انگیزه خلاقیت و نوآوری، تقویت موقعیت رقابتی سازمان ها، اشاره کرد. از این رو، مدیریت دانش، فرایندی است که طی آن سازمان ها، به تولید ثروت از دانش یا سرمایه فکری خود می پردازد (ملکی پور و همکاران،۱۳۹۲، ۲).
در دهه های اخیر افزایش تقاضا برای آموزش عالی به نحو چشمگیری افزایش یافته است. چنین تقاضایی بیش از هر چیز در پاسخ به نیاز روزافزون به شهروندان آموز شدیده، برای اقتصادی است که بیش از هر چیز به مهارتهای مبتنی بر دانش و تواناییِ به کارگیری اطلاعات وابسته است به دنبال افزایش تقاضا برای آموزش عالی و نیاز کشورهای درحال توسعه به نیروی انسانی ماهر و تولید علم، مراکز آموزش عالی در اکثر کشورها رشد قابل توجهی داشته است. در طول دو دهه گذشته در ایران نیز دانشگاه های دولتی، نیمه دولتی، آزاد و غیرانتفاعی بسیاری تأسیس شده و سپس آمار دانشجو و رشته های مختلف تحصیلی در مقاطع مختلف کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری رشد قابل توجهی داشته است. شاید تصور بر این است که افزایش تعداد دانشجو، ساده ترین راه برای توسعه است. کلیه شواهد موجود در کشورهای کم توسعه و درحال توسعه حاکی از آن است که افزایش دسترسی به آموزش عالی بدون توجه به کیفیت، به پیشرفت یک کشور کمک چندانی نمی کند. همزمان با رشد کمّی آموزش عالی، حساسیت و دغدغه متقاضیان آموزش عالی،
ذینفعان، دانشجویان و سایر مراکز مرتبط با آموزش عالی نسبت به کیفیت آن در حال افزایش است (کریمیان و همکاران،۱۳۹۰، ۸-۷)
۱-۸حدود مطالعاتی تحقیق
۱-۸-۱ قلمرو مکانی تحقیق
قلمرو مکانی تحقیق دانشگاه های پیام نور استان مرکزی در نظر گرفته شده است.
۱-۸-۲ قلمرو زمانی تحقیق
حدود زمانی تحقیق از تاریخ اردیبهشت ۱۳۹۳ تا آبان ماه ۱۳۹۳ در نظر گرفته شده است.
۱- ۹ تعریف واژگان و اصطلاحات
فرهنگ کیفیت محوری: زیرمجموعه ای از فرهنگ سازمانی به شمار می رود که هدف آن ارتقاءمستمر کیفیت است(بازرگان، ۱۳۸۷).
نگرش مثبت نسبت به تغییر: تعامل عواطف، شناختها و گرایشهای رفتاری با توجه به چیزی، فردی یا گروهی دیگر، یک رخداد یک فکر و مانند آن است. نگرش را پاسخ از پیش کسب شده کاملا موافق یا مخالف نسبت به یک چیز نیز تعریف کرده اند (۱۹۸۳Ruch,)
نوآوری^[۱]: ریسک‌پذیری سازمان و رغبتی که به این امر نشان می‌دهد و میزان تشویق افراد به خلاقیت و نوآوری است.
بهبود مستمر کیفیت: دیدگاه یا نگرشی است که بهبود را بصورت قدم به قدم وگام به گام دنبال میکند
مدیریت دانش: مک کلند معتقد است که مدیریت دانش یعنی استفاده خلاق و موثر و کارآمد از کلیه دانش ها و اطلاعات در دسترس سازمان به نفع مشتری و در نتیجه به سود خود سازمان.به طور خلاصه مدیریت دانش فرایندی است که سازمان ها ارزش دارایی های فکری خود را براساس دانش تولید می کنند (ملکی پور و همکاران،۱۳۹۲، ۲).

کلمات کلیدی:دیازینون؛ سلولز؛ طلا؛ جذب سطحی؛ نانو ذره؛ کنژوگه
فصل اول:
کلیات تحقیق
۱-۱- مقدمه
امروزه افزایش جمعیت و به دنبال آن افزایش مصرف مواد غذایی به ویژه محصولات کشاورزی، کشاورزان را بر آن داشته است که میزان محصولات خود را افزایش دهند. آفت کش‌ها مواد یا مخلوطی از مواد هستند که به منظور پیشگیری، نابودی، دفع و یا کاهش آفات به کار می روند. اما این نکته را می‌بایست مد نظر داشت که مواجهه با آفت کش‌ها یکی از ریسک‌های شغلی بسیار مهم در بین کشاورزان کشور‌های در حال توسعه می‌باشد. دیازینون یک حشره کش طیف وسیع بوده و علیه حشرات خانگی،آفات باغ، گیاهان زینتی،حیوانات دست آموز وحتی پشه مورد استفاده قرار می‌گیرد. دیازینون به سرعت قابلیت تجزیه پذیری دارد اما در شرایط محیطی با دمای پایین، رطوبت کم و نبود فعالیت‌های تجزیه‌ی میکروبی مناسب، قادر است بیش از ۶ ماه در خاک به صورت فعال باقی بماند. به دلیل توزیع سریع این سم در صورت ورود به منابع آبی و همچنین تأثیر عمومی آن به موجودات غیر هدفی نظیر بی‌مهرگان، پستانداران، پرندگان و ماهیان (و به خصوص گونه‌های آبزی)، از دسته سمومی است که خطرات زیست محیطی فوق العاده زیادی را به دنبال دارد. این سم از طریق گوارش، پوست و نیز استنشاق جذب می‌شود و از راه روده به آسانی و در طی چند ساعت جذب و به سرعت و در زمان کوتاهی در کبد به دیازوکسون متابولیزه می‌شود. دیازینون توسط آنزیم‌های میکروزومی به متابولیت‌های خود مانند دیازوکسون،هیدروکسی دیازوکسون و هیدروکسی دیازینون اکسید می‌شود که همگی مهار کنندگی آنزیم کولین استراز می‌باشند. مهار این آنزیم بر روی اعصاب مرکزی و یا محیطی، اثر تخریبی داشته و حتی این سم بر روی آستانه‌ی تحریک الکتریکی تأثیر و در بعضی موارد صرع، تشنج و تحریک سیستم عصبی مرکزی را منجر می‌شود. علاوه بر آن دیازینون ممکن است سبب جهش درژن‌ها، تخریب کرموزوم، اثر منفی بر تمایز سلولی والقای مرگ سلولی،توقف تقسیم میتوزی در جنین و کاهش سنتزDNA شود. برای حذف سم دیازینون موارد متعددی پیشنهاد شده که از آن جمله می‌توان به نانوکاتالیست‌های اکسید تیتانیوم-اکسید سیلیسیوم، آلومینا و نانوذرات اکسید روی اشاره نمود. البته باید توجه داشت که این مواد که به عنوان جاذب معرفی گردیده اند، هیچ یک جاذب تخصصی نبوده و احتمالاً بتوانند به سایر مواد نیز جذب شود. همچنین این جاذب‌ها خود برای سلول‌های بدن انسان و حیوانات سمی بوده و عوارض گوارشی و عصبی ایجاد می‌کنند. ما فکر می کنیم که ضرورت ارائه یک جاذب تخصصی که علاوه بر قدرت جذب، حداقل سمیت را برای انسان و حیوان داشته باشند احساس می‌گردد تا بتوان در آینده از آن داخل یا روی مواد غذایی که آلوده به سم دیازینون هستند، استفاده نمود. بر اساس مطالعات تئوریک به عمل آمده حدس ما این است که نانو ذرات سلولز کونژوگه شده با طلا بتواند جاذب مناسبی برای دیازینون باشد. این فرضیه نخست در نرم افزار شبیه ساز مورد مطالعه قرار خواهد گرفت و سپس تحت شرایط مختلف دمایی،pH و زمان، میزان جذب مورد بررسی دقیق قرار می‌گیرد. هم چنین نهایتاً میزان جذب در شرایط واقعی یعنی در حضور مواد غذایی (نظیر گندم و خیار) که حاوی دیازینون نیز باشند، مورد بررسی قرار می گیرند (Fu et al., 2001).

۱-۲- آفت کش‌ها
رشد روزافزون جمعیت و افزایش تقاضا برای تولیدات کشاورزی و مواد غذایی باعث توسعه فعالیت‌های کشاورزی گردیده است.زراعت مدرن، اصلاح نباتات، سموم، دفع آفات و کود و پیشرفت‌های تکنولوژی به شدت باعث افزایش محصول گردیده ولی این محاسن در کنار آسیب‌های گسترده زیست محیطی از جمله آبیاری بیشتر، مصرف بیشتر آفت‌کش‌ها و کودها و آلودگی لایه‌‌های مختلف خاک و آب‌‌های زیرزمینی و اثرات منفی بر سلامت انسان بوده است. تعریفی که آژانس حفاظت از محیط زیست آمریکا(ای پی آ) از آفت‌کش ارائه داده است بدین صورت است که آفت‌کش ماده یا مخلوطی از مواد است که به منظور پیشگیری، نابودی، دفع یا کاهش هرگونه آفت به کار می‌رود. استفاده از سموم مختلف در مبارزه با آفات بهداشتی و ناقلین بیماری‌‌ها دارای تاریخچه بسیار طولانی است، به طوری که چینی‌ها و رومیان باستان از ترکیبات شیمیایی در مبارزه با آفات مختلف استفاده می‌کردند. هر چند کنترل عامل بیماری‌زا (با بهره گرفتن از آفت‌کش‌‌ها) در بخش کشاورزی سودمند است ولی آفت‌کش‌‌ها باعث ایجاد بیماری و مرگ در انسان‌‌ها می‌گردند، این مشکلات ناشی از شرایط مختلف تماس مستقیم و غیر‌مستقیم انسان با آفت‌ کش‌ها می‌باشد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که تنها در ایالات متحده سالیانه بیش از دو میلیارد پوند آفت‌ کش در بخش‌های مختلف از جمله کشاورزی، جنگل داری و غیره مورد استفاده قرار می‌گیرد و به دلیل مصرف بالا، مواجهه افراد با این سموم افزایش یافته و در نتیجه عوارض و اثرات سوء آن بر سلامت افراد نیز افزایش یافته است. به عنوان مثال انجمن سلامت عمومی آمریکا تخمین زده استکه قریب به۱۲۷۵۰۰۰ کشاورز آمریکایی با آفت کش‌های مختلف مواجهه دارند. نکته قابل توجه این‌که در کشورهای در حال توسعه در مقایسه با کشور‌های توسعه یافته به دلیل افزایش مصرف و در دسترس بودن انواع آفت کش‌ها،مسمومیت با این سموم نیز از میزان بروز بالایی برخوردار است. به عنوان مثال تنها در کشور چین مسمومیت با آفت کش‌ها که غالباً از نوع سموم ارگانوفسفره می‌باشند سبب مرگ حدود ۱۷۵۰۰۰ نفر در سال می‌شود(Fu et al., 2001).در کشور ایران بر اساس اطلاعات مرکز آمار در سال ۱۳۷۵ جمع فروش سموم کشاورزی ۸/۱۵ هزار تن بوده و در سال ۱۳۸۰ مقدار فروش سموم کشاورزی ۸/۱۵ هزار تن بوده و در سال ۱۳۸۰ مقدار فروش سموم به ۲/۲۷ هزار تن رسیده است. طبق اطلاعات پروفایل ایمنی شیمیایی نزدیک به۲۷۰۰۰ تن آفت کش در کشور ایران مصرف می‌شود که شامل ۱۰۱ نوع حشره کش، علف کش، قارچ کش، کنه کش، حلزون کش و نماتد کش می‌باشد.تعداد سموم ثبت شده در سال ۱۳۸۸ در کشور ۲۵۲ قلم بوده است که شامل %۲۶ حشره کش، %۳۳ علف کش، %۲۱ قارچ کش، %۷ موش کش و %۵ کنه کش می‌باشد.از نظر طبقه بندی گروه خطر نیز، این ۲۵۲ قلم در دسته‌ه ای ذیل بوده‌اند:
*گروه خطرI:%9
*گروه خطرII:%27
*گروه خطرIIIوIVوV:%64
از کل ۱۴۲۰۰۰۰۰ هکتار وسعت اراضی کشاورزی جمهوری اسلامی ایران به ازای هر هکتار Kg780 ماده مؤثره انواع سموم دفع آفات نباتی مصرف می‌شود.
۱-۳- تاریخچه استفاده از سموم
قبل از سال ۱۸۰۰ میلادی، بیشتر موادی که در کنترل آفات مورد مصرف قرار می‌گرفتند ترکیبات معدنی ناخالصی بود که اثراتی روی کیتین بدن حشرات داشتند. موادی مثل خاکستر و دوده و حتی خاک نرم از جمله این ترکیبات بودند. بعد‌ها مواد دیگری مثل صابون، قطران، نفت، اسانس ترباتین، کافور، فلفل و برگ گردو استفاده شدند. نخستین حشره کش آلی شناخته شده نیکوتین بود که در سال ۱۷۶۳ به صورت برگ پودر شده گیاه توتون علیه شته مصرف می‌شد. روتنون یکی دیگر از ترکیبات طبیعی است که در اواسط سال‌های ۱۸۰۰ در اروپا مرسوم بود. روتنون که از ریشه چندین گیاه به دست می‌آید، ابتدا در آمریکای جنوبی به عنوان ماهی کش مورد استفاده قرار می‌گرفت. این ترکیب هنوز هم عرضه می‌شود و یک آفت کش مناسب برای کنترل آفات سبزی و میوه در منازل است. اولین ترکیبات گوارشی که علیه حشرات مورد استفاده قرار گرفت احتمالا” ترکیبات آرسنیک بوده‌اند که در اواسط قرن شانزدهم همراه با عسل به عنوان طعمه مسموم علیه مورچه مصرف می‌شده‌اند. در دهه ۱۸۶۰ سبز پاریس که ترکیبی از آرسنیک مس است برای مبارزه با سوسک کلرادو و کرم سیب و سایر برگ خواران استفاده می‌شد. در سال ۱۸۹۲ از آرسنات سرب به عنوان یک ترکیب مؤثر علیه ابریشم باف ناجور استفاده شد. یکی از معایب بزرگ مشتقات آرسنیک سمیت آن برای پستانداران و انسان است. ترکیبات دیگر مانند نمک‌های جیوه و قلع و مس نیز در این سال‌ها مصرف می‌شد. در اوایل سال ۱۹۰۰ فلوئور و سدیم و کریولیت جانشین بعضی از مشتقات آرسنیک شدند، زیرا خاصیت گیاه سوزی کمتری داشتند. این ترکیبات بیشتر به صورت طعمه مسموم و یا پودر به کار می‌رفتند. سنتز مواد آلی مؤثر روی آفات با ساخت پارادی‌کلروبنزن در سال ۱۹۱۲ و استفاده از آن علیه بید لباس آغاز شد. تیوسیانات در سال ۱۹۲۹ به عنوان حشره کش تماسی تولید شد و در سال ۱۹۳۲ در فرانسه به کار رفت. تحول عمده در صنعت شیمیایی کنترل حشرات در سال ۱۹۳۹ با کشف خاصیت حشره کشی د.د.ت و چند ترکیب کلره دیگر آغاز شد. در سال ۱۹۴۶ ترکیبات فسفره در آمریکا معرفی شدند و در سال ۱۹۵۱ اولین ترکیب کاربامات وارد بازار شد. در سال ۱۹۶۲ راشل کارسون کتاب بهار خاموش را درباره اثرات زیست محیطی آفت کش‌ها منتشر کرد. در همین سال کمیسیون کدکس(Codex) توسط سازمان ملل تأسیس شد تا به کشورهای عضو برای مصرف آفت کش‌ها و وجود باقی مانده آن رهنمود بدهد(farm chemical millennium 1999). به دنبال تحقیق برای یافتن ترکیبات کم خطر، اولین ترکیب پایروتیروئیدی سنتز که در مقابل نور پایدار بود، در سال ۱۹۷۳ معرفی شد. در سال ۱۹۷۵ اولین داروی مؤثر در رشد حشرات، در سال ۱۹۷۷ نخستین مهار کننده سنتز کیتین و در سال ۱۹۷۸ اولین فرومون برای کنترل کرم سرخ پنبه به ثبت رسیدند. اولین حشره کش از گروه آمیدها در سال ۱۹۹۰ معرفی گردیدو بالاخره نخستین محصول فن‌آوری زیستی با اهمیت، یعنی بذرتراریخته‌ای که گیاه حاصل از آن خاصیت حشره کشی داشت، در سال ۱۹۹۵ معرفی شد. اولین ترکیب از گروه متالیک اسیدهای آمینه نیز در سال ۲۰۰۷ عرضه گردید(Hermanson et al., 2005).
۱-۴- اهمیت آفت کش‌ها
در طی ۵۰ سال گذشته آفت کش‌ها جزء ضروری دنیای کشاورزی بوده و مواجهه با آفت کش‌ها یکی از ریسک‌های شغلی بسیار مهم در بین کشاورزان در کشورهای در حال توسعه می‌باشد.سموم دفع آفات از اصول انکار ناپذیر تولید مؤثر مواد غذایی، خوراک دام و زراعت انرژی قابل تجدیدپذیر است. بر طبق بررسی سازمان بهداشت جهانی هر ساله ۵-۱ میلیون مورد مسمومیت ناشی از حشره کش‌ها در بین کارگران کشاورزی اتفاق می‌افتد و نیز در طی ۱۰ سال گذشته در کشورهای در حال توسعه بروز مسمومیت در اثر حشره کش‌ها دو برابر شده است.
آفت کش‌های مورد استفاده از نظر مواد شیمیایی بسیار متفاوت هستند. این مواد از نظر نوع عملکرد، جذب شدن در بدن، متابولیسم، دفع از بدن و سمیت در بدن تفاوت‌های عمده‌ای دارند. خطر عمده آفت کش‌هایی که سمیت حاد بالایی دارند ولی به آسانی متابولیزه و یا از بدن دفع می‌شوند، در تماس کوتاه مدت با غلظت‌های بسیار زیاد آن‌ها است. در مورد آفت کش‌هایی که سمیت حاد آن‌ها کمتر است ولی برای تجمع در بدن تمایل شدیدی دارند خطر عمده، تماس بلند مدت با آن‌ها است، حتی اگر دوز تماس نسبتاً کم باشد. تماس بلند مدت با دزهای کم آفت کش‌هایی که سریع‌تر از بدن دفع می‌شوند ولی آثار بیولوژیکی دائمی به جا می‌گذارند نیز مخاطره آمیز است. اثرات مضر نه تنها از طریق ماده مؤثر و ناخالصی‌های همراه آن‌ها بلکه از طریق حلال‌ها، حامل‌ها، امولسیون کننده‌ها و اجزای دیگر آفت کش‌ها نیز ایجاد می‌شوند. اثرات مسمومیت حاد نسبتاً به سادگی قابل تشخیص بوده در حالی که تشخیص اثرات ناشی از تماس‌های بلند مدت با دزهای کم آفت کش‌ها مشکل است.شدت اثرات مضر ناشی از تماس با آفت‌ کش‌ها به عواملی چون: دز آفت کش، راه تماس، راه جذب، نوع اثرات متابولیت‌های آن، تجمع و پایداری آفت کش در بدن بستگی دارد. البته عوامل دیگری چون سلامتی افراد، سوء تغذیه و کم شدن آب بدن احتمالاً میزان حساسیت به آفت کش‌ها را افزایش می‌دهد.آفت کش‌ها عمدتاً از طریق پوست، تنفس، چشم و یا خوردن وارد بدن می‌شوند. آفت کش‌های محلول در چربی و تا حدی آفت کش‌های محلول در آب از طریق تماس با پوست جذب می‌شوند. زخم و خراش، جذب آفت کش‌ها را از طریق پوست تسهیل می‌کند. در کشورهای در حال توسعه جذب از طریق پوست اهمیت ویژه‌ای دارد چون اغلب، لباس‌های حفاظتی مناسب وجود نداشته و یا استفاده نمی‌شود.
آفت کش‌های وارد شده به بدن ممکن است متابولیزه شده، در چربی ذخیره گردند و یا بدون تغییر دفع شوند. متابولیسم احتمالا” حلالیت آفت کش‌ها را در آب افزایش می‌دهد و بنابراین دفع آن‌ها تسهیل می‌شود. مثلأ حشره کش‌های پیرتیروئیدی محلول در چربی در بدن هیدرولیز شده و به مواد محلول در آب تبدیل می‌گردند و سپس از بدن دفع می‌شوند. گاهی اوقات متابولیزه شدن آفت کش‌ها سمیت آن‌ها را افزایش می‌دهد، مثلا” از هیدرولیز کاربوسولفان، کاربوفوران تولید می‌شود که سمی‌تر و حلالیت آن در چربی بیشتر است. درجه خطر استفاده از حشره کش‌ها به سمیت حشره کش و مقدار مواجهه با حشره کش بستگی دارد.
سمیت یک حشره کش مقدار ظرفیت یا توانایی آن برای ایجاد آسیب یا بیماری است. سمیت یک حشره کش به وسیله تست‌های انجام شده روی حیوانات با دوزهای متفاوت از سم فعال خالص و هر محصول ساخته شده تعیین می‌شود. با دانستن تفاوت مقدار سمیت حشره کش‌ها، یک مصرف کننده می‌تواند با انتخاب یک حشره کش با سمیت کمتر که برای کنترل حشره به کار می‌رود خطر بالقوه را به حداقل برساند. مصرف کنندگان می‌توانند با توجه به برچسب راهنما، استفاده از وسایل و تجهیزات حفاظت فردی و حمل مناسب حشره کش‌ها مواجهه‌ خود را به حداقل رسانده و یا حتی حذف نمایندو بدین وسیله خطر کاهش می‌یابد. برای مثال %۹۵ از کل مواجهه، از تماس پوستی و عمدتا” دست‌ها و بازوها است. با پوشیدن یک جفت دستکش ندوخته و مقاوم به مواد شیمیایی، این نوع مواجهه می‌تواتد تقریبا"حذف شود. حشره کش‌هایی که با سمیت بالا طبقه بندی شده‌اند( سمیت طبقه ۱) چه بر اساس سمیت خوراکی، چه پوستی و یا تنفسی باید تنها کلمه خطر (Danger) یا سمی (Poison) با رنگ قرمز یا علامت برجسته‌ی یک سر و استخوان در بالای برچسب نسته نوشته شود. دوز کشنده(_۵۰LD) حاد خوراکی (تک دوز) برای حشره کش تولید شده در این گروه برابرmg/kg50 می‌باشد. بعضی از حشره کش‌های تولید شده فقط کلمه‌ی Dangerرا دارند که بیان‌گر آن است که در خصوص سمیت حاد توجه نمایید، آن‌ها می‌توانند سبب آسیب چشمی یا تحریک پوستی شدید شوند. حشره کش‌های تولیدی که سمیت متوسطی دارند( سمیت طبقه ۲) باید تنها کلمه هشدار(warning) روی بر چسب محصول نوشته شود. در این رنج_۵۰LD خوراکی از ۵۰ تاmg/kg500می‌باشد. حشره کش‌های طبقه سمیت I و VIاگر چه با عنوان کم سمی یا نسبتا” غیر سمی طبقه بندی می‌شوند، نیاز است کلمه Caution روی بر چسب آن‌ها نوشته شود. مقدار_۵۰LD حاد خوراکی در این گروه بزرگتر از mg/kg50 می‌باشد. اثرات یا علائم مسمومیت حشره کش می‌تواند موضعی یا عمومی باشد. اثرات موضعی عموما” در محل تماس حشره کش بوده و در اثر خاصیت تحریک حشره کش‌ها(هم فرم فعال و هم بی‌اثر آن) یا یک پاسخ آلرژی توسط فرد می‌باشد. درماتیت یا التهاب پوست بیشتر مواقع به عنوان اثر موضعی در مواجهه با حشره کش گزارش می‌شود. علائم درماتیت‌ها در رنجی از قرمزی پوست تا جوش‌ها یا تاول‌ها است. بعضی از افراد هنگام تماس با کشره کش اسیدی شده سرفه، خس خس سینه یا عطسه را بروز می‌دهند. علائم یک واکنش آلرژیک واقعی رنجی از قرمزی و خارش چشم‌ها و پوست تا ناراحتی تنفسی اغلب مشابه شرایط آسمی می‌باشد.
اثرات عمومی از اثرات موضعی کاملا” متفاوت است و به علت جذب حشره کش و توزیع در کل بدن می‌باشد. اثرات عمومی اغلب شامل تهوع، استفراغ، خستگی، سردرد و ناراحتی‌های روده‌ای می‌باشد. در موارد مسمومیت پیشرفته در شخص ممکن است تغییرات در ضربان قلب، مشکل تنفسی، تشنج و کما را بروز دهد که می تواند منجر به مرگ شود(Jeyaratnam, 1990).
۱-۵- تقسیم بندی آفت کش‌ها
آفت کش از کلمه انگلیسیPestبه معنای غارتگر و زیان رسان و Cideبه معنی کشنده درست شده است. سموم آفت کش طیف گسترده‌ای ازترکیبات شیمیایی هستند که اغلب از مواد آلی ساخته می‌شوند و از حدود ۱۹۴۴ تاکنون هزاران ترکیب مختلف، از آن‌ها به بازار عرضه شده است. بر طبق مطالعات و بررسی‌های به عمل آمده توسط محققین، می‌توان آفت کش‌ها را از جنبه‌های ذیل طبقه بندی نمود:
*بر اساس نحوه تأثیر
*بر اساس ساختمان شیمیایی
*بر اساس سمیت دهانی
*بر اساس نوع موجودات زنده تحت اثر(Johansen et al., 1990)
۱-۵-۱- طبقه بندی آفت کش‌هاازلحاظ نوع موجودات زنده تحت اثر
معمولا” به ندرت اتفاق می‌افتد که یک ترکیب سمی آفت کش به طور اختصاصی بر گروه خاصی از موجودات زنده اثر نماید. با این وجود هر یک از سموم با توجه به خواص شیمیایی و بیولوژیکی قادرند برخی از موجودات زنده را بیشتر از بقیه تحت تأثیر قرار دهند. از این رو می‌توان سموم شیمیایی متعلق به گروه‌های مختلف را بر اساس نوع موجودات زنده و یا مرحله‌ای از زندگی موجودات که سموم بیشترین تأثیر را بر آن‌ها دارند طبقه بندی نمود.
۱- حشره کش‌ها: به سمومی گفته می شود که برای کنترل حشرات به کار می‌روند.
۲- لارو کش‌ها: به سمومی گفته می شود که برای کنترل لاروها مورد استفاده قرار می‌گیرند.
۳- تخم کش‌ها: به سمومی گفته می شود که برای کشتن تخم انگل‌ها به کار می‌روند.
۴- کنه کش‌ها: به سمومی گفته می شود که برای کنترل کنه‌ها به کار می‌روند.
۵- حلزون کش‌ها: به سمومی گفته می شود که برای کنترل حلزون‌ها به کار می‌روند.
۶-جونده کش‌ها: به سمومی گفته می شود که برای کنترل جوندگان مصرف می‌شوند.
۷- باکتری کش‌ها: به سمومی گفته می شود که برای کنترل باکتر‌ی‌ها به کار می‌روند.
۸- علف کش‌ها: به سمومی گفته می شود که برای کنترل علف‌های هرز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
۹- قارچ کش‌ها: به سمومی گفته می شود که برای کنترل قارچ‌ها به کار می‌روند.
۱۰- جلبک کش‌ها: به سمومی گفته می شود که برای از بین بردن جلبک‌ها در محیط آبی مصرف می‌گردند.
۱۱- نماتد کش‌ها: به سمومی گفته می شود که برای کنترل نماتدها به کار می‌روند.
یک ماده شیمیایی یا سم ممکن است دارای خواص مختلف می‌باشد، یعنی بتواند روی بیش از یک نوع آفت و یا روی مراحل مختلف یک آفت اثر کند، براین مبنا سموم زیر را به بازار عرضه کرده‌اند:
*حشره کش-کنه کش: دارای خاصیت حشره کشی و کنه کشی است، مانند دانیتول
*کنه کش-قارچ کش: ترکیباتی هستند که هم روی کنه‌ها و هم روی قارچ‌ها مؤثر می‌باشند نظیر گل گوگرد(Johansen et al., 1990)
۱-۵-۲- طبقه بندی بر اساس سمیت دهانی
طبقه بندی سمیت دهانی یعنی سمیت یک ترکیب شیمیایی، هنگامی که از طریق دهانی وارد بدن موجود زنده گردد، سموم به شرح ذیل طبقه بندی گردیده‌اند:
سموم فوق‌العاده خطرناک:
این گروه شامل سموم بسیار قوی و خطرناک بوده و در مقدار بسیار جزئی باعث مسمومیت می‌شوند. در این سموم دوز کشنده %۵۰mg/kg50 است. از این گروه می‌توان به سمومی نظیر آنتو، دیفاسینون، وارفارین، کلروپیکرین، متیل بروماید و برخی ترکیبات جیوه‌ای اشاره نمود.
سموم بسیار خطرناک:
این گروه شامل حشره کش‌ها و جانور کش‌هایی است که سمیت زیادی دارند. در این دسته دوز کشنده %۵۰=mg /kg2500-50 می‌باشد. ترکیباتی مانند دیازینون، دیکلرووس، دیمتوآت، پاراتیون، متیل پاراتیون، سموم فنتوآت، فوزالون فوسمت و اندوسولفان در این کروه قرار می‌گیرند.
سموم نسبتا” کم خطر:
این گروه شامل حشره کش‌ها و کنه کش‌هایی با سمیت نسبا” کم می‌باشد. در این سموم دوز کشنده %۵۰=mg/kg1000-200است. سموم مالاتیون، تریکلرفن، کارباریل، بیناپاکریل، دیکوفول، لیندین،فنیتیون، علف کش‌هایی نظیر دیکوآت و نیز برخی مواد شیمیایی ضدعفونی کننده نظیر فرمالدئید در این کروه قرار می‌گیرند(Peeters et al., 2014).
سموم کم خطر:
در این گروه از سموم، اکثرا” قارچ کش‌هایی مانند بنومیل، کاپتان، دودین، فولپت و دینوکاپ و علف کش‌هایی نظیر آترازین، دالماپون، دیکامپا و نیز برخی حشره کش‌هایی با سمیت اندک مانند روغن‌های معدنی قرار می‌گیرند. در این سموم دوز کشنده %۵۰>mg/kg1000دارا می‌باشد.
۱-۵-۳- تقسیم بندی آفت کش‌ها براساس ساختمان شیمیایی آن ها

«آنتی آرنه، پژوهشگر فنلاندی، در سال ۱۹۱۵ بر اساس تیپها، فهرستی به نام “فهرست تیپ‌های قصه” تهیه کرد. این فهرست براساس روش ده دهی دیوئی عمل میکند؛ چنانکه برای هر تیپ یک شماره اصلی در نظر میگیرد که این شماره خود زیر مجموعههایی را در برمیگیرد. بعدها تامپسون افسانهشناس آمریکایی مواردی را به آن افزود. صرفنظر از شیوهی مؤثر این تقسیمبندی، مبنای تقسیمبندی آرنه/ تامپسون چندان روشن و منطقی نیست»(همان،۳۱).

اولریش مارزلف، قصهشناس آلمانی، محقق دیگری است که کتابی با عنوان “طبقهبندی قصه‌های ایرانی“ را منتشر کرده است. تقسیمبندی وی با دیگر تقسیمبندیها تفاوتهایی دارد؛ زیرا وی تنها قصههای شفاهی را اساس کار خود قرار داه است. در حالی که دیگر پژوهشگران بخشی از از ادبیات مکتوب و قصههای بلند را نیز در تقسیمبندی خود قرار دادهاند. در این پایان نامه، با توجه به جامعیت اثر مارزلف نسبت به دیگران و در دسترس بودن آن، منبع کار قرار گرفته است.
۲-۳-کارکردهای قصههای عامیانه
قصههای عامیانه کارکردهای گوناگون دارند، اولین کارکردی که در برخورد با این قصهها به نظر میآید، این است که این قصهها را صرفاً برای سرگرمی و آموزش کودکان دانست. در حالی که این کمترین و کوچکترین کارکرد این قصههاست.
قصه، هنری است که نزد انسانهای نخستین کارکردهای مختلفی داشته است. گروهی قصه را بر تفکر مقدم میدانند و به عبارت بهتر قصه‌گویی را مرحلهی ابتدایی تفکر انتزاعی میشمارند و معتقدند که اولین اقوام انسانی تفکر را نه با کمک مفاهیم و تصورات، بلکه با تصاویر شاعرانه انجام میدادند. مطالب خود را به صورت داستان نقل میکردند و با خط هیروگلیف چیزی مینوشتند (تقوی، ۱۳۷۶: ۳).
پس اولین کارکرد قصه، وسیلهای برای تفکر، انتقال تجربه و تثبیت زندگی است، علاوهبراین قصهها ابزاری برای بیان آرزوها و امیال انسانی هست، به این دلیل که قصه توصیف زندگی است، خواسته ها و امیال را به وسیلهی آن بهتر میتوان تصویر کرد. « انگیزهی اصلی روی آوردن انسان به هنر و ادبیات، به تعبیر روانشناسان گریز از تنگناها و ارضای برخی امیال سرکوب شده است»(تقوی: ۱۳۷۶،۴). کارکرد دیگر قصهها، بیان باورهای اسطورهای مردم است، در قصههایی که به اساطیر پرداخته، میتوان به ارتباط انسان با خدایان و دیگر موجودات طبیعت پیبرد، البته «این خدایان خود بازتابی از نیروهای طبیعت و انعکاس خواسته های آدمی» (همان، ۶) است.
کارکردهای متفاوت قصه را برای انسان میتوان انها را چنین دستهبندی کرد:
سرگرمی
تاریخ
وسیلهای برای بیان مسائل اجتماعی
ابزاری برای تشفی دردها و نیازهای روحی و روانی.
به همین دلیل است که میتوان قصهها را از رویکردهای مختلف نقد و بررسی کرد. در این پایان نامه سعی شده است که قصهها از سه منظر نقد اسطورهای، نقد اجتماعی و نقد روانشناسی مورد بررسی قرار گیرد. در ذیل به معرفی مختصر این رویکردها میپردازیم.
۲-۳-۱-رویکرد اسطورهای
نقد اسطورهای از رویکردهای تقریبا جدید در حوزهی نقد است. این نقد در اوایل قرن بیستم در غرب آغاز شد. در تعریف اسطوره باید گفت که « اسطوره (myth) داستانهای کهنی است که زمانی در نزد اقوام باستانی حقیقت تلقی میشده است؛ اما امروزه جنبهی افسانهیی یافته و کسی بدانها باور ندارد. اسطوره زمانی تارخ بوده است و امروزه، جنبهی داستانی یافته است»(شمیسا«۱»، ۱۳۸۳: ۲۳۳).
همزمان با اوجگیری تحقیقات مردمشناسی مشابهتهایی میان افسانهها و اساطیر کشف شد، همین مسأله باعث شد که برخی اساطیر را با قصههای پریان و فولکلور یکی بدانند، در صورتیکه فولکلور قصهها و روایاتی غالباً پندآموز و برای بیان تجربه‌های زندگی است که میتواند از اساطیر و باورهای اساطیری نیز بهره گیرد.
ماکس مولر، لوی اشتروس، میرچا الیاده، دی.اچ. لارنس، جیمز فریزر و… از کسانی هستند که این نوع نقد را آغاز کردند و هر کدام نظریات خاص خود در مورد اسطوره و نقد اسطورهگرا دارند. مهم‌ترین کارکرد اسطوره، «کشف و آفتابی کردن سرمشقهای نمونهوار همه‌ی آیین‌ها و فعالیت‌های معنی‌دار آدمی از تغذیه و زناشویی گرفته تا کار، تربیت، هنر و زندگی است»(علی‌پور،۱۳۸۱: ۱۰».
منتقد اسطورهای در پی کشف رازهای ازلی و پیامهای نمادینی است که تقریبا در سراسر جهان با مفاهیم مشترکی در آثار ادبی تکرار میشود، مفاهیمی که در همهی اعصار و جوامع شاهد آن هستیم، از جمله نفاق بین پدر و پسر، ستایش بارآوری، نفرت از خشکسالی، برخورد با مسألهی مرگ و… . شمیسا مهمترین اصطلاحات در حوزهی اسطورهها را در کتاب انواع ادبی خود چنین برمیشمرد: توتم، تابو، کهنالگو، صور مثالی، آنیمیسم و… . بخشی از این مفاهیم در بررسی قصهها به تفصیل توضیح داده شده است. نقد اسطورهگرا با روانشناسی(یونگ) ارتباط تنگاتنگ دارد. روانشناسانی چون یونگ اسطوره را رؤیایی جمعی میدانند، « بر این اساس هر اثر ادبی زادهی رؤیای جمعی انسان است. مطابق این تعریف هر نویسنده یا شاعری میتواند یک اسطورهپرداز باشد»( اسماعیلپور، ۱۳۸۲: ۲۳).
۲-۳-۲-رویکرد اجتماعی
از دیگر رویکردهایی که به بررسی ادبیات میپردازد و به ارتباط آن با نظام اجتماعی توجه می‌کند، نقد جامعهشناسانه است. جامعهشناسی ادبیات، علمی بین رشتهای است که چندان به آن پرداخته نشدهاست. «هدف از جامعهشناسی اثر هنری، ابتدا تحلیل اثر برای یافتن معانی آشکار و پنهان آن و در مرحلهی بعد ربط دادن این معانی به ساخت جامعهی معاصر اثر می‌باشد» (راودراد،۱۳۸۶: ۶۷).
بررسی ادبیات و هنر با توجه به عوامل بیرونی نظیر علوم اجتماعی و تأثیر و تأثر آن از قرن نوزدهم میلادی آغاز میشود. از نامآوران این عرصه میتوان به مارکس، لوکاچ، گلدمن، باختین و … اشاره کرد. نعمتالله فاضلی در مقالهای عامل یکپارچگی اثر هنری را وابسته به جهانبینیای گروهی میداند که اثر را پدید اورده و همین جهانبینی عامل تمایز گروه های مختلف اجتماعی از هم میشود.« بیان جهانبینی، یعنی مجموعهی آرزوها، احساسها و اندیشههایی که اعضاء گروهی و بیشتر افراد طبقهای را به هم میپیوندد و آنها را در برابر گروه یا طبقهای دیگری قرار میدهد. یکپارچگی هر اثر، بستگی به این جهانبینی دارد» (فاضلی،بیتا: ۱۱۹). جامعهشناسان هنر و ادبیات با دو رویکرد به بررسی آثار هنری و ادبی میپردازند، رویکرد بازتاب و رویکرد شکلدهی. در رویکرد بازتاب به تأثیر جامعه بر هنر توجه میشود و علاقهمندان به آن معتقدند، هنر(اثر هنری) بازتاب وقایعی است که در یک جامعه رخ میدهد.
براساس این رویکرد آثار هنری همانند آینهای جامعهی معاصر خود را بازمیتابانند، البته همانطور که آینه تنها بخشی از واقعیت گزینش شدهی مورد نظر را در چارچوب قاب خویش بازتاب میدهد، آثار هنری نیز بخشی از جامعه را به نمایش میگذارند. آثار هنری به تناسب تواناییها، ارزشها و معیارهای هنرمند ممکن است به میزان متفاوتی واقعیت را به نمایش بگذارند یا از آن انحراف حاصل نمایند. در مقابل رویکرد شکلدهی قرار دارد و آن مبتنی براین باور است که هنرها در مرتبهای بالاتر از جامعه قرار دارند و هنرمند با ارائه ارزشها و ایدئولوژیهای جدید در اثرش، آنها را در جامعه طرح و نهادینه میکند، بنابراین بسیاری از تغییرات ارزشی و رفتاری در جوامع مختلف تحت تأثیر آثار هنری رخ میدهند (راودراد، ۱۳۸۶: ۶۸-۶۹).
این پایان نامه سعی دارد که با توجه به محتوای قصهها به شناخت بهتر جامعه و جهانبینی حاکم بر آن دست یابد، لذا رویکرد بازتاب در این مورد کارآمدتر و مؤثرتر است.
۲-۳-۳-رویکرد روانشناسانه
همانگونه که پیشتر هم گفته شد، قصهها گریزگاهی مناسب برای رهایی مردم از تنگناهای سخت زندگی هستند و به همین دلیل رویکرد دیگری که میتوان قصهها را از آن منظر مورد بررسی قرار داد ، رویکرد روانشناسانه است. توجه روانشناسانه به اثر در نقد قدیم نیز جایگاهی داشته که البته با نقد روانشناسی معاصر متفاوت است. « در نقد روانشناسی قدیم از مسائلی چون وجدان نویسنده، جذبه و الهام و در نقد روانشناسانهی جدید از مسائلی چون ضمیر ناخودآگاه فردی و جمعی»( شمیسا«۱»،۱۳۸۳: ۲۱۷)، عقدههای روانی و … بحث میشود. « این رویکردمیتواند سرنخهای مهم بسیاری برای کشف رازهای نمادین (درونمایهای یا موضوعی) یک اثر هنری ارائه دهد»( گورین و همکاران،۱۳۷۰: ۱۴۱).
نقد روانشناسی جدید با آراء فروید شروع شد و با آدلر و یونگ ادامه یافت، هرچند نظرات آدلر و یونگ با فروید مخالف بود؛ اما این دو ابتدا از شاگردان فروید بودند. فروید، هنرمندان را در حکم بیماران روانی میدانست و معتقد بود که ذهن آدمی داراری سه سطح ناخودآگاه، نیمه‌خودآگاه و خودآگاه است. فروید همانطور که برای روان یا ذهن آدمی به سه بخش قائل است، ساختار شخصیتی را هم از سه جزء مرکب میداند: فرامن، من و نهاد.
نهاد، سرچشمهی نیروهای روانی است و در راه کسب لذت و پرهیز از درد فعالیت میکند و چون به دنبال لذت مطلق است، باید کنترل شود و کنترل آن بر عهدهی من و فرامن است. من باعث ارتباط فرد با جهان واقعیت است و باعث میشود تا با قوانین اجتماعی سرکند. کار من ایجاد تعادل بین منازعات نهاد و فرامن است. من را میتوان نمایندهی عقل دانست که نهاد را، نمایندهی نفس اماره، کنترل میکند. فرامن آن بخش از شخصیت است که به ارزشها بها میدهد ( شمیسا،(۱) ۱۳۸۳: ۲۱۹-۲۲۰).
روانشناسان معتقدند همانگونه که هر فردی ناخودآگاهی خاص خود دارد که معروف به ناخودآگاه فردی است، روان بشریت هم به صورت همگانی ناخودآگاهی دارد که به ناخودآگاه جمعی معروف است. در میان روانشناسان فروید بیشتر طرفدار ناخودآگاه فردی و یونگ بیشتر طرفدار ناخودآگاه جمعی بود. نوع نگرش یونگ به روانشناسی، این نقد را به رویکرد اسطورهای بسیار نزدیک میکند. یونگ معتقد است در میان این ناخودآگاه جمعی، صوری مشترک میان همهی انسانها وجود دارد که وی آنها را صور مثالی یا کهن الگو معرفی می‌داند. وی بین اساطیر و این صور مثالی ارتباط برقرار میکند و میگوید:
اساطیر ابزاری هستند که صور مثالی، به ویژه گونه های ناخودآگاه آن، به واسطهی آنان در ضمیر ناخودآگاه متجلی و بیان میگردد. یونگ بعدها نشان داد که صورمثالی در رؤیاهای افراد به تبلور می‌رسند، بهطوری که میتوان گفت که رؤیاها اسطورههای فردی و اسطورهها رؤیاهای غیر فردی شدهاند(گورین و همکاران،۱۳۷۰: ۱۹۳).
از صورتهای مثالی که یونگ معرفی میکند و در قصههای عامیانه کاربرد داشته، میتوان به سایه، آنیما، آنیموس و مادر مثالی اشاره کرد. مطلب دیگری که در روانشناسی مطرح است و در قصهها نیز وجود دارد، بحث عقدههای روانی است. « آدمی در طی زندگی خود مکرراً دچار وازدگی میشود و این وازدگیهای پیاپی ایجاد عقده میکند»(شمیسا(۱)،۱۳۸۳: ۲۲۱). از معروفترین عقدهها که در قصهها هم بارها به آن اشاره شده، عقدهی ادیپ است. این عقده به بیان وابستگی دختر به پدر و حسادت پسر به پدر یا برعکس میپردازد.
فصل سوم
بررسی محتوایی قصه‌ها
۳-۱- آب حیات و بختک
* خلاصهی قصه
اسکندرکه بر شرق و غرب عالم حکم میکرد، روزی در طلب آب حیات به سمت ظلمات حرکت کرد. در راه بسیاری از لشکریانش تلف شدند تا به دهانهی غار رسید. هرچه کوشش کردند، اسبها به غار نرفتند. پدر پیر اسکندر گفت: « مادیانها را جلو بکشید تا اسبها به دنبال آنها بروند». همین کار را کردند و نتیجه داد. بعد از رسیدن به چشمهی آب حیات، اسکندر مشکی پر از آب کرد و برگشتند. اسکندر مشک را به غلامش داد تا از آن مراقبت کند. بعد از مدتی، غلام به خواب رفت و در همین حین کلاغی آمد، مشک را سوراخ کرد و مقداری از آن را نوشید، وقتی غلام بیدار شد، مشک پاره شده را دید که فقط چند قطره از آن باقی مانده بود. غلام هم آن چند قطره را خورد. اسکندر بیدار و متوجه ماجرا شد. غلام را به قصد کشت زد و گوش و بینی او را برید؛ اما چون غلام آب حیات خورده بود، زنده ماند و بهصورت بختک درآمد. اسکندر حریص هم بهرهای از آب حیات نبرد و تنها غلام و کلاغ عمر طولانی پیدا کردند.
■ عناصر اساطیری
¨ شخصیت های اساطیری
- اسکندر
شخصیت اصلی این قصه، اسکندر است که به جست و جوی آب حیات میرود؛ اما ناکام باز میگردد. در نگاه نخست اسکندر شخصیت تاریخی است که میخواست تاریخ خویش را به ثبت برساند؛ اما «گاه آنقدر در وصف اقتدارش سخن گفتهاند که به یکی از ماندگارترین اسطوره‌های ذهنی بشر تبدیل شدهاست» (رحیمی(۱)،۱۳۹۱: ۱۵۶). درباره‌ی تولد او و پدرش نیز افسانه‌های بیشماری شکل گرفتهاست.
به گفتهی پلوتارک، اسکندر را پسر فیلیپ نمی‌دانستند بلکه بر این باور بودند که مادرش، المپیاس که خدمتکار معبد آپولون در جزیرهی ساموتراس بود، از راهب بزرگ خدا بار گرفت و برخی او را فرزند بازپسین فرعون نکتانبو دانستهاند، حتی برای قداست بخشیدن به شخصیتش، او را فرزند زئوس نیز دانستهاند و پیشینهای خدایی برای او قائل شدهاند (ستاری، ۱۳۸۰: ۹۴-۹۵و ۱۱۴-۱۱۵).
یاحقی نیز در فرهنگ اساطیر می‌گوید: « مورخان یونانی نژاد او را از طرف پدر به نیم رب‌النوع هرکول و از طرف مادر به آشیل می‌رسانند» (یاحقی، ۱۲۴:۱۳۸۶).
اسکندر در این قصه، شخصیتی حریص و جاه‌طلب دارد. درباره‌ی تولد او و زندگی‌اش صحبتی به میان نیامده، تنها به فتوحات وی با این عنوان که بر شرق و غرب عالم حکم می‌کرد، اشاره شده است.
-پدر پیر اسکندر
وجود پدر پیر اسکندر در این قصه نیز از دیگر مصادیق اسطورهای است که میتوان آن را به «پیر فرزانه» یکی از صورتهای مثالی تعمیم داد.
پیر فرزانه (منجی، مصلح، هندوی خردمند) انسانی است که معنویات در او تجسم یافته، از یک سو نمایندهی علم، بینش، خرد و ذکاوت بوده و از سوی دیگر خصایص اخلاقی چون ارادهی محکم و آمادگی برای کمک به دیگران را در خود دارد که شخصیت معنوی او را پاک و بیآلایش می سازد … پیر فرزانه همواره وقتی پدیدار میشود که قهرمان داستان در موقعیتی عاجزانه و ناامیدکننده قرار گرفته و تنها واکنشی بهجا و عمیق یا پند و اندرزهای نیک میتواند او را از این ورطه برهاند (گورین و دیگر همکاران،۱۳۷۰ : ۱۷۸).
در این قصه هم وقتی که اسکندر و یارانش از همه جا ناامید میشوند، ناگهان به یاد پدر پیر اسکندر میافتند و از وی چاره میخواهند؛ در نهایت با چاره اندیشی این پیر است که موفق میشوند آب حیات را به دست آورند، البته در دیگر روایات این قصه، پیر فرزانه، پدر یکی از سربازان اسکندر است که مخفیانه همراه آنان آمدهاست.
¨کنشهای اساطیری
- جستوجوی جاودانگی و رسیدن به نامیرایی
تلاش برای رهایی از مرگ و اشتیاق به جاودانگی، موضوع بسیاری از سفرهای اسرارآمیز قهرمانان در طول تاریخ است. «جاودانگی و گریز از مرگ، موضوع اصلی بسیاری از اسطورههای متفاوت جهانند که همگی آینهی تمامنمای وجود آدمیند که جمعی از تضادهاست»(رحیمی(۱)، ۱۳۹۱: ۱۶۴). بازتاب این مضمون اسطورهای بسیار کهن را به گونه های مختلف در افسانهها و حماسههای بسیاری از ملل شاهدیم.
حداقل سه هزار سال پیش از پردازش داستان اسکندر، روایت بسیار جالبی از مضمون افسانهای مذکور در حماسهی بینالنهرینی گیلگمش بازگو شدهاست. داستان سفر دوازدهم هرقل، پهلوان بلند آوازهی یونانی برای آوردن سیبهای زرین هسپونیدها در اساطیر یونانی مشهور همگان است. در روایات ایرانی، علاوهبر نوشدارو که در گنج کاووس بود، به چشمهی آب نوش آن شهریار نیز اشاره شدهاست. مطابق گزارش بندهشن و اشارهی کوتاه بیرونی در کتاب ماللهند، در پردیس یکی از کاخهای هفتگانهی کاووس بر فراز البرز کوه، چشمهی آب نوش روان بود. با نظیرههای دیگر از این بنمایه در افسانههای هندی، کلتی، ژرمنی، اسلاوی و… نیز برخورد میکنیم (سرکاراتی، ۱۳۷۸: ۲۸۷و۲۸۸).
- سفر کردن
از دیگر کنشهای اسطورهای، سفر کردن برای نیل به هدفی مهم است. قهرمان سفری طولانی را برای رسیدن به هدفی مهم آغاز می‌کند. این سفرها گاه برای نجات مملکت، گاه برای دست یافتن به چشمه‌ی آب حیات و شاید ازدواج با شاهزاده خانمی زیبا است، وی در این راه باید سختی‌های بی‌شماری را پشت سر بگذارد و خطرات و موانعی را از پیش رو بردارد. در برخی قصه‌ها و داستان‌ها قهرمان مجبور به ترک خانه می‌شود و سفری را شروع می‌کند. «در سفر با مشکلات و سختی‌های بسیاری روبه‌رو می‌شود؛ اما در بسیاری از این داستان‌ها قهرمان با پشت سر گذاردن سختی‌ها و رسیدن به نوعی پختگی و بلوغ به سرزمین خود باز می‌گردد» (رحیمی،(۲) ۱۲۷:۱۳۹۱).
در این قصه، اسکندر به دنبال یافتن آب حیات سفری را آغاز میکند و به ابتدای جهان میرود؛ اما موفق به نوشیدن آب حیات نمیشود.
اسطورههای بیشماری هست که توصیف کنندهی سفر جادویی قهرمان برای دستیابی به چشمهای، درختی، گیاهی یا هر مادهی دیگر هستند که موهبت طول عمر و تجدید حیات و بیمرگی را ارزانی میدارند. این سفرها در زمان بیزمانی و در مکانی قدسی، اتفاق میافتد. سفری دایرهوار که قهرمان را به آغاز جهان میرساند، آغازی که معادل پایان جهان سرمدی است. بنابر آنکه در اسطوره، زمان ازلی به شکل آرکیتایپ دایره است، شخص خواستار جاودانگی باید به سرآغاز جهان سفر کند؛ جایی که خورشید طلوع می‌کند در تاریکی مطلق و در سرزمین نور، جایی که تقابل مرگ و زندگی موجب شگفتی است؛ سفر به لحظهی سرآغاز (ازل) همان لحظهی پایان جهان( ابد) است (رحیمی(۱)،۱۳۹۱: ۱۵۲و۱۶۵).
سفر اسکندر به غار ظلمات و یافتن آب حیات « نوعی بازگشت به زهدان و سرچشمهی زایش و باروری است که نوعی آیین تشرف و رازآموزی است» (همان، ۱۶۵).
¨موجودات و پدیده های اساطیری
- آب
آب از پدیده های اساطیری و مقدس است که از ابتدای زندگی بشر با وی همراه بوده است. «آب راز آفرینش، تولد، مرگ، رستاخیز، پالایش و شفا، باروری و رشد است؛ طبق گفته‌ی کارل یونگ آب متداولترین نماد ناخودآگاه است» (گورین و دیگر همکاران،۱۳۷۰: ۱۷۴)، به همین دلیل سرچشمه در تاریکی دارد. « آب، عنصر نخستین که همه چیز از آن آفریده شده است، بنابراین یک نماد باستانی برای زهدان، باروری و همچنین نماد تطهیر و نوزایی است» (شوالیه،۱۳۸۰،ج۱: ۸). معانی نمادین آب را میتوان در سه مضمون اصلی «چشمهی حیات، وسیلهی تزکیه و مرکز حیات دوباره» (یاحقی، ۱۳۸۶: ۳) خلاصه کرد. « آب حیات در فارسی به معنی نوش، انوش و نوشابه آمده است. آب حیات، آب یا چشمهای است که هر کس از آن بخورد زندگانی جاوید مییابد. قضیهی آب حیات نخستین بار در قصهی اسکندر مطرح شده است» (همان، ۱۰).

این شهر در واقع دژ و قلعه‌ای بوده است در هجر^[۴۰] که ابن الاعرابی از آن با تعبیر «مدینه عظیمه قدیحه فی وسط قلعه» یاد کرده است.^[۴۱]
مشقر مرکز سیاسی بوده، مسجد جامع داشته^[۴۲] و بازار سالیانۀ عرب در ماه جمادی الاول، در آن برپا میشده است.^[۴۳]
آزادفر پسر گشنسب، مشهور به مُکعبَر (شمشیر زن)، عامل خسرو انوشیروان (۵۳۱ ـ ۵۷۹م) به کمک هوذه بن علی حنفی از بزرگان یمامه، بنی تمیم را در مشقر، به جرم غارت کاروانِ خراجی که از یمن برای دربار ساسانی میرفت، سخت سرکوب و قتل عام نمود.^[۴۴]

امروزه شهری به این نام وجود ندارد و از بین رفته است.^[۴۵]
در حدیث وَفد عبدالقیس، که پیامبر اکرم ˆ از منذر بن عائذ، دربارۀ قریهها و دهات ایشان پرسش نمود، آن حضرت از مشقَّر نیز نام بردهاند.^[۴۶]

3. 3. الصّفا

ابن فقیه آن را قصبۀ هَجَر دانسته است و میگوید بین صفا و مُشقَّر رودی است که آن را عین مینامند.^[۴۷]
دیگران صفا را قلعهای در نزدیکی مشقّر دانستهاند.^[۴۸]
این منطقه امروزه قصبهای در احساء حجاز است.^{[۴۹] و [۵۰]}
در حدیث وَفد عبدالقیس که پیامبر اکرم ˆ از منذر بن عائذ، دربارۀ قریهها و دهات ایشان، پرسش نمود، صفا را نیز نام بردند.^[۵۱]

4. 4. الزّاره

شهر و بندری در نزدیکی قَطیف^[۵۲]، از مناطق مشهور بحرین و مرکز اداری و حکومتی و محل اقامت فیروز بن جشیش معروف به مکعبر ـ گماشتۀ دولت ساسانی ـ بوده است.^[۵۳] او در جنگهای معروف به رده به وسیلۀ علا بن حضرمی کشته شد.^[۵۴]
این شهر اکنون از میان رفته است و جای آن الرماده در داخل شهر العوامیه در شمال قطیف و در داخل نخیله به فاصله دو میل از دریا قرار دارد.^{[۵۵] و [۵۶]}

5. 5. جُواثا

جُواثی^[۵۷] یا جُواثاء و جُواثا و یا جُوأثا^[۵۸] شهر و قلعهای از طایفۀ عبد القیس در بحرین بوده است.^[۵۹]
از ابن عباس نقل شده است که «اوّل جمعه جمعت بعد جمعه جمعت فی مسجد رسول الله ˆ فی مسجد عبدالقیس بجواثا من البحرین».^[۶۰]
در جنگ مشهور به رده این شهر و قلعه، محلِ درگیری شدیدی بود که به عنوان «یوم جواثا» از آن یاد می‌شود. برخی گفتهاند، منذر بن نعمان ـ حاکم بحرین ـ در این روز در جواثا کشته شد.^[۶۱]
امروزه اندکی از آثار این قلعه و قریه در شرق قصبۀ کلابیّۀ بحرین، باقی است.^[۶۲]

6. 6. السابون

از قراء بحرین است^[۶۳] و ذکر آن در اخبار مربوط به رده و فتح آن توسط علاء بن حضرمی آمده است.^[۶۴] ابن فقیه و یاقوت از آن به عنوان «السابور» یاد کردهاند.^{[۶۵] و [۶۶]}

7. 7. الغابه

از دهات بحرین است^[۶۷] و نام آن در جنگ رده آمده است.^{[۶۸] و [۶۹]}

8. 8. دارین

دار یا دارین بندر و شهری در بحرین بوده^[۷۰]و محل تجارت عطر و مشک از هند^[۷۱] بوده به حدی که تاجر عطر را مطلقاً، «داری» میگفتهاند.^{[۷۲] و [۷۳]}
یاقوت از کتاب سیف بن عمر، نقل کرده است که مسلمین به فرماندهی علاء حضرمی، بر شهر دارین بحرین چیره شدند و از آنجا پیاده بر شنزاری پر آب، رو به خلیج روان شدند و از دارین تا کرانۀ دریا یک شبانهروز راه دریایی بود.^[۷۴]
دارین امروز قریهای است در قطیف که خراب شده و اهل آن هجرت کردهاند.^{[۷۵] و [۷۶]}

9. 9. القَطِیف

قَطیف یا قُطیف^[۷۷] شهری در ساحل خلیج فارس در شمال شرقی احساء و از مناطق مشهور بحرینِ قدیم^[۷۸] و از دهات قبیلۀ عبد قیس و دارای نخلستانهای زیاد بوده است.^[۷۹]
ازهری آن را از قراء خط میداند^[۸۰] و بکری در معجم ما استعجم، قطیف را در کنار هجر، دو شهر مهم و اصلی بحرین دانسته است.^[۸۱]
همو از قول احمد بن ابی طاهر نوشته است که در سال ۲۸۱ق یحیی بن معلی، از کوفه به قطیف آمد و فتنۀ قرامطه را شروع کرد.^[۸۲]
بحث قرامطه را بعد از این به تفصیل خواهیم آورد.
ابن بطوطه در ذکر سفر خود به قطیف میگوید اهل قطیف همه رافضی هستند و از کسی تقیه نمیکنند و در اذان خود «أشهد أنَّ علیاً ولیّ الله» و «حیّ علی خیر العمل» میگویند.^{[۸۳] و [۸۴]}

10. 10. الخَطّ

اردشیر بابکان (۲۲۶ ـ ۲۴۱م) ـ پایهگذار حکومت ساسانیان ـ به بحرین لشکر کشید و سنطرق ـ حاکم آنجا ـ را شکست داد. او در همین منطقه شهری بنا کرد که برخی آن را فسا اردشیر گفتهاند. این شهر بعدها مدینه الخَط نام گرفت.^[۸۵]
در تحدید خَط، اختلافی بین اهل لغت و جغرافیا وجود دارد. برخی آن را همۀ ساحل خلیج فارس از عمان تا بصره و از کاظمه تا الشحر گفتهاند و برخی فقط آنرا قریهای در ساحلِ خلیج دانستهاند، که نیزههای مشهوری داشته است. اصل این نیزهها را از هند میآوردند و در خَط میساختند و یا پرداخت میکردند و به آن «الرماح الخَطیّه»^[۸۶] و یا به اختصار «الخِطّیّه» میگفتند.^[۸۷] به خاطر سکوت قبلیۀ عبد قیس در خَط، آن را گاهی «خط عبد القیس» نیز گفتهاند.^[۸۸]
والی این منطقه در زمان پیامبر اکرم ˆ، ابان بن سعید بوده است.^[۸۹] در جنگهای معروف به رده^[۹۰] و همچنین قضایای نجده بن عامر حنفی و خوارج^[۹۱] نام خَط مکرر در صفحات تاریخ میآید.^[۹۲]