چهارم: پایداری، این آگاهی که فرد، همان شخصی است که روز قبل بوده است. از این رو رشد احساس هویت، مستلزم این است که یک فرد دریابد که او دارای هویت بی­نظیر و واحدی است، زن یا مردی است جدای از دیگران و به ­طور کلی شبیه هیچ فرد دیگری نیست(عباس­زاده و عباسی، همان: ۳۶۰).
در حیطه هویت انسان می ­تواند بر اساس دغدغه­ها، از محدودترین سطح هویت شخصی تا بالاترین سطح، یعنی هویت انسانی دست یازید. به عبارت دیگر، شخصی که دارای هویت فرد مدار است می ­تواند منافع خانوادگی(چه برسد به منافع گروهی و ملی و…) را پای خواسته­ های خود ذبح کند. در مقابل، برخی از آدمیان که «من» آن‌ها در سطح وسیع­تری گسترش یافته از «من» فردی و حتی خانوادگی خود بگذرند و به فکر منافع گروه ­های اجتماعی، بومی و یا ملی، نژادی و یا [فرهنگی]کشور خود حاضر به فداکاری باشند. برخی دیگر هویت مذهبی و دینی نیرومندی دارند که، که اگر لازم باشد، حاضرند از منافع فردی، خانوادگی، گروهی، ملی و… در پای اهداف مذهبی و یا دینی بگذرند. در این میان معدود آدمیانی نیز هستند که اوج توسعه شخصیت فردی را داشته و به بشریت می­اندیشند و در پای منافع عام بشری و جهانی حاضرند از خود و خانواده و… گذشته و همه هویت­ها را در راستای منِ­انسانی و هویت بشری تعریف، تحدید و تفسیر نمایند. وسیع­ترین هویت آدمی، و همچنین مهم­ترین دیگری هویت فرهنگی، در ارتباط با جهانی­سازی (و نه جهانی شدن) و توسعه‌یافتگی واقعی جای تفکر و تأمل و هوشیاری دارد (عباس­زاده و عباسی، همان).
­
۲-۳-۲-۲-هویت جمعی یا اجتماعی
آنچه که به ویژگی­های بیش از یک فرد (گروه، طبقه و…) باز می­گردد، تحت عنوان هویت جمعی بازشناسی می­شوند. هویت جمعی به پرسش «ما» کیستیم و چیستیم و «دیگران» کیستند؟ چیستند؟ پاسخ می­دهد.
هویت جمعی مجموعه مشخصه­هایی است که عضویت، تعلق یک فرد در یک گروه و در نتیجه شباهت فرد به یک گروه و جمع یا دسته­ای را نشان می­دهد. بدین­سان وقتی درباره ویژگی­های اجتماعی صحبت می­ شود، مثلاً درباره گروه یا طبقه اجتماعی و یا ملیتی که فرد عضو آن است، منظور هویت اجتماعی یا جمعی است: مانند «یهودی»، «ایرانی»، و غیره. این ویژگی­ها، موجب ایجاد «ما» می­شوند و این گروه را تحت عنوان «ما» از گروه ­های دیگر یا «آن‌ها» جدا می­سازد(احمدلو، ۱۳۸۱: ۲۸). هویت جمعی شیوه مشترک در نحوه تفکر، احساسات و تمایلات یک گروه است که نوعی احساس تعهد و تکلیف و تعلق نسبت به گروه را بر می­انگیزد(رزازی­فر، ۱۳۸۴: ۱۲۲). به عبارتی احساس تعلق، تجربیات و میراث مشترک، احساس تعهد افراد به اجتماع، برخورداری از آرمان­ها و باورهای مشترک و مهم­تر از همه هویت­یابی و شناسایی، به افراد هویت جمعی می­بخشد(Weedon, 2004: vii). جنکینز نیز هویت جمعی را شیوه­ هایی می­داند که به ­واسطه آن‌ها افراد و جماعات در روابط اجتماعی خود از افراد و جماعات دیگر متمایز می­شوند و حاصل برقراری روابط و پیوندهای هویتی و متمایز ساختن نظامند نسبت­های شباهت و تفاوت میان افراد و جماعت­هاست، می­داند. در نتیجه به دلیل تعلق افراد به گروه ­های متفاوت است که آنان به یک هویت اجتماعی معرف وضعیت بخصوص­شان در جامعه دست می­یابند(دوران، ۱۳۸۷: ۵۰).
در واقع هویت جمعی در سطحی فراتر و عام­تر از سطح هویت فردی قابل رؤیت است و منظور از آن حوزه­ای از حیات اجتماعی است که فرد خود را با ضمیر «ما» متعلق و منتسب می­داند و در برابر آن احساس تعهد و تکلیف می­ کند(عبداللهی، ۱۳۷۷: ۶۳). ضمیر «ما» نشانگر وجود ویژگی­های مشترکی است که افراد به واسطه آن خود را در یک دسته قرار می­ دهند و بر این اساس از عضویت مشترک در آن آگاهی پیدا می­ کنند و تعلق خود را به گروه نشان داده و هویت جمعی خود را ابراز می­ کنند و در همان حال خود را از «دیگران» متمایز می­دانند. شناخت هویت جمعی نیاز به بررسی و شناخت ابعاد و عناصر مختلف آن دارد. این ابعاد تصویر روشنی از عضویت و تعلق به یک جمع را نشان می­دهد. ابراهیم حاجیانی هویت شناس، به نقل از جکسون و اسمیت چهار بعد را در مفهوم­سازی هویت جمعی بیان می کند:
۱- درک فضای بین گروهی(تا چه اندازه گروه برای فرد مطرح است و رابطه با درون گروه رقابت­آمیز است یا همکارانه)،

۲- کشش به سمت درون گروه(احساس مثبت نسبت به درون گروه)،
۳- عقاید به هم وابسته یا سرنوشت مشترک(خوشبختی فرد و اعضای درون گروه به هم گره خورده است)، ۴- فرایند حل شدن شخصیت ویژه افراد به عنوان عضو گروه تا فرد یکتا (حاجیانی، ۱۳۸۸: ۳۵۳).
هنری تاجفل سه بعد را برای هویت اجتماعی مشخص کرده است که در اکثر تحقیقات ایرانی برای سنجش هویت اجتماعی مورد استفاده قرار گرفته است:
بعد شناختی (یعنی آگاهی فرد از تعلق به یک گروه)
عنصر ارزش (فرض­هایی در باره پیامدهای ارزشی مثبت یا منفی عضویت گروهی)
عنصر احساسی (احساسات نسبت به گروه و نسبت به افراد دیگر)(به نقل از قاسمی، ۱۳۸۳: ۱۵۲).
بدین­سان وی سه بعد آگاهی، عاطفه و آمادگی برای عمل که بر روی هم ایستار شخص در باره عضویت در گروه است، را جزء ابعاد هویت اجتماعی می­داند. بر این اساس می­توان گفت، هویت جمعی دارای مشخصه­هایی مانند، عضو گروه خاصی بودن، از عضویت خود آگاه بودن و تصور فرد از عضویت در گروه (من ایرانی هستم) و داشتن ارزیابی احساسی مثبت نسبت به گروه، درک از سرنوشت و نظیر آن است. هویت­های جمعی سطوح مختلفی دارند و طیفی از هویت­های جمعی خاص تا هویت­های جمعی عام را در بر می‌گیرند. ابوالحسنی در سطح هویت جمعی برای هر فرد پنج بعد هویتی مشخص کرده است: هویت خانوادگی، هویت قومی، هویت ملی، هویت فراملی- دینی(امتی) و هویت جهانی(ابوالحسنی، ۱۳۸۸: ۳۸).
بنابراین هویت جمعی معرف آگاهی و احساس تعلق فرد به گروه ­های اجتماعی یا واحدهای اجتماعی نظیر خانواده، طبقه اجتماعی، قوم، ملت و غیره و احساس تعهد و وفاداری در برابر آن‌ها است. ابعاد هویتی گفته شده موجب ایجاد احساس تعلق فرد نسبت به گروه ­های اجتماعی خاص است به طوری که هر فرد، بر این باور است که این هویت جمعی را می­توان در سطوحی مرتب از کوچک و خاص به بزرگ و عام چون خویشاوندی، هم­طایفه­گی، هم­محلی، هم­روستایی، هم­زبانی، هم­شهری، هم­وطن، هم­مذهب و هم نوع تقسیم بندی کرد(عبداللهی، ۱۳۷۷: ۶۳). بدین معنی که برخی از هویت­های جمعی ویژگی­های مشترک عام­تری دارند و گروه ­های بزرگ­تری را در برمی‌گیرد و برخی دیگر هویت جمعی خاص­تر. بر این اساس می­توان هویت­های جمعی افراد را بر مبنای میزان تمام و خاص بودن در یک طیف یا پیوستار قرار دارد. در یک سر طیف خاص­ترین هویت جمعی که مبنی بر عضویت او در یک گروه دو نفره(مثلاً خانواده) و ویژگی­های مشترک اعضای این گروه باشد. در سر دیگر طیف عام­ترین هویت جمعی فرد(برای مثال هویت ملی، هویت امتی و جهانی) قرار دارد(عبدالهی همان).شکل(۲-۱) زیر هویت­های جمعی مختلف را نشان می­دهد:
شکل(۲-۱) پیوستار طیف انواع هویت­های جمعی (عبدالهی، همان)
در تقسیم ­بندی دیگری که از هویت جمعی گردیده؛ هویت جمعی حداقل در نُه سطح «خانوادگی»، «گروهی»، «قومی»، «ملی»، «حکومتی یا دولتی»، «شیعی»، «اسلامی»، «توحیدی» و «انسانی» قابل طرح و بحث هستند. هویت جمع(جامعه، ملت) با توجه به باورها، اعتقادات، سوابق و اشتراکات تاریخی، اهلیت و تعلق به مکان و زمان، آرمان­ها، نژاد، فرهنگ و دین تعریف می‌شود. اما مسئله اساسی و مهم در حفظ گروه‌های انسانی با اشتراکات عام و خاص ایجاد وحدت میان برخی از عناصر است(عباس­زاده و عباسی، ۱۳۸۴: ۳۶۲).
هومنز نظریه پرداز مطالعات رفتاری در نتایج تحقیقات خود واژه «گروه» را استخراج و به یک تعریف بیرونی^[۲۸] از مفهوم گروه رسید. او معتقد است در یک جامعه وقتی انسجام و وحدت به وجود می ­آید که عناصر مشخص کننده آن یعنی فعالیت مشترک^[۲۹]، کنش متقابل، روابط متقابل یا تعامل متقابل^[۳۰]، احساس مشترک^[۳۱] در جامعه وجود داشته باشند. و بلعکس برای از بین بردن وحدت جامعه و نابودی انسجام یک گروه، کافی است که یکی از این عناصر حذف شود Homans, 1972: 60)).
«مرتون»، نیز معتقد است زمانی با یک گروه اجتماعی سروکار داریم که بین افراد آن گروه با هم فعالیت، کنش و احساس مشترک وجود داشته باشد و صرفاً دراز قدان یا گروه سنی ۲۰ تا ۲۵ ساله یا “جوانان” یک گروه اجتماعی را تشکیل نداده و فقط یک گروه آماری خواهند بود. بنابراین در صورت داشتن اتحاد عناصری چون کنش متقابل، فعالیت و احساس مشترک که موجب اتحاد جوانان دراز قد و تشکیل یک گروهک سیاسی و یا باند ترور یا قاچاق و… شود، ما را به مفهوم گروه اجتماعی نزدیک خواهد کرد. در تشریح این عناصر مهم در وحدت یک گروه یا جامعه، وجه اشتراک اهمیت بسیار دارد؛ وجوه اشتراک انسان‌ها به شرایط زمانی و مکانی خاص بستگی دارد. گاه تحت شرایط فشار، “جنس ” (زن بودن) به یک وجه اشتراک مهم تبدیل و موجب پیدایش فمینیست‌ها ^[۳۲] می­­شود و گاه رنگ موجب تشکل گروه سیاه پوستان… از همین جا است که پویایی گروهی^[۳۳] به وجود می ­آید: بروز یک وجه اشتراک به پیدایش یک گروه کمک می­ کند و از بین رفتن آن موجب از هم پاشیدگی گروه می­گردد. برخی از وجوه اشتراک مانند دین، گرایش‌های ایدئولوژیکی، ملیّت و دشمن مشترک…. دارای اهمیت بیشتری هستند و موجب پایداری و استحکام پیوندهای گروهی می­شوند؛ اما هیچ‌یک از این اشتراک مهم به تنهایی برای به وجود آوردن یک گروه اجتماعی منسجم کافی نیستند(ریتزر، ۱۳۷۶).
دومین عنصر مهم فعالیت مشترک و کنش متقابل، منظور از فعالیت مشترک^[۳۴] آن است که انسان­ها برای رسیدن به یک هدف مشترک در کنار هم کار و فعالیت کنند. منظور از کنش متقابل^[۳۵]، فعالیت مشترک نیست که دو نفر در کنار هم بدون ارتباط کلامی، بیانی، جسمی یا احساسی، کاری را انجام دهند. این ارتباط‌(حتی از نوع غیر کلامی آن) شرط کنش متقابل است. به عبارت دیگر کنش متقابل وقتی به وجود می ­آید که رفتار یا فعالیت یک شخص، فعالیت شخص دیگری را در پی داشته باشد(۱۱۳homans, Ibid:). بنابرایناز نظر نگارنده اگر عده­ای در نماز جماعت در کنار هم بدون هیچ ارتباطی، فقط نماز بخوانند، آن‌ها فقط فعالیت مشترک داشته اند نه کنش متقابل. اما اگر بعد از نماز به هم دست بدهند و “تقبل­الله” بگویند و یا خرما به هم تعارف کنند در آن صورت با هم کنش متقابل نیز داشته اند. مراسم عظیم حج با انواع فعالیت­ها و مناسک دقیق، نمازهای جماعت، قبله مشترک، دعاهای کمیل، توسل و… از این نوع فعالیت مشترکند. همچنین دستورات دینی، بسیاری دیگر از تجمعات را موجب می­ شود، از جمله شرکت در مراسم تدفین یا مراسم ختم، ولیمه بعد از حج…. که هم یک فعالیت مشترک است و هم هنگام تسلیت و یا دیدن اقوام و آشنایان یک کنش متقابل.
در این صورت است که برای تضعیف یک گروه یا مذهب می­توان فعالیت­های مشترک و کنش متقابل آن­را تضعیف نمود. برای مثال برای تضعیف یک گروه مذهبی که در روز جمعه به نماز جمعه می­روند می­توان از یک طریق یک اقدام غیر مستقیم یک سیرک یا… ایجاد کرد و آن­ها را به آن سمت کشانی(Stone, 1971: 56). در آن صورت برای آن­ها یک دشمن مشترک به وجود می ­آید که خود مهم­ترین وجه اشتراک و موجب وحدت آن­ها خواهد شد.
عنصر سوم مهم احساس تعلق خاطر، مقصود از احساس^[۳۶] (مثلاً احساس خوشحالی، غرور، غم، حسادت، خجالت، علاقه…) یک ارزیابی مثبت و منفی از یک زمینه فکری است. هومنز و بقیه به این نتیجه رسیده ­اند که در گروه اجتماعی یک نوع احساس مشترک نیز وجود دارد. یعنی هر چه که کنش متقابل بین افراد بیشتر باشد، علاقه آن­ها به یکدیگر بیشتر می­ شود(Homands, Ibid: 100).
اما نتایج تحقیقات اخیر نشان داده که یک رابطه معکوس نیز بین این دو وجود دارد. به این معنی که هر چه پیوندهای احساسی و درون گروه قوی­تر باشند، پیوندهای اجتماعی بین اعضاء نیز قوی­تر می­گردند.
بنابراین از طریق تحریک احساس می­توان جامعه را به سوی انسجام و وحدت و یا از هم پاشیدگی کشانید. در این مسیر چند عامل اساسی به عنوان ابزار وجود دارد که مهم­ترین ابزار مشروع، موسیقی و بعد ورزش است و از ابزار غیر مشروع، گسترش مسائل جنسی و مشروبات الکلی می­باشند. عناصر دیگری نیز به عنوان عناصر جانبی در تقویت همبستگی نقش دارند مانند لباس‌ها و عوامل ظاهری یک شکل^[۳۷] و خصوصیات ظاهری که اعضاء یک گروه را از گروه دیگر متمایز نماید و وابستگی آن‌ها را به یکدیگر برساند (مثل تراشیدن کامل موی سر یا استفاده از روسری‌های خاص) تهیه پرژم و آرم خاص که گاه به صورت کوچک همیشه به همراه اعضاء باید باشد، ساختن سرودهای خاص با آهنگ­های جاذب که موجب برانگیختن احساس جمعی و تقویت پیوند گروهی می‌شود(رفیع­پور، ۱۷۷۳: ۱۱۸-۱۰۹).
هویت جمعی میزان و سطح عضویت، احساس تعلق و تعهد فرد به یک گروه اجتماعی خاص تا عام را در برمی‌گیرد که در آن فرد از عضویت خود در آن گروه آگاه است و احساس و ارزیابی مثبتی نسبت به گروه و عضویت در آن دارد و از سوی دیگر به­واسطه ویژگی­های خاص آن گروه، خود را از دیگران متمایز می­داند. همان­طور که در پیوستار انواع هویت­های جمعی در بالا آمده است، عام­ترین سطح هویت جمعی در یک کشور هویت ملی بوده که هویت فرهنگی در مرکزیت آن وجود دارد. هویتی که با توجه به عناصر مهم وجه اشتراک، کنش متقابل و احساس تعلق خاطر در حفظ وحدت و ایجاد هویتی فرهنگی بسیار حائز اهمیت است و با دستکاری، تحریک و یا تقویت یا تضعیف هر یک از این عناصر به صورت عمدی یا غیر عمدی می­توان در حفظ یا انهدام هویت فرهنگی یک گروه، جامعه، امت یا یک کشور اقدام نمود. به نظر آپادورای پنج جریان در جهان وجود دارد که مرکزگرایی هویت را دگرگون کرده است: جریان مردم، تصاویر رسانه­ای، تکنولوژی، پول و ایدئولوژی. این جریان­ها معنای هرگونه محلی بودن یا دولت- ملت سابق را دگرگون کرده است (عباسی، عباس­زاده، ۱۳۸۴: ۱۳۶).
در عصر دیجیتال مرزهای ملی دیگر نمی ­توانند به تنهایی به این پنج موضوع بپردازند. این جریان­ها به تغییر تخیل انسانی منجر شده است، به طوری که تخیل هرچه بیشتر از عرصه ­های سنتی هنر، اسطوره و مناسک به زندگی روزمره راه یافته است.اکنون هویت جمعی که با انسجام و وحدت در عناصری چون احساس مشترک، کنش متقابل و فعالیت مشترک موجب وحدت جامعه می­گردید. با ابزارهای مشروع و غیر مشروع در بستر فضای بی­زمان و بی‌مکان، دستکاری می­ شود و احساسات، علاقه ­مندی و همبستگی در بستر شبکه ­های اجتماعی و سبک زندگی­های چندگانه یا چند فرهنگی ایجاد می­گردد؛ لذا سخن از بریکولاژ فرهنگی است. یعنی رسانه ­ها موجب شده ­اند که افراد در مکان­های نامحدود جغرافیایی در معرض فرهنگ­های گوناگونی قرار گیرند و فرهنگ­ آنان فرهنگ ­چندگانه­ای شود که با توجه به تخیل ایجاد شده؛ جریان­های پیش­گفته در فرد مانند تکه­های پازل، در کنار هم جمع گشته و یک تصویری را شکل داده است در حالی که هر قسمت از موضوعات کسب شده و انباشته شده، از یک سرزمین و مردمی برگرفته شده که ممکن است از لحاظ تاریخی، زبانی، جغرافیای و… بسیار متفاوتند و فرهنگ چند فرهنگی را نمود داده است. بنابراین قبل از پرداختن به تعریف فرهنگ ضروریست هویت را در بستر تاریخی آن مورد توجه قرار دهیم. مجموعه شاخصه­های تمیز هویت فردی از هویت جمعی در دو مدل زیر به تصویر در آمده است(عباسی و دیگران، همان).
شکل(۲-۲)مجموعه شاخصه­های تمیز هویت فردی از هویت جمعی
۲-۳-۳-بررسی سیر تحول مفهوم هویت در بستر تحول تاریخی آن (پیش­مدرن – مدرن- پست­مدرن)
به طور کلی هویت به منزله وسیله­ای جهت معرفی خود، تعلّق به گروه ­های مختلف اجتماعی و اشتراک و افتراق با دیگران موضوعی بحث برانگیز است که نظریه­ های مختلفی دربارۀ آن ارائه شده است.
مفهوم هویت گاهی ثابت و یکپارچه و گاهی سیّال و متعدد فرض شده است، گاه در طی زمان و به ­واسطه شرایط مختلف اجتماعی و فرهنگی موجود به فرد آموخته می­ شود؛ و فرد آن را کسب می­ کند و گاه عاملی است که در چارچوب­های اجتماعی و تنازع میان گروه­ ها تولید و بازتولید می­ شود، در برابر عوامل محدود کننده مقاومت نشان می­دهد و شاخص­ های طبیعی شده را به رسمیت نمی­شناسد. در این تحقیق در بررسی مفهوم هویت در بستر تحول تاریخی از رویکرد سه مرحله­ ای کلنر^[۳۸] استفاده شده است. این تقسیم ­بندی نوعی “نمونه آرمانی”^[۳۹] برای نشان دادن تحول تاریخی هویت است.
۲-۳-۳-۱- هویت پیش­مدرن
در دوره پیش­مدرن، انسان به منزلۀ موجودی یکپارچه، منسجم و عقلانی تصور می­شد که واجد ویژگی­های ذاتی و ثابت است. در واقع، نوعی جوهر ثابت و لایتغیر، هویت انسان را رقم می­زند. «هنگامی‌که دکارت می­پرسد من کیستم؛ «من» دکارت موجودی است که در هر کجا، هر زمان و هر لحظه هویتی یکسان دارد. فرد، مستقل از ساختارهای جامعه و تاریخی که در آن زیست می­ کند، ویژگی­های ثابتی دارد و هویت همواره اجتماعی بوده است. در این نظام، هر کس بخشی از یک نظام خویشاوندی قدیمی است، اندیشه­ها و رفتار او به چارچوبی معین محدود می­شوند و سمت و سوی زندگی او کم­ و بیش مشخص است. از همین روست که پرسش و چون و چرایی در باره جایگاه و موقعیت انسان در جهان به میان آورده نمی­ شود و ناگفته پیداست که وقتی چنین پرسشی به ذهن خطور نکند، هویت فردی هم نمی­تواند معنا و اعتباری داشته باشد(۱۹۹۶ Kellner, ). در این برداشت هویت چون جوهری ثابت نگریسته می­ شود. چیزی در چهرۀ زیرین هویت دیده می­ شود که ثابت و پایدار است. پس هویت امری ثابت و ایستا است و هیچ عامل اجتماعی، فرهنگی و… در آن تأثیری نخواهد داشت.
۲-۳-۳-۲- هویت مدرن
در جامعه مدرن، گستره وسیع­تری از قوانین اجتماعی و هویت پیش­روی انسان نهاده شد. به طوری که یک نفر، هم پدر بود، هم پسر، هم­ خویشاوند بود و هم­شهروند، هم دانشمند بود و هم جامعه­شناس بنابراین متفاوت با دوران پیش­مدرن که انسان کاملاً از نقش خود در قبیله آگاهی داشت؛ پیوند مجموعه ­ای از نقش­ها و امکانات اجتماعی، می­توانست در گزینش هویت انسان نقش داشته باشد؛ لذا فرد با این پرسش روبرو شد که واقعاً چه کسی می ­تواند باشد؟ فرد تلاش می­کرد که خویشتن واقعی و فطری خویش، که در زیر نقشی بود که در اجتماع بازی می­کرد را پیدا کند. در دوران مدرنیته، مسئله­ای به نام «فاعل شناسا» یا سوژه مطرح شد که انسان را در مرکز کهکشان قرار داد. انسان، توانایی، استعداد و عقلانیت او در متن گفتمان نوین جای می­گیرد و اصالت انسان و هویت انسانی به منزلۀ یک فاعل شناسا و سوژه صورت می­پذیرد(۱۹۹۶ Kellner, ). در جامعه مدرن، نقش­ها و امکانات اجتماعی با هویت ذاتی و درونی فرد پیوند زده می­ شود؛ لذا فرد به دنبال شناخت هویت فطری خویش است.
۲-۳-۳-۳-هویت پست مدرن
در پست مدرنیسم، بر هویت غیر ذاتی و نیز پراکندگی و تجزیه فرد تأکید می­ شود. فرد مجموعه­­ای از تعارض­هاست؛ که بخشی از آن دست آورد دریافت­های ضمیر ناخودآگاه و خودآگاه فرد است. طبق تحلیل­های ژاک­لاکان، روانکاو پست­مدرن فرانسوی، ناخودآگاه فرد بیان کننده سوژه چند پاره­ای است که هویت متکثیر و تغییرپذیر ایجاد می­ کند، اما واقعیت چند پارگی و چندگانگی هویت، به وسیله ایدئولوژی­ها از نظر دور می­ماند. ایدئولوژی، حقیقت چندگانگی و چندپارگی را از سوژه خودآگاه پنهان می­سازد و به فرد، احساسی از کلیت، وحدّت و هویت یگانه می­بخشد، نه تنها هویت­ها چند­پاره­اند، بلکه تولید آن­ها نیز اساساً از طریق زبان و نظام نمادها صورت می­گیرد. هویت، محصول روایتی است که ما دربارۀ خود می­سازیم و یا در باره ما می­سازند(Kellner, Ibid). شری ترکل^[۴۰]استاد جامعه شناسی دانشگاه ماساچوست، نیز معتقد است؛ آنچه وجود دارد بازنمایی­های مختلف و تفسیرهای متوالی است که به شدت تحت تأثیر توسعه و گسترش فضا(دنیا)ی مجازی است(به نقل از کوثری، ۱۳۸۳: ۱۳۱). وی معتقد است؛ فرایند جهانی شدن که به دنبال یکپارچگی و همگنی فرهنگی بود موجب ایجاد نوعی هویت «پیوندی»^[۴۱] یا «دورگه» گردید. این هویت به مدد فرایندی حاصل می­ شود که می­توان آن را نوعی بریکولاژ^[۴۲] فرهنگی^[۴۳] نامید. در واقع نوعی آمیختگی فرهنگی(ترکیبی از مدها، موسیقی و سنت­های قومی و نژادهای بشری) توسط رسانه­های غربی نظیر آمریکا، کانادا و آلمان به وجود آمده؛ این پدیده را می­توان بریکولاژ چند فرهنگی^[۴۴] نامید. در واقع می­توانیم عنوان کنیم که در دنیای پست مدرن رسانه ­ها به صورت نیرویی در خاورمیانه و آسیا عمل می­ کند که موجب آمیختگی و بهم جفت شدن است و این عناصر به صورت تصادفی یا بدون ارتباط در کنار هم قرار نمی­گیرند. بلکه عاریه گرفتنی با دقت و شایستگی در کار است. چنانکه استوارت‌هال نیز معتقد است که هویت­های عظیم اجتماعیِ جمعی نظیر طبقه، نژاد، ملّت، جنسیت در جهان غرب گرچه با هویت­های فرهنگی و فردی ما رابطه دارند اما دیگر آن نیروی یکدست کننده و تعّین بخش، ساختار دهنده یا تثبیت کننده ­ای را ندارند که بتوانیم با برآورد مواضع­مان در ارتباط با آن بفهمیم چه هستیم(همان).
هدف از بیان سیر تحول هویت از نگاه کلنر این است که توجه شما را به این نکته جلب کنم که رسانه ­ها هویت­های یکپارچه اجتماعی و جغرافیایی و منطقه­ای را که در گذشته مبتنی بر هویت ذاتی فرد و سپس تاریخ و اسطوره­هایش بوده طی فرآیندی تدریجی و به طور نامحسوس تبدیل به هویت­هایی نه تنها دورگه بلکه چند رگه نموده است. در جامعه پساساختارگرایانه قرن بیست و یکم شکل­ گیری هویت­ها از طریق نماد و زبان صورت می­گیرد. و نه تنها نیروهای تولید و روابط تولید موقعیت فرد را در جامعه تعیین نموده، بلکه کلیه سازمان‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و… در ایجاد هویت نقش دارند. در بستر تکنولوژی و بریکولاژ رسانه­ای، بریکولاژ فرهنگی رخ داده و افراد با کسب تکه­های مختلف و متفاوت از فرهنگ­های گوناگون هویت چندپاره کسب می­نمایند و آمیختگی فرهنگی ایجاد شده موجب گشته که تضادهای فرهنگی رخ دهد. و هر فرد خود واقعی آگاه از من تاریخی­اش نباشد. زیرا دیگر اسطوره­های تاریخی هر فرد در فضا به دست نابودی و فراموشی سپرده شده است. و در واقع این اسطوره‌ها به وسیله زبان، نماد و تاریخ ناخودآگاه فرآیندی را شکل می­ دهند که همواره در حال شدن و تغییر است(Kellner, Ibid).
۲-۳-۴-ابعاد هویت
در این تحقیق به ۵ مؤلفه اساسی ( بعد اجتماعی، تاریخی، سرزمینی، سیاسی و فرهنگی) و تشریح تأثیر آن بر هویت می­پردازیم.
همان طور که پیش از این بیان شد، هویت در ساده­ترین تعاریف، ممیزات جسمی و روحی افراد را به نمایش می­ گذارد. در بعد اجتماعی هویت، کیفیت روابط اجتماعی فرد با نظام کلان اجتماعی مطرح است. به عبارتی احساس تعلق خاطر مشترک و احساس تعهد افراد به اجتماع ملی یا «مای» ملی، به افراد هویت جمعی می‌بخشد(چلبی، ۱۳۷۸: ۳۱). این بعد هویت به معنای اعتقاد به ضرورت وجود و احساس تمایل به عضویت در این جامعه، پذیرش یکدیگر به عنوان هم­وطن، داشتن نگرش مثبت به دیگران متعلق به ملت، افتخار به عضویت در این جامعه و علاقه و تمایل به پرداخت هزینه­ های لازم برای عضویت خود و تداوم حیات این اجتماع و نگرش نسبت به مبانی همبستگی و همکاری اجتماعی(ابوالحسنی، ۱۳۸۸: ۷۵).
وقتی افراد یک جامعه احساس مثبتی از عضویت در این اجتماع و جامعه را داشتند و حاضر به پرداخت هزینه­ های آن شدند قاعدتاً بخشی از هویتشان از این بعد تأثیر می­پذیرد؛ دومین بعد اساسی در شکل­ گیری هویت، بعد تاریخی آن است؛ اما تنها داشتن آگاهی مشترک از گذشته تاریخی کافی نیست بلکه بایستی احساس دلبستگی به آن نیز وجود داشته باشد. بنابراین تحولات و فرآیندهای تاریخی(خاطرات، رخدادها و حوادث، شخصیت­ها و فراز و نشیب­های تاریخی) در ایجاد دلبستگی و شکل دادن به انگاره­های جمعی تأثیرگذار هستند. لذا ؛ در واقع نوعی «هم تاریخ پنداری» پیوند دهنده نسل­های مختلف به یکدیگر باشد که مانع جدا شدن یک نسل از تاریخش می­ شود. زیرا هر جامعه­ای با هویت تاریخی خود تعریف و ترسیم می­ شود (معمار، ۱۳۷۸: ۱۷).
به­طورکلی بعد تاریخی دارای سه مؤلفه است: نخست، دانش تاریخی؛ به معنای آگاهی از مهم­ترین حوادث و شخصیت­های تاریخی، دوم، تعلق ­خاطر تاریخی؛ به معنای وجود احساسات و عواطف مثبت و منفی به حوادث، وقایع و شخصیت­های مثبت و منفی است. سوم، اهتمام تاریخی؛ به مفهوم میزان اهمیت دادن به تاریخ در مقایسه با سایر موارد. اما این تاریخ و روابط اجتماعی افراد در یک محیط جغرافیایی که تبلور فیزیکی، عینی، ملموس و مشهود است؛ شکل می­گیرد و هویت ملی به حساب می ­آید؛ تعریف هویت ملی در این بعد عبارت است از تعلق به یک سرزمین، وفاداری به آن و نگرش مثبت به آب و خاک به این جهت که «ما» ساکن یک کشور و یک سرزمین معین هستیم و از جایگاه مشخصی در نظام هستی برخورداریم. در هویت ملی فرهنگی، سرزمین تاریخی مورد توجه است، ولی در هویت ملی سیاسی سرزمین فعلی مورد توجه قرار می­گیرد(ابوالحسنی، ۱۳۸۸: ۷۶).
فرهنگ مجموعه ذهنی مشترکی(ارزش­ها، هنجارها، نمادها، اعتقادات و مذهب، جامعه­پذیری و تفریحات)است که به شکل وجدان جمعی در گذشته تاریخی شکل گرفته و طی فرایند جامعه­پذیری به نسل­های بعدی منتقل شده است و نسل­های نوین آن را به عنوان میراث گذشته به ارث برده­اند. بعد فرهنگی هویت را می­توان میراث فرهنگی مشترک، گسترده و فراگیر در بین شهروندان دانست که سبب توافق فرهنگی می­ شود(ابوالحسنی، همان).
در یک تعریف گسترده، میراث فرهنگی کلیه ابعاد فرهنگی هر نظام اجتماعی را در بر می­گیرد که به نحوی خودآگاهانه یا ناخودآگاه ما را تحت تأثیر قرار می­دهد، و نشانه‌های تاریخ یک فرهنگ و یک ملت به شمار می­رود و در این مفهوم، میراث فرهنگی یک ملت، کلیت زنده و پویای خلاقیت انسانی است (ورجاوند، ۱۳۷۸: ۶۶). به بیان دیگر، فرهنگ هم تفاوت آفرین است و هم انسجام بخش. هر شخص هنگامی‌که زندگی را به شیوه خاصی سازمان می­دهد، در واقع، خود را در چارچوب دنیایی قرار می­دهد که به واسطه مرزها و تفاوت­های فرهنگی از دنیاهای دیگر جدا می­ شود (تاجیک، ۱۳۸۳: ۴۹). این بعد مشتمل بر مجموعه مناسک عام، شیوه ­های معماری، سنت­ها، اعیاد، اسطوره‌ها، عر­ها و فولکلور، دین و زبان و ادبیات است.
بنظر نگارنده برای داشتن هویت فرهنگی منسجم و مستحکم توجه به ابعاد هویت در بعد اجتماعی، تاریخی، سرزمینی و فرهنگی(دین، زبان، ادبیات و…) بسیار مبرهن است. بنابراین مهم­ترین اصل احساس تعلق به یک محدوده جغرافیایی و تصور محدوده و حد و مرزهای آزادی و احساس امنیت و پذیرش قوانین و مقررات آن است که فرد به طور خودآگاه آن را کسب می­ کند و در آن حیطه فرد اسطوره­های تاریخی، جنگ­ها، پیروزی­ها، اندیشمندان، شعرا، نویسندگان و گذشته تاریخی­اش را در ذهن نقش می­دهد و بر این اساس احساس مثبت از حضور در چنین محدوده­ای ممکن می­ شود و به دنبال آن با توجه به مهم­ترین مؤلفه هویت یعنی بعد سیاسی آن فرد با پذیرش و قبول سیاست حاکم بر محدوده جغرافیایی خود احساس روانی مثبت و علاقه قلبی برای پذیرش ارزش­ها و مشروعیت آنان را می­یابد و میهن پرستی و علاقه وطنی در او زنده می­گردد؛ لذا فرهنگ و نقاط قوت و ضعف یا نقاط مثبت یا منفی فرهنگ کشورش را پذیرش نموده و در حفظ و اشاعه آن می­ کوشد. در نهایت هر گاه هنجارها، ارزش­ها، ادبیات، هنر، اوقات فراغت، صنایع فرهنگی موجود در بستر حد و مرزهای جغرافیایی شناخته، پذیرفته و حفظ گردید؛ سینه به سینه بدون تحریف و دستکاری به نسل­های بعدی انتقال می­یابد و موجب شکل­ گیری یک میراث فرهنگی مشترک شده و با تعامل اجتماعی رضایتمند توافق فرهنگی را موجب می­گردد.
بنظر نگارنده فرهنگ غنی­ترین منبع هویت است. در واقع هر فرد در بستر فرهنگی خاص خود مناسک عام، شیوه ­های معماری، سنت­ها، اعیاد، اسطوره­ها، سوگواری‌ها، عرف­ها، فولکلور، زبان و ادبیات خاصی را درک و پذیرا می­ شود اما در این بعد مؤلفه مهم دیگر وفاداری مردم به دین و شعائر مذهبی است و بخشی از معنابخشی و هویت بخشی ما ایرانیان از بستر دین و پذیرش شعائر مذهبی ایجاد می­ شود. در نهایت شناخت مرزبندی‌های جغرافیایی و آگاهی از گذشته تاریخی و پذیرش نظام سیاسی و داشتن تعامل اجتماعی مناسب با بهره گرفتن از زبان و ادبیات در ایجاد عرق سرزمینی و علاقه به حفظ فرهنگ ایرانی – اسلامی بسیار ضروری می­نماید. بنابراین شناخت زبان رسانه و تأثیرات آن بر ذهن مخاطب و نیز تلفیق آن با موسیقی برای تأثیر عمیق­تر نیز از مسائل مهم و ضروری برای حفظ فرهنگ­های بومی است. ضمناً همان طور که ابوالحسنی (۱۳۸۸) بیان داشته معتقدم هویت فرهنگی هر کشور وابستگی بیشتری به سرزمین تاریخی­اش دارد لذا ضرورت توجه به گذشته تاریخی و حفظ ارزش­ها، اسطوره­ها و… یک کشور در حفظ هویت فرهنگی روشن است. برداشت نگارنده این است که هویت ملی نیز به گونه ­ای به تاریخ سرزمینی وابسته است و فقط توجه به سرزمین فعلی موجب آسیب رساندن به زمینه ­های فرهنگی می­گردد.

از آنجایی که یکی از ویژگی های بارز اختلال یادگیری غیرکلامی، دارا بودن دامنه ی زیادی از مشکلات اجتماعی است. چون تعداد زیادی از تعاملات و ارتباطات اجتماعی نیازمند توانایی های غیرکلامی همچون زبان حرکتی، حالات چهره و آهنگ صدا است. در نتیجه این مشکلات باعث اختلال در فرایند پردازش دیداری و ادراک دیداری – فضایی این کودکان می شود (سیمرود کلیک و هند^[۶۸]، ۱۹۹۰؛ لودوینگ^[۶۹]، ۲۰۰۴؛ شهیم، ۱۳۸۶).
نقایص در توانایی دیداری – فضایی باعث نقایصی در کشف جهان پیرامون در کودکان با اختلال یادگیری غیرکلامی می شود که این مسئله کاهش درک و فهم آنها از جهان پیرامون خود را به دنبال دارد. این کودکان ترجیح می دهند جهان پیرامون خود را شنیداری و یا پرسیدن سوالات کلامی کشف و جستجو کنند. و به طور کلی عملکرد کودکان با اختلال یادگیری غیرکلامی در بازشناسی کلمات و املاء (هجی کردن) بهتر از ریاضیات است. علت آن هم این است که نسب به خواندن وهجی کردن وابستگی بیشتری به مفاهیم و توانایی های دیداری – فضایی دارد (رومن، ۱۹۹۸؛ کاتز و همکاران، ۲۰۰۲؛ مواینار-کلامپر، ۲۰۰۲ به نقل ازهارون رشیدی، ۱۳۸۹).
دمیترسکو^[۷۰] (۲۰۰۵) در تحقیقی تفاوت های نیمرخ عصب شناختی کودکان با درخودماندگی با عملکرد بالا و کودکان با اختلال یادگیری غیرکلامی را بررسی کرد. نتایج نشان داد که گروه با درخودماندگی با عملکرد بالا در توانایی های دیداری – فضایی و ساختاری دیداری بهتر از گروه با اختلال یادگیری غیرکلامی عمل کردند. و همچنین هر دو گروه ضعف های کلی درحوزه های غیرکلامی از خود نشان دادند.
نتایج مطالعه گانتر^[۷۱] (۲۰۰۲) از برخی نقایص پیش بینی شده در افراد درخودماندگی با عملکرد بالا براساس نیمرخ اختلال یادگیری غیرکلامی حمایت می کند که شامل الگویی از نقایص غیرکلامی، دیداری – فضایی با وجود مهارت هایی در حافظه کلامی و پردازش کلامی سالم، دشواری هایی در درک طنز، آسیب جدی در زبان و حافظه آسیب دیده برای الگوهای پیچیده و مفهومی است. همچنین نتیجه گرفتند که الگوی رورک از اختلال یادگیری غیرکلامی اساسی برای سازماندهی بسیاری از ویژگی های درخودماندگی با عملکرد بالا فراهم می کند.

مطالعه مقایسه ی گروهی از کودکان مبتلا به اختلال فراگیر رشد و گروه کودکان عادی، نشان داد که توانایی تکمیل دیداری اشکال تا حدی مسدود شده بود و زمانی که اشکال پیچیده شدند، این مشکل افزایش یافت (دویت^[۷۲] و همکاران، ۲۰۰۷).
در بررسی تفاوت های میان اختلال یادگیری غیرکلامی و سایر اختلالات یادگیری، رورک و هارنادک^[۷۳] در سال ۱۹۹۴ روایی افتراقی اصول شناسایی ویژگی های عصب روانشناختی اختلال یادگیری غیرکلامی را بررسی کردند، نتایج نشان داد که ویژگی های عصب شناختی یادگیری غیرکلامی شامل نقایصی در توانایی های دیداری – ادراکی – سازمانی، هماهنگی روانی حرکتی و مهارت های حرکتی – ادراکی – لمسی، ۹۵ درصد از گروه اختلال یادگیری غیرکلامی را از گروه اختلال یادگیری کلامی و گروه کنترل متمایز کرد. با وجود شناسایی درخودماندگی با عملکرد بالا به عنوان اختلال نیمکره راست با نقایص بالقوه در توانایی های غیرکلامی، کلین و رورک در سال ۱۹۹۵ با بهره گرفتن از اختلال یادگیری غیرکلامی به عنوان یک الگوی عصب روانشناختی، توانستند تا افراد آسپرگر را از افراد درخودماندگی با عملکرد بالا متمایز کنند. آنها ۱۹ فرد درخودمانده با عملکرد بالا را با ۲۱ فرد اختلال آسپرگر بررسی کردند، نتایج نشان داد که گروه آسپرگر دارای هوشبهر کلامی بالاتر و هوشبهر عملی پایین تری بودند. اما هیچ تفاوت معنی داری در هوشبهر کلامی و عملی گروه درخودمانده با عملکرد بالا وجود نداشت. همچنین آنها تشابه بالایی در ویژگی های نیمرخ اختلال یادگیری غیرکلامی در افراد گروه آسپرگر پیدا کردند، در مقایسه فقط یک فرد از گروه درخودمانده با عملکرد بالا نیمرخ اختلال یادگیری غیرکلامی را نشان داد.
در این بررسی متخصصان یافتند که افراد با نشانگان آسپرگر در چند زمینه نقایص اختلال یادگیری غیرکلامی را داشتند که شامل نقص در مهارت های حرکتی ریز و درشت، یکپارچه سازی حرکتی – دیداری، ادراک دیداری – فضایی، تشکیل مفهوم غیرکلامی و حافظه دیداری است.
به طورکلی این بررسی نشان داد که یک همپوشی در توانش ها و نقایص عصب روانشناختی^[۷۴] میان اختلال آسپرگر و غیرکلامی وجود دارد که چنین همپوشی میان اختلال یادگیری غیرکلامی و درخودماندگی با عملکرد بالا دیده نشد، همچنین کودکانی که تشخیص آسپرگر را داشتند. به طورکلی ملاک های اختلال یادگیری غیرکلامی را هم داشتند که این در مورد افراد با درخودماندگی با عملکرد بالا صدق نمی کند. برای مثال کودکان با درخودماندگی با عملکرد بالا به طور اساسی عملکرد کلامی قویتر از عملکرد دیداری – فضایی دارند، بنابراین فنوتیپ اختلال یادگیری غیرکلامی ممکن است به تمایز آسپرگر و درخودمانده با عملکرد بالا کمک کند، در نتیجه آنها پیشنهاد کردند که حوزه دیداری – فضایی می تواند حوزه دیگری از نقایص عصب روانشناختی مشاهده شده در افراد با درخودماندگی با عملکرد بالا باشد (همتی، ۱۳۹۱).
ویلیامز^[۷۵] و همکاران (۲۰۰۸)، در یک بررسی نمرات هوشبهر ۶۹ کودک و ۷۷ بزرگسال درخودمانده با عملکرد بالا را با ۷۲ کودک عادی و ۱۰۷ بزرگسال در گروه کنترل را بررسی کردند و یکی از سه موئلفه ی اولیه الگوی وکسلر که در اختلال یادگیری غیرکلامی دیده شده، در ۱۷ تا ۲۶ درصد از کودکان و ۲۰ تا ۳۰ درصد از بزرگسالان درخودمانده با عملکرد بالا پیدا شده و همه سه موئلفه ی موجود تا اندازه ای بیشتر از ۵۰ درصد از کودکان و بزرگسالان درخودمانده موجود بود. بطور کلی نیمرخ هوشبهر کلامی بزرگتر از هوشبهر عملی که در اختلال یادگیری غیر کلامی دیده شده و ۱۸ درصد از افراد درخودمانده با عملکرد بالا وجود دارد (جویباری، ۱۳۹۰).
کلین^[۷۶] و همکاران (۱۹۹۵) در یک بازنگری از تحقیقات شناختی که شامل نمونه های درخودمانده بود، نتیجه گرفتند که افراد درخودمانده در مقایسه با افراد با آسپرگر و افراد درخودمانده سطح بالا بطور گسترده ای مهارت های دیداری – فضایی را حفظ کرده بودند، در همان زمینه یک بررسی توسط لینکلن^[۷۷] (۱۹۹۵) نشان داد که بیشتر مطالعاتی که شامل شرکت کنندگان درخودمانده بود، هوشبهر عملی بالاتری از هوشبهر کلامی در مقایسه های هوشی استاندارد مانند مقیاس و کسلر را گزارش کرد، در مقایسه مطالعاتی که در مورد افراد با اختلال آسپرگر انجام شد، به طور پیوسته نتیجه گرفتند که توانایی کلامی آنها به طور معنی داری بالاتر از توانایی عملی آنها است که این مسئله شاید به آسیب هایی در مهارت های دیداری – فضایی مربوط باشد.
داده های مربوط به ارزیابی مهارت های دیداری – فضایی در کودکان درخودمانده با عملکرد بالا و کودکان با اختلال آسپرگر متناقض است و به نظر نمی رسد تا تمایز روشنی میان آنها آشکار کند.
کلین و همکاران (۱۹۹۵) شواهد معنی داری از عملکرد بهتر گروه آسپرگر در مقایسه با گروه در خودمانده با عملکرد بالا در تکالیف، ترکیب کردن، ادراک دیداری – فضایی و حافظه دیداری پیدا کردند. در این مقایسه اوزونوف (۲۰۰۰) هیچ تفاوتی بین گروه آسپرگر و درخودمانده با عملکرد بالا در آزمون های ادراک دیداری – فضایی پیدا نکرد.
اکثر این کودکان، در زمینه الگوی حرکتی صحیح در جهان پیرامون مشکلاتی را تجربه می کنند: آنها غالباً به اشیای اطرافشان برخورد می کنند، در راهرو به مردم تنه میزنند و بطور کلی در درک مرزهای اطراف بدنشان مشکل دارند. آنها بیش از سایر کودکان اشیاء را می اندازند، به وسایل برخورد می کنند یا مایعات را می ریزند و این مسئله، باعث تجربه مکرر شکست ها و سرخوردگی ها می شود و در نتیجه به اضطراب آنها افزوده می گردد و احتمال وقوع رویداد ناگوار بعدی، افزایش می یابد.
مطالعه کولتر^[۷۸] (۲۰۰۹) محدودیت هایی در زمینه توانایی یکپارچه سازی بخش های دیداری در افراد درخودمانده سطح بالا نشان داده است.
مدارک جمع آوری شده از دهه های گذشته نشان داده اند که اختلال حرکتی یکی از ویژگی های برجسته درخودماندگی با عملکرد بالا است. به عنوان مثال، مقایسه کودکان مبتلا به درخودماندگی سطح بالا و آسپرگر با بهره گرفتن از آزمون M-ABC^[79] نشان داد که این دو گروه در سه آیتم ارزیابی شده در این آزمون (زبردستی، مهارت های توپی، تعادل ایستاتیک و داینامیک) تفاوتی نداشتند. با این حال ۵۰ درصد نمونه های آسپرگر و ۶۷ درصد نمونه های درخودماندگی با عملکرد بالا اختلال حرکتی داشتند (مانجی ویونا و پریور^[۸۰]، ۱۹۹۵ به نقل از آدامز، ۲۰۰۸؛ ترجمه ی موسوی، ۱۳۸۸).
برخی شواهد حکایت از این دارد که کودکان با اختلال یادگیری غیرکلامی قابلیت یادگیری تکرار مهارتهای حرکتی با تمرینات تکراری در زمان های زیاد را دارند، علیرغم اینکه آنها ممکن است در فراگیری این مهارت ها در ابتدا دار ای مشکلات و ضعف هایی باشند. دست خط، کپی کردن اشکال ساده، برش زدن، رنگ کردن، ردیف کردن و کشیدن شکلها مثالهای خوبی از مهارت های ظریف حرکتی است که با بالا رفتن سن به طور فزاینده بهبود می یابند (ایلوارد^[۸۱]، ۲۰۰۲؛ مارتیا^[۸۲]، ۲۰۰۴؛ فورست^[۸۳]، ۲۰۰۵). و شماری از نقایص ادراکی - حسی و حرکتی نظیر مشکلاتی در زمینه های افتراق لمسی ، تمیز بساوشی و مهارتهای حرکتی ظریف ممکن است در این اختلال وجود داشته باشد ( فورست، فیسک و رورک، ۱۹۹۰؛ مولینا-کلامپر، ۲۰۰۲ ؛ هامفریز، کاردی، ورلینگ و پیتس^[۸۴]، ۲۰۰۴). کودکان با اختلال یادگیری غیرکلامی اغلب مشکلاتی در مهارتهای حرکتی و حسی در سمت چپ بدنشان نسبت به سمت راست بدنشان نشان می دهند، آنها تقریباً همیشه مشکلاتی در تکالیفی مانند جهت یابی با انگشتان، بازشناسی شکلهای لمسی، چالاکی و سرعت در مهارت های حرکتی ظریف از خود بروز می دهند (اسویلن^[۸۵] و همکاران، ۱۹۹۹؛ مارتیا، ۲۰۰۴؛ هارون رشیدی، ۱۳۸۹).
فصل سوم
روش پژوهش
مقدمه
در این فصل به بررسی روش پژوهش، جامعه آماری، نمونه و روش نمونه گیری، ابزار گردآوری داده ها و روش تجزیه و تحلیل داده ها پرداخته می شود.
روش
پژوهش حاضر از نوع توصیفی زمینه یابی بود که در دو مرحله انتخاب (آزمودنی ها و اجرای پژوهش) اجرا می شد، در مرحله نخست ۱۵ کودک مبتلا به اختلال یادگیری غیرکلامی و ۱۵ کودک مبتلا به درخودماندگی با عملکرد بالا به عنوان نمونه انتخاب شد. به این صورت که ابتدا برای تشخیص اختلال یادگیری غیرکلامی مقیاس گلدستین اجرا شد و برای تشخیص دانش آموزان با درخودماندگی با عملکرد بالا از آزمون گارز استفاده شد. درادامه آزمون مکعب های کهس اجرا شد، تا این کودکان بر اساس توانایی دیداری– فضایی مقایسه شوند.
جامعه آماری
کلیه دانش آموزان درخودمانده با عملکرد بالا ۷-۱۲ ساله شهر تهران که در مدارس ویژه این کودکان(پیک هنر)، مشغول به تحصیل بودند و کلیه دانش آموزان با اختلال یادگیری غیرکلامی شهر تهران(منطقه شش) که در مدارس عادی ابتدایی مشغول به تحصیل بودند.
نمونه و روش نمونه گیری
در این تحقیق از نمونه گیری دردسترس استفاده شد. بدین منظور از بین مدارس منطقه ۶ شهر تهران ۸ مدرسه انتخاب و از بین این مدارس تعداد ۱۵ نفر از دانش آموزانی که اختلال یادگیری غیرکلامی دارند، با بهره گرفتن از فرم معلم گلدستین (۱۹۹۹) و همچنین تعداد ۱۵ نفر از دانش آموزان درخودمانده با عملکرد بالا از مدارس ویژه این کودکان به نام پیک هنر و با بهره گرفتن از آزمون گارز شناسایی شدند.
ابزار ها
آزمون هوش ریون رنگی^[۸۶]: این آزمون فرم دوم آزمون ریون است که با ۳۶ ماتریس به ۳ گروه A – AB – B تقسیم می شود. به کودکان ۵ تا ۱۱ سال و عقب مانده ذهنی اختصاص دارد. این فرم رنگی است ( در این فرم جهت ایجاد انگیزه در کودکان و جلب توجه و حفظ دقت آنان از این تصاویر به صورت رنگی استفاده می شود تا ماهیت درک تصاویر را برای کودکان واضح تر و روشن تر کند.
با بهره گرفتن از این آزمون ۱۵ دانش آموز با درخودماندگی با عملکرد بالا و ۱۵ دانش آموز با اختلال یادگیری غیرکلامی با هوش متوسط(۸۵ – ۱۱۰)، انتخاب شدند. همچنین تشخیص دانش آموزان با اختلال یادگیری غیرکلامی هم از طریق مقیاس اختلال یادگیری غیر کلامی صورت گرفت که این مقیاص توسط گلدستین^[۸۷] (۱۹۹۹) ساخته شده و برای تشخیص این کودکان استفاده شد. این مقیاس دارای سه بخش است: ۱- مهارت های حرکتی (۴ سوال)، ۲- مهارت های دیداری –شنیداری(۷ سوال) و ۳- مهارت های میان فردی(۴ سوال)، که با گزینه های هرگز/ندرتا، گاهی اوقات، اغلب/همیشه و نمی دانم پاسخ داده می شود. سپس به منظور ارزیابی توانایی دیداری – فضایی این دانش آموزان ، آزمون مکعب های کهس اجرا شد. که این آزمون در زیر توضیح داده می شود.
آزمون مکعب های کهس^[۸۸]: این آزمون شامل ۱۶ مکعب است که همه آنها کاملا شبیه به هم هستند. مکعب ها رنگی هستند و رنگ های چهارگانه زیر درآنها دیده می شود. از۶ سطح هرمکعب یک سطح کاملا سفید، یک سطح کاملا قرمز، یک سطح کاملا زرد و یک سطح کاملا آبی است. ازدو سطح باقی مانده، یک سطح سفید و قرمز و یک سطح زرد و آبی است، رنگ های سطوح دو رنگ به صورت دو مثلث پهلوی هم قرارگرفته اند. ۱۷ تصویر هندسی متفاوت که به صورت ۱۷ کارت دریک دفترچه گردآوری شده اند. تصاویر۱۷ گانه از ساده به دشوار شماره گذاری شده اند. تصاویر هندسی کارت ها نیز رنگی هستند (بهرامی،۱۳۸۱).
آزمون باید منطق و استدلال را به شیوه ای بکار بندد که بتواند مسائل روابط فضایی را حل کند. آزمون مکعب های کهس به عنوان یک آزمون مفهوم سازی غیرکلامی، مهارت درسازمان ادراکی، تجسم دیداری روابط فضایی و مفهوم سازی انتزاعی را طلب می کند. این آزمون مستلزم الحاق یا اتصال اجزای طرح ها است که با عامل افزوده محدودیت زمانی انجام می گیرد. نمره پایین بیانگر مشکلات دیداری ـ فضایی و دشواری احتمالی در ساختن اشیا است (مارنات ،۲۰۰۳؛ترجمه شریفی و نیکخو،۱۳۸۴).
پایایی و روایی
شار، باور و کیرنان^[۸۹] (۱۹۸۲) بیان کردند، آزمون مکعب های کهس پایا و باثبات است و نمره ی آن جزء بر اثر افسردگی یا اختلال عضوی کاهش نمی یابد (مارنات ،۲۰۰۳؛ ترجمه شریفی و نیکخو،۱۳۸۴.(
آزمون مکعب های کهس، تنها آزمون غیرکلامی است که بهترین درجه همبستگی را با آزمون های کلامی نشان می دهد (پرون و پرون^[۹۰] ، بی تا؛ دادستان و منصور، ۱۳۷۶ .(
کندریک و همکاران (۱۹۷۶) پایایی مکعب های کهس را ۸۴/. گزارش کرده اند ( بیچ، ۱۹۹۶؛ ترجمه ی دژکام و ملیحی الذاکرینی، ۱۳۸۰).
شیوه گردآوری داده ها
با مجوز رسمی از اداره آموزش و پرورش استثنایی شهر تهران، دانش آموزان با درخودماندگی با عملکرد بالا از مدرسه مخصوص این کودکان به نام پیک هنر انتخاب شدند که با بهره گرفتن از آزمون گارز ۱۵ دانش آموز با درخودماندگی با عملکرد بالا، انتخاب شدند. و آزمون هوشی ریون بر روی آنها اجرا شد. همچنین با مجوز از اداره آموزش و پرورش کل شهر تهران و اداره آموزش و پرورش منطقه ۶ شهر تهران که منطقه ای در دسترس بود، ۱۵ دانش آموز با اختلال یادگیری غیرکلامی هم از مدارس عادی منطقه شش شهر تهران که شامل ۸ مدرسه پسرانه بود با بهره گرفتن از مقیاس اختلال یادگیری غیرکلامی گلدستین فرم معلم شناسایی شدند. و آزمون هوشی ریون بر روی آنها اجرا شد. پس از انتخاب ۱۵ دانش آموز با درخودماندگی با عملکرد بالا و ۱۵ دانش آموز با اختلال یادگیری غیرکلامی، آزمون مکعب های کهس به صورت انفرادی بر روی آنها اجرا شد.
برای اجرای آزمون، آزمایشگر، آزماینده را در کنار میز و روی یک صندلی می نشاند وخود نیز روبروی او می نشیند. ارتفاع میز از سطح زمین و فاصله آن از چشم آزمودنی طوری باید باشد که آزمودنی بتواند به راحتی تصاویر را ببیند و مکعب ها را دستکاری کند.
آزمایشگر ابتدا به مدت دو سه دقیقه با آزمودنی صحبت می کند. نام، نام خانوادگی، سن، پایه تحصیلی، شغل پدر و مادر، تعداد خواهران و برادران و سوالات دیگر می پرسد، تا دراین فاصله آزمودنی با آزماینده انس بگیرد. آنگاه آزماینده جعبه مکعب ها را باز کرده،‌ همه ی آنها را روی میز و در دسترس آزمودنی قرار می دهد. البته آزمودنی نباید قبل از شروع رسمی آزمایش، تصاویر دفترچه را ببیند و در جریان آزمایش نیز فقط باید یک تصویر در جلوی چشم داشته باشد. آزماینده می گوید: تمام این مکعب ها مثل هم هستند. آنگاه یکی را برمی دارد و در حالی که با انگشت به یکی از سطوح جانبی آن اشاره می کند، آزمودنی می پرسد: این طرف چه رنگی است؟ پس از شنیدن پاسخ صحیح یا غلط،‌ به ترتیب هر یک از سطوح جانبی دیگر را نشان می دهد و رنگ انرا می پرسد. قبل از آزمایش واقعی، آزمایش ترتیبی انجام می شود. آزماینده ۴ مکعب به آزمودنی می دهد و از او می خواهد که با آنها یک مربع کاملا قرمز درست کند. اگر موفق نشد آزماینده به او کمک می کند، آنچه را که برای این کار لازم است شرح می دهد و منتظر می ماند تا مربع ساخته شود. حال دفترجه تصاویر را در جلوی آزمودنی، در مقابل دست چپ او قرار می دهد و تصویر (۱) را باز می کند. آزماینده می گوید: حال از شما می خواهم که با مکعب ها، تصویری مثل این (اشاره به تصویر شماره ۱) درست کنید. رنگ ها را با انگشت نشان می دهد و با گفتن جمله «شروع کنید» آزمودنی را به کار وامی دارد و همزمان با او کرونومتر را نیز به کار می اندازد. اگر آزمودنی موفق شد به تصویر شماره (۲) می پردازد، اما اگر نتوانست در حداکثر زمان لازم، یعنی ۵/۱ دقیقه، تصویر را بسازد به او اجازه داده می شود تا از زمان مجاز تجاوز بکند و در صورت لزوم او را در ساختن تصویر یاری کند. در این حالت امتیازی تعلق نمی گیرد. در مورد تصویر (۲) همان دستورات تصویر (۱) را بکار می برد، یعنی آزماینده اسم رنگ ها را می گوید، با انگشت نشان می دهد و در صورت عدم موفقیت به آزمودنی کمک می شود. تصویر شماره (۳) تا (۱۷)، آزماینده نه اسم رنگ ها را می گوید و نه کوچکترین کمکی به او می رساند. در مورد هر تصویری، حال تصویری مثل این درست کنید، وقتی تمام کردید به من نشان دهید.
زمان صرف شده بطور دقیق روی برگه ی نمره گذاری و در مقابل تصویر یادداشت می شود. آزمایش بعد از سه شکست متوالی متوقف می شود (منشادی، ۱۳۸۹).
روش تحلیل داده ها
برای توصیف و تحلیل اطلاعات گرداوری شده ازآمارتوصیفی و آماراستنباطی استفاده شده است.
روش های آمارتوصیفی: فراوانی ودرصد فراوانی،شاخص های گرایش مرکزی و پراکندگی نظیرمیانگین، انحراف استاندارد.
روش های آماراستنباطی: آزمون تی مستقل.
فصل چهارم
یافته ها
مقدمه
هدف پژوهش حاضر مقایسه توانایی دیداری – فضایی دانش آموزان با اختلال یادگیری غیر کلامی و دانش آموزان در خودمانده با عملکرد بالا بود. بر این اساس پس از جمع­آوری داده ­ها، از طریق نرم‌افزار آماری SPSS، این داده‌ها در دو بخش توصیفی و استنباطی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. به طور کلی، این فصل از پژوهش را می­توان به دو بخش تقسیم نمود. در بخش اول به توصیف نمونه آماری و داده ­های خام حاصل از متغیرهای پژوهش پرداخته شده است. در تجزیه و تحلیل توصیفی اطلاعات شاخص­ های آماری توصیفی نمرات حاصل از اجرای آزمون‌ مکعب های کهس برای هر دو گروه محاسبه شده است. در بخش دوم، روش استنباطی به منظور آزمون فرضیه تحقیق و به عبارتی تعمیم نتایج به دست آمده از گروه نمونه به جامعه آماری تحقیق از آزمون تی مستقل استفاده شده است. در زیر ویژگی های شناختی نمونه مورد بررسی آورده شده است.
جدول ۱ .۴: ویژگی های دانش آموزان با اختلال یادگیری غیرکلامی و درخودماندگی با عملکرد بالا براساس سن و مقطع تحصیلی

بررسی منابع
۲-۱- اهمیت گیاه برنج
برنج نقش مهمی در تغذیه نیمی از مردم جهان که بیشتر آنها در کشورهای در حال توسعه مانند ایران زندگی می‌کنند، دارد. این محصول یک سوم سطح زیر کشت غلات دنیا را اشغال کرده است و ۳۵ تا ۶۰ درصد کالری مورد نیاز ۷/۲ میلیارد نفر از جمعیت جهان را تامین می‌کند. [۸۱]. مصرف سرانه برنج در جهان ۷/۵۶ کیلو گرم در سال میباشد [۴۰]. سطح زیر کشت برنج در جهان ۱۶۳ میلیون هکتار است که با متوسط عملکرد ۴۸/۴ تن در هکتار ۲/۷۳۰ میلیون تن شلتوک در سال ۲۰۱۲ از آن برداشت شد [۴۰]. در بسیاری از کشورها امنیت غذایی وابستگی زیادی به بوم نظامهای کشت آبی و بارانی برنج دارد [۸۱]. بر آورد میشود که تولید برنج باید سالانه یک درصد افزایش یابد تا بتواند جوابگوی تقاضای غذای جمعیت در حال رشد باشد [۴۰]. این گیاه منبع اصلی پروتئین در رژیم غذایی مردم بیشتر کشورهای آسیایی به شمار میرود [۷۹]. حدود ۹۰ درصد برنج جهان در آسیا تولید و مصرف میشود که ۹۶ درصد آن در کشورهای در حال توسعه است [۸۱].
شکل۲-۱ میزان تولید و سطح زیر کشت جهانی شلتوک [۴۰]
کشت برنج در ایران به دوره هخامنشیان بر میگردد [۱۷]. مصرف سرانه برنج در ایران ۳۷ کیلوگرم در سال تخمین زده میشود. سطح زیر کشت برنج کشور ۵۷۴ هزار هکتار است که استان مازندران با دارا بودن سهم ۵/۳۸ درصدی رتبه نخست کشور را بهخود اختصاص داده است و استان گیلان با ۲/۳۱ درصد در جایگاه دوم قرار گرفته است. استانهای خوزستان با سهم ۱/۱۰ درصد، گلستان با سهم ۵/۸ درصد و فارس با سهم ۵/۵ درصد از کل سطح برداشت اراضی شالیکاری کشور به ترتیب رتبه‌های سوم تا پنجم را دارا هستند. همچنین از لحاظ تولید شلتوک به همین ترتیب این استانها از مهمترین مراکز تامین برنج داخلی میباشند. با متوسط عملکرد ۲/۴۷۸۴ کیلوگرم در هکتار میزان تولید سالانه شلتوک کشور در حدود ۷/۲ میلیون تن میباشد [۲۳]. با این حال سالانه بر اساس آمار رسمی سازمان خوار و بار کشاورزی جهان ۵/۱ میلیون تن برنج در کشور وارد میشود [۴۰].
از برنج علاوه بر مصارف غذایی، در تهیه الکل، کاغذ و در صنایع پارچه بافی استفاده میگردد. همچنین با توجه به این که دانه برنج حاوی مقدار زیادی نشاسته است، از آن برای تهیهی نشاسته نیز استفاده میگردد. از کاه آن برای تغذیه دام و از پوست دانه برنج (سبوس) برای تقویت مزارع، باغات و خوراک دام و طیور استفاده میشود [۱۱].

۲-۲- ویژگی های گیاه شناسی
برنج با نام علمی Oryza sativa L. متعلق به خانواده گرامینه (Poaceae) است. این گیاه دارای ژنوتیپهای زودرس (طول دوره رشد ۱۳۰ تا ۱۴۵ روز)، متوسط رس (۱۵۰ تا ۱۶۰ روز) و دیررس (۱۷۰ تا ۱۸۰ روز) میباشد. ریشه برنج سطحی و افشان بوده و حداکثر تا عمق ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتری خاک نفوذ مینماید. ساقه آن بند بند و توخالی است. برگ ها کشیده با رگبرگهای موازی و بدون دمبرگ در دو طرف ساقه به صورت متناوب قرار گرفتهاند. دارای قدرت پنجه زنی مناسب بوده به طوری که هر بوته برنج معمولا ۴ تا ۵ پنجه تولید میکند. گل آذین برنج پانیکول بوده و گیاهی خودگشن است [۱۱].
۲-۳- ویژگیهای اکولوژیکی
برنج گیاهی است ویژه کشت در مناطق گرم و به طور کلی گیاهی نیمه گرمسیری است. این گیاه از ۵۳ درجه شمالی تا ۳۵ درجه جنوبی کشت میشود. این گیاه دارای سه تیپ زراعی ایندیکا از تیپهای گرمسیری، ژاپونیکا تیپ معتدل و جاوانیکا تیپ حدواسط برنج است. عمده سطح زیر کشت برنج در ایران از ارقام ایندیکا تشکیل شده است و فقط ۲۰ درصد سطح زیر کشت به ارقام ژاپونیکا اختصاص دارد. ارقام ایندیکا نسبت به طول دورهی روشنایی حساس بوده و گیاهانی روز کوتاه میباشند، در حالی که ارقام ژاپونیکا حساسیتی به طول دورهی روشنایی ندارند [۴]. دمای مورد نیاز برنج برای رشد و نمو مطلوب بین ۲۷ تا ۳۲ درجه سانتیگراد میباشد [۶۹]. درجه حرارتهای پایینتر از ۲۰ درجه سانتیگراد طی ابتدای مرحله میکروسپور مانع از نمو گرده میشود. همچنین در هنگام گلدهی دمای پایین تر از ۲۰ و بالاتر از ۳۵ درجه باعث افزایش عقیمی سنبله میشود [۲۱].
۲-۴- اهمیت کود نیتروژن
در چند دهه گذشته، افزایش عملکرد محصولات کشاورزی در واحد سطح زمین و در واحد زمان به دلیل مدیریت بهتر تولید، بهبود ژرم پلاسم و مصرف بیشتر کودها بوده است. تا حدود ۵۰ درصد تولید جهانی محصولات مربوط به استفاده از کود های تجاری است. رشد محصولات، تا حد زیادی وابسته به عرضه نیتروژن، چه از خاک و یا اضافه کردن به عنوان کود است. اگر عرضه نیتروژن ناکافی باشد رشد مطلوب حاصل نمیشود. میزان نیتروژن مورد نیاز به نوع گیاه، غلظت و توزیع نیتروژن در بافت گیاه، عملکرد مورد انتظار، نیتروژن خاک، آبشویی و… بستگی دارد [۱۲]. در زراعت برنج معمولا به ازای هر یک تن محصول برنج حدود ۲۰ کیلوگرم نیتروژن در هکتار نیاز است [۴].
با توجه به این که نیتروژن نقش قابل ملاحظه ای در افزایش عملکرد گیاهان دارند، سالانه میلیون‌ها تن از کودهای نیتروژنی برای تولید محصولات مختلف کشاورزی در سراسر جهان مصرف می‌شود [۴۴]. از طرف دیگر مصرف بیش از حد نیتروژن موجب آسیب‌های زیست محیطی، افزایش گرمایش جهانی و نهایتا آسیب به سلامتی انسان می‌شود. در واقع فقط ۳۰ تا ۴۰ درصد نیتروژن اضافه شده به خاک به مصرف گیاه می‌رسد و مابقی از طریق رواناب و آبشویی، تصعید آمونیومی و دنیتریفیکاسیون از دسترس گیاه خارج شده و محیط زیست را آلوده میکند [۳۰ و ۳۶]. کارایی مصرف نیتروژن در کشت برنج در آسیا ۴۰ درصد و در ایران ۳۴ درصد میباشد [ ۶۷].
۲-۵- تغییر اقلیم و نقش فعالیتهای بشری
میانگین بلند مدت آمار جوی، سطح زمین و آب در طی فصول مختلف و سالهای طولانی در یک منطقه معرف اقلیم آن منطقه است [۶]. تغییر اقلیم به نوسانات ویژهای که در مقیاس زمانی طولانی رخ میدهد و منجر به بی ثباتی قابل ملاحظه متوالی در میانگینهای ۳۰ ساله میشود اطلاق میگردد [۱۶]. هر چند تغییرات اقلیمی در محدودهی جهانی صورت میپذیرد، اما قطعا با توجه به اقلیم هر ناحیه میزان اثر گذاری پدیدهی تغییر اقلیم بر آن متفاوت خواهد بود [۶].
بسیاری از تغییرات اقلیمی مشاهده شده در چند دهه گذشته از سال ۱۹۵۰، در طی هزاران سال گذشته بی سابقه بوده است [۴۸]. رشد صنایع و کارخانه ها از یک طرف و جنگل زدایی و تخریب محیط زیست از طرف دیگر باعث افزایش روز افزون تخریب طبیعت و افزایش گازهای گلخانهای در سطح کره زمین شده است. این پیامد منفی باعث ایجاد تغییرات قابل ملاحظهای در وضعیت آب و هوایی کره زمین بوده؛ به طوری که در سال های اخیر شدت خشکسالی و سیلابها و پدیده های حدی در بخشهای مختلف کره زمین به نحو چشمگیری افزایش داشته است. به منظور بررسی دقیق تر مساله، در سال ۱۹۸۸ موسسهای با نام هیات بین دول تغییر اقلیم (IPCC^[1]) توسط سازمان جهانی هواشناسی و برنامه محیط زیست سازمان ملل تاسیس شد. هدف اصلی این موسسه، شناختن جنبه های مختلف تغییر اقلیم و بهخصوص چگونگی تاثیر فعالیتهای انسانی بر آن بود [۱۵].
ابزارهای دقیق زمینی و دریایی هواشناسی نشان دادهاند که میانگین دمای جهانی طی قرن بیستم در حدود ۴/۰ تا ۸/۰ درجه سانتیگراد افزایش داشته است [۶]. پیش بینی میشود تا پایان قرن ۲۱ بین ۱/۱ تا ۴/۶ درجه سانتیگراد افزایش یابد که در نتیجهی افزایش غلظت گازهای گلخانهای دی اکسید کربن (CO₂)، متان (CH₄) و اکسید نیتروژن (N₂O) است [۶۶]. کاهش یخهای کوهستانی، کاهش پوششهای برفی، افزایش وقوع بهاران زودرس ناشی از ذوب سریع یخها و افزایش سطح آب دریاها که در طی قرن بیستم نسبت به هزاره قبل از آن افزایش معنیداری داشته، و نیز افزایش تبخیر آب و افزایش شدت و میزان بارش در بسیاری از مناطق، دلایل تایید تغییر اقلیم جهانی به شمار میآیند [۶].
در اثر فعالیتهای بشری طی دهه های اخیر، چهره پوششهای گیاهی سطح زمین در مقیاس گسترده دستخوش تغییرات قابل ملاحظه ای شده است؛ از جمله این فعالیتهای ویرانگر میتوان جنگل زدایی، تغییر کاربری اراضی و بیابان زایی را بر شمرد. از سوی دیگر استخراج بی رویه کانیهای زمین و شیوه های نامناسب آبیاری منجر به آبشویی و از بین رفتن پوششهای گیاهی و بروز سیل میشود. این تغییرات گسترده در پوشش های گیاهی سطح زمین، نشان دهنده تغییراتی در فرآیندهای زیستی، از جمله چرخه آب و الگوهای دمایی در سطح کره زمین به شمار میآیند که میتوانند پیامدهای ناگوار و جبران ناپذیری برای آیندگان به بار آورند [۶].
مطلب قابل توجه دیگر، افزایش سطح گازهای گلخانهای ناشی از فعالیتهای ویرانگر بشری است. گازهایی چون اکسید نیتروژن ، دی اکسید کربن، متان و سایر گازهای هالوکربن (گازهای ترکیبی کربن با یک هالوژن و گاهی هیدروژن)، که عامل کلیدی در جذب امواج کوتاه تابش خورشیدی به شمار میآیند، باعث میشود امواج تابشی در جو زمین به دام افتند و سبب افزایش گرمایش جهانی شود. پایه و اساس تولید این گازها بیشتر به فعالیتهای صنعتی، حمل و نقل و سایر فعالیتهای بشری در بخش کشاورزی و تغییر کاربری اراضی نسبت داده میشود [۶].
۲-۶- گازهای گلخانهای
مهمترین گازهای گلخانهای موجود در جو زمین عبارتند از: دی اکسید کربن، متان، اکسید نیتروژن ، بخار آب، اوزون و کلروفلوئوروکربنها. با توجه به بازتاب نور خورشید، این گازها یکی از اجزای اصلی ایجاد حالت گلخانهای به شمار میآیند. واکنش هر یک از این اجزا به فشارهای اقلیمی، پایهای برای تعیین میزان حساسیت اقلیم به شمار میآید. دی اکسید کربن بیشترین فشار را بر اقلیم کنونی وارد میآورد. میزان دقیق این فشار حدود ۴/۱ وات بر متر مربع است. فشار دی اکسید کربن بر اقلیم در آینده به دلیل افزایش مصرف سوختهای فسیلی افزایش مییابد. اگر میزان و نحوه مصرف سوختهای فسیلی کنترل شود، فشار دی اکسید کربن طی ۵۰ سال آینده به یک وات بر متر مربع خواهد رسید. اما اگر میزان مصرف سوختهای فسیلی طی ۵۰ سال، سالانه یک تا یک و نیم درصد افزایش یابد آنگاه میزان فشار دی اکسید کربن بر اقلیم به دو وات بر متر مربع خواهد رسید. سایر گازهای گلخانهای جملگی تقریبا فشار یکسانی را برابر با فشار دی اکسید کربن بر اقلیم وارد میآورند [۶].
غلظت دی اکسید کربن جو از سال ۱۷۵۰ در اثر فعالیتهای بشری افزایش یافته، به طوری که در سال ۲۰۱۱ غلظت این گاز در جو به ۳۹۱ میکرومول در مول هوا رسیده است (شکل۲-۲). این مقدار ۴۰ درصد بیشتر از مقدار آن در قبل از دوره صنعتی شدن است. انتشار سالانه دی اکسید کربن ناشی از سوختهای فسیلی و تولید سیمان از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۱ به طور میانگین ۳/۸ گیگا تن کربن در سال بوده است و در سال ۲۰۱۱ به میزان ۵/۹ گیگا تن در سال بوده که ۵۴ درصد بیشتر از مقدار آن در سال ۱۹۹۰ است. انتشار سالانه کربن خالص ناشی از تغییر کاربری زمین ۹/۰ گیگا تن در سال از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۱ بوده و از سال ۱۷۵۰ تا ۲۰۱۱ انتشار دی اکسید کربن ناشی از سوختهای فسیلی و تولید سیمان ۳۷۵ گیگا تن کربن را به جو اضافه کرده است. در حالی که جنگل زدایی و تغییر کاربری زمین تقریبا ۱۸۰ گیگا تن کربن اضافه نموده که در مجموع، فعالیتهای بشری ۵۵۵ گیگا تن کربن را به جو افزوده است. از این مقدار کربن ۲۴۰ گیگا تن در جو ذخیره شده، ۱۵۵ گیگا تن توسط اقیانوس جذب شده و ۱۶۰ گیگا تن در اکوسیستم های طبیعی تجمع یافته است [۴۸].
شکل۲-۲ غلظت دی اکسید کربن جو از سال ۱۹۵۸ تاکنون [۴۸]
۲-۷- سناریوهای اقلیمی آینده جهان
آینده تغییر اقلیم به سناریوهای پیشنهادی و فشارهای وارد بر اقلیم وابسته است. سناریوهای IPCC محدوده وسیعی از فشارهای وارد بر اقلیم را پوشش میدهند. یکی از سناریوها در مدل اقلیمی غالبا برای میزان انتشار گازهای گلخانه ای در آینده، مورد استفاده قرار میگیرد؛ که سناریویی بسیار مفید بوده و نتایج حاصل از آن برای پیش بینی پاسخهای اقلیم در آینده به کار میرود [۴۹].
انتشار آینده گازهای گلخانه ای در کنترل سیستمهای پیچیده پویایی است که از فشار توسعه فردی، اجتماعی، اقتصادی و تغییرات تکنولوژی ناشی میشود. سناریوها تصاویر جایگزینی هستند که چگونگی روند تغییرات اقلیم آینده را آشکار میسازند و یک ابزار مناسب برای تجزیه و تحلیل چگونگی تاثیر فشارهای محرک بر انتشار گازهای گلخانهای هستند. البته نتایج آنها با اصل عدم قطعیت همراه است. تجزیه و تحلیل تغییرات آب و هوایی شامل مدل سازی آب و هوا و ارزیابی اثرات آن، سازگاری و کاهش اثرات میشود. البته لازم به ذکر است احتمال وقوع هر یک از این سناریوهای انتشار گازهای گلخانهای بسیار نامشخص است [۴۹].
شش سناریوی (SRES^[2]) در رابطه با میزان انتشار گازهای گلخانهای تا پایان سال ۲۱۰۰ ارائه شده است (شکل۲-۳). سناریوی A1 رشد بسیار سریع اقتصادی، افزایش جمعیت جهان در نیمههای قرن و کاهش روند بعد از آن را پیشبینی میکند و در بردارنده معرفی سریع فنآوریهای جدید و کارآمد است. پس زمینه عمده در این سناریو همگرایی بین منطقهای، ظرفیت سازی و افزایش تعاملات فرهنگی و اجتماعی با کاهش قابل توجهای در تفاوت درآمد سرانه منطقهای است. سناریوی A1 به سه زیر خانواده تقسیم میشود. در سناریوی A1F1 سوختهای فسیلی به صورت گسترده استفاده خواهد شد. در سناریوی A1T از انرژیهای غیر فسیلی استفاده میشود و در سناریوی A1B بین تمام منابع تعامل وجود دارد. در سناریوی A2 موضوع اساسی اعتماد به نفس و حفظ هویتهای محلی است. الگوهای باروری در مناطق همگرا بسیار آرام بوده که نتیجه آن افزایش مداوم جمعیت جهانی است. توسعه اقتصادی در درجه اول منطقه گرا و سرانه رشد اقتصادی و تغییرات تکنولوژی بخش به بخش و آهستهتر از سناریوهای دیگر است. سناریوی B1 توصیف کنندهی یک جهان همگرا است که در آن رشد جمعیت مانند سناریوی A1 تا اواسط قرن افزایشی و بعد از آن کاهشی میباشد و شامل تغییرات سریع در ساختارهای اقتصادی به سمت خدمات و اطلاعات اقتصادی، کاهش شدت مواد و مقدمهای از فن آوریهای پاک و منابع کارآمد میباشد. سناریوی B2 بر راه حلهای محلی برای پایداری اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی تاکید دارد. افزایش رشد جمعیت به طور مداوم و در نرخ پایینتر از سناریوی A2 است. سطوح متوسط توسعه اقتصادی و تغییرات سریع تکنولوژی کمتر از سناریوهای B1 و A1 است. در این سناریو نیز حفاظت از محیط زیست و عدالت اجتماعی در سطح محلی و منطقهای متمرکز شده است [۴۹].
همچنین محققان با بهره گرفتن از مدل CMIP5^[3] و بر اساس روش RCP^[4] چهار سناریوی جدید را برای میزان افزایش غلظت دی اکسید کربن جو تا سال ۲۱۰۰ مطرح کردهاند (جدول ۲-۱). این سناریوها غلظت دی اکسید کربن جو را به میزان ۴۲۱ (RCP2.6)، ۵۳۸ (RCP4.5)، ۶۷۰ (RCP6.0) و ۹۳۶ (RCP8.5) میکرومول در مول در سال ۲۱۰۰ پیش بینی کردهاند [۴۸].
شکل ۲-۳ کل انتشار سالانه جهانی دی اکسید کربن (گیگاتن در سال) از تمامی منابع (انرژی، صنعت و تغییر کاربری زمین) از سال ۱۹۹۰ تا ۲۱۰۰ میلادی در سناریوهای مختلف در چهار خانوادهA1، A2، B1 و B2 و در شش گروه A1F1، A1T، A1B، A2، B1 و B2 [49]

۴-۴-۱-۴- عربستان، سکوت و حمایت ترکیه از سرکوبی معترضین ۱۳۹
۴-۳-۱-۵- عراق، حمایت ترکیه از مخالفان دولت مقتدر شیعی ۱۴۰
۴-۳-۱-۶- مصر، برتری جویی همفکران و استادان اردوغان ۱۴۱
۴-۳-۱-۷- سوریه، خاری در چشم اردوغان و سدی در برابر منافع غرب‌محور ترکیه ۱۴۲
۴-۴-۲- تقابل هویت ایران و ترکیه در تحولات جهان اسلام
۱۴۵
۴-۴-۳- تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر بیداری اسلامی ۱۴۶
۴-۴-۴- ترکیه و ترویج هویت غربی و سکولار با عنوان بهار عربی
۱۴۸
۴-۵- نتیجه گیری ۱۵۱
فصل پنجم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری نهایی ۱۵۲
۵-۱- جمع بندی ۱۵۳
۵-۲- نتیجه گیری ۱۵۴
منابع و مآخذ: ۱۶۳
Abstract 172
چکیده
هدف از نگارش این تحقیق، پرداختن به روابط دو کشور ایران و ترکیه طی سالهای ۲۰۰۸ الی ۲۰۱۲ می‌باشد. طی این دوره زمانی، علیرغم حاکمیت دولت اسلامگرای حزب عدالت و توسعه^[۱]در ترکیه، روابط میان ایران و ترکیه دارای نوساناتی بوده و حتی با تنشهایی نیز همراه بوده است .
در این تحقیق، سعی شده است علت تنش‌های موجود در روابط دو دولت اسلامگرای ایران و ترکیه با بهره گرفتن از رهیافتی نوین، بررسی گردد. اینکه چرا اسلامگرایان حزب عدالت و توسعه که از میراث داران حزب رفاه به رهبری نجم‌الدین اربکان بوده‌اند، علیرغم تثبیت جایگاه و قدرت خود در حاکمیت کشور ترکیه، نتوانسته‌اند در چارچوب یک رابطه دوستانه و همگرایانه با دولت اسلامی ایران حرکت کرده و روابط دوستانه خود با ایران را حفظ کنند.
دو کشور ایران و ترکیه، علیرغم همسایگی باهم و داشتن علقهها و میراث مشترک فرهنگی، اجتماعی و دینی در طی تاریخ خود، به تقابل با هم مشغول بودهاند که جنگهای بزرگ و خسارت باری را در روابط دو جانبه خود داشتهاند.
اما از سال ۲۰۰۱ و بعد از آنکه اولین پیروزی حزب عدالت و توسعه در انتخابات پارلمانی ترکیه حاصل گردید و بعد از پنج سال، مجدداً نخستوزیری اسلامگرا به حکومت رسید، مردم و دولت ایران ضمن خوشحالی از این پیروزی اسلامگرایان ترکیه، از آنها حمایت نیز نمودند.
اما به مرور زمان و بعداز سال ۲۰۰۸ و به ویژه از سال ۲۰۱۰ به بعد، دوره ماه عسل روابط ایران و ترکیه به پایان رسیده و تنش میان دو کشور به اوج خود رسیده است. به نظر میآید هویت و ماهیت سیاستهای دولت اردوغان طی چند سال اخیر دچار چرخشی ۱۸۰ درجهای گردیده و به مرور زمان در حال نشان دادن ماهیت اصلی و درونی خود، یعنی هویت غربگرای ترکیه میباشد، هویت واقعی ترکیه که موجب تنش با ایران شده است.
کلید واژه‌ها: ایران، ترکیه، حزب عدالت و توسعه، هویت، منافع، غرب مرکزگرا
فصل اول
کلیات
۱ – ۱– بیان مسأله
با روی کارآمدن اولین دولت اسلامگرایان(حزب رفاه به رهبری نجم الدین اربکان^[۲]) در ترکیه در اواخر دهه ۱۹۹۰ ، شاهد گسترش همکاریهای سیاسی، فرهنگی و اقتصادی میان ایران و ترکیه بودیم که اوج این همکاریها را می توان در دولت اربکان مشاهده کرد، زمانی که موافقتنامههای اقتصادی بزرگ و مهمی میان دو کشور امضا شده و دو کشور به نوعی روابط دوستانه دست یافته بودند.
علیرغم یک وقفه پنج ساله که با کودتای نرم ارتش بر علیه دولت اربکان در سال ۱۹۹۷ آغاز شده و به سقوط دولت اسلامگرا و زندانی شدن بسیاری از رهبران حزب رفاه و از جمله رجب طیب اردوغان^[۳] شهردار وقت استانبول، منجر شده و در نهایت انحلال حزب رفاه توسط دادگاه قانون اساسی در سال ۱۹۹۸، در انتخابات سال ۲۰۰۲ ترکیه که اسلامگریان مجدداً توانستند قدرت را به دست بگیرند، روابط ایران و ترکیه گسترش یافته و به بالاترین سطح خود در طی پنجاه سال اخیر رسید.
با این حال با عبور از دورهای از همکاریهای اقتصادی و سیاسی میان دو کشور، طی سالهای اخیر با وجود آنکه اسلامگرایان حزب عدالت و توسعه با اقتدار کامل در انتخابات سالهای ۲۰۰۷ و سپس ۲۰۱۱ به پیروزی رسیده و حتی پست ریاست جمهوری را نیز در اختیار خود گرفتهاند، تنش در روابط ایران و ترکیه به خصوص در مسایل سیاسی و منطقه‌ای، رو به افزایش بوده است، تنشی که منجر به عدم همگرایی دو کشور و بلکه تقابل و نبرد تاکتیکی آنها در سطح منطقه شده است .
چرا روابط دو دولت اسلامگرای ایران و ترکیه، به واگرایی و تقابل رسیده است؟
علت اصلی تقابل منافع دولت اسلامگرای حزب عدالت و توسعه با ایران در چیست؟
آیا دین اسلام، احکام و دستورات اسلامی در صدر برنامه‌های حزب عدالت و توسعه و دولت منبعث آن قراردارد؟
۱ – ۲– اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
بررسی عوامل تأثیرگذار بر سیاست خارجی ترکیه و به خصوص هویت غرب مرکزگرای حاکم بر این کشور که طی سالهای اخیر موجب چرخشهای دورهای سیاست خارجی ترکیه در ارتباط با ایران گردیده و موجب بروز دوره های پرتنش و پرنوسان در روابط دو کشور ایران و ترکیه شده است.
با توجه به اتکای منفعلانه دستگاه سیاست خارجی ایران در برههای از سالهای مورد پژوهش(۲۰۱۲ - ۲۰۰۸) به ترکیه و اعتماد بیش از حد به دولت منبعث از حزب اسلامگرای عدالت و توسعه که سرانجام به واگرایی دو کشور در مسایل مختلف انجامید، نیاز به بررسی علل و ریشه های این تغییر رویکرد دولت اسلامگرای ترکیه احساس میشود، تا مشخص گردد که علت یا علل اصلی این تغییر رویکرد چیست و در آینده مجدداً در دام چنین سیاستهای ظاهری ترکیه یا دیگر کشورها گرفتار نشویم.
شفافسازی هویت حاکم بر دولتهای ترکیه(اسلامگرا یا سکولار) و استفاده از آن برای جلوگیری از بروز خطا و پیش داوری‌های نسنجیده در روابط خارجی ایران از دیگر ضرورت‌های این تحقیق میباشند.

۱ – ۳– مرور ادبیات و پیشینه تحقیق
در زمینه موضوع اصلی این تحقیق یعنی هویت غرب مرکزگرای ترکیه، منابع علمی و تئوریک کافی وجود ندارد. پیرامون ترکیه و هویت آن، تحقیقات و کتابهای انگشت شماری منتشر شده است که می‌توان گفت هیچکدام به موضوع اصلی این پژوهش نپرداختهاند. در زمینه ماهیت سیاست خارجی ترکیه و به خصوص دولت اسلامگرای حزب عدالت و توسعه، کتاب یا مقالات کافی در دسترس نیست و یا حداقل در ایران به رشته تحریر درنیامده و یا ترجمه نشدهاند. کتابهای زیر در مورد موضوع تحقیق، مورد مطالعه قرار گرفتهاند:
۱ - کاظم ۱۳۸۳، به بررسی فرایند جهانی شدن به خصوص در حوزه کشورهای اسلامی و اندیشه های اسلامی پرداخته و در مباحثی از این کتاب به اروپا و هویت غربی مسلط بر این اتحادیه نیز توجه شده است. هویت، ماهیت اتحادیه اروپا مورد کنکاش بوده و تغییر هویت اسلامگرایان یا تضعیف این هویت در کشورهای مختلف اسلامی و از جمله ترکیه مورد بررسی قرار گرفته است.
۲ – جمهوری ترکیه ۱۳۸۶، این کتاب به بررسی ترکیه در زمینه ها و ابعاد مختلف جغرافیایی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و بین المللی پرداخته است. این کتاب حاوی اطلاعات و داده های بسیار مفید پیرامون تاریخ و سیاستهای حکومتی ترکیه می باشد.
در مورد سیاست خارجی ترکیه و به خصوص رابطه با ایران نیز مطالب خوبی ارائه شده و بر سیاستهای حزب عدالت و توسعه به خصوص در زمینه سیاست خارجی آن نیز تأکید شده است. در این کتاب پیرامون فرایند الحاق ترکیه به اتحادیه اروپا و علل این گرایش مردم و مسئولین ترکیه به داشتنِ رابطه با اتحادیه اروپا، مطالب کمی ارائه شده است. برخی مشکلات و تنش‌های میان ایران و ترکیه نیز در این اثر مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
۳ - هاووز^[۴] ۱۳۸۹، معتقد است که حزب عدالت و توسعه بعد از قدرت یابی در سال ۲۰۰۲، به تدریج از مواضع اسلامی قاطع خود فاصله گرفته است. هاکان هاووز میگوید که حزب عدالت و توسعه، حزبی است که ظاهری اسلامی دارد و رهبران این حزب و به خصوص اردوغان، از اسلام استفاده ابزاری کردهاند و اسلام برای آنها، وسیله کسب موفقیت و بدست آوردن آرای مردم بوده است.
هاووز به صراحت اعلام میکند که حزب عدالت و توسعه در شرایطی به قدرت رسید که هنوز هویت و تشکیلات آن مشخص و نهادینه نشده بود. اردوغان و عبدالله گل^[۵] که قبل از کودتای ۱۹۹۷، ضد غرب و اتحادیه اروپا بودند، بعد از رسیدن به قدرت، رویکرد اروپایی سازی ترکیه را در پبش گرفتهاند و به طور کامل تسلیم هنجارهای هویت غربی اروپا شدهاند.
۴ - کینزر^[۶] ۱۳۸۹، به نقش و اهمیت دو کشور ایران و ترکیه در سیاست خارجی امریکا میپردازد. آقای کینزر معتقد است که ایران و ترکیه دارای اشتراکات و سابقه تاریخی مشابهی هستند، این دو کشور، تنها کشورهای دموکراسی خواه و آزادِ خاورمیانه هستند که در زمینه انقلاب مشروطهخواهی و درخواست پارلمان و…، اشتراکات فراوانی دارند.
نویسنده معتقد است که با تغییر معادلات خاورمیانه و اوج گیری دموکراسیخواهی در این منطقه، ایران و ترکیه در سیاست خارجی امریکا به جایگاه اول، دست یافته و جای دو کشور اسرائیل و عربستان را خواهند گرفت. روابط ایران و ترکیه و همچنین سرنوشت این دو کشور، به هم پیوسته و مرتبط بوده و از همدیگر متأثر هستند.
۵ - مشیرزاده ۱۳۹۰، به بررسی نظریات مختلف در حوزه علوم سیاسی و علوم اجتماعی پرداخته و نظریاتی مانند واقع گرایی، لیبرالیسم، فمنیسم، … و به خصوص نظریه سازه‌انگاری پرداخته و در یک بخش جداگانه به توضیح سازه‌انگاری پرداخته‌اند. ایشان در توضیح سازه‌انگاری به مباحث مهمی مانند هویت، منافع، نقش ساختار، نقش کارگزار و تعامل در روابط بین‌الملل اشاره نموده‌اند. هویت و به خصوص تعامل و پیشینه کارگزاران یک دولت در سیاست بین المللی یک دولت، مؤثر بوده واساساً مباحثی مانند هویت، تعامل و منافع را در شکلگیری سیاست خارجی و روابط بین الملل مهم هستند.
۶ - اسپوزیتو^[۷]، کامروا و واتربوری^[۸] ۱۳۹۱، به بررسی جوامع خاورمیانه و به خصوص دموکراسی و رهیافتهای احزاب و گروه های اسلامی در منطقه میپردازند. هویت اسلامی و یا هویت غربی گروه های اسلامی در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته و به سکولاریسم اسلامگرا نیز اشاره شده است. در مورد ترکیه نیز به هویت نهادینه شده ترکیه که همان دوگانگی است، اشاراتی شده است. در این اثر بر اسلام سیاسی تأکید شده و اینکه بسیاری از احزاب اسلامی خاورمیانه از جمله احزاب ترکیه، فاقد رهیافت و رویکرد اسلام سیاسی بوده و تنها دارای ظواهر اسلامی هستند که در زمان عمل به احکام بنیادین اسلامی، دچار دوگانگی می شوند.
۷ - اعتضادالسلطنه ۱۳۹۱، به بررسی اصول لائیک در ترکیه و چگونگی ارتباط و تعامل لائیسیته و اسلام در این کشور می پردازد. به قدرت رسیدن حزب اسلامگرای عدالت و توسعه و چگونگی تأثیر پذیری سیاستهای این حزب از اصل لائیسیته در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است.
نقش اتحادیه اروپا و ایالات متحده امریکا در سازماندهی هویت ترکیه و تضعیف ایدئولوژی اسلامی در این کشور، مورد بحث قرار گرفته و این احتمال که دولت ظاهراً اسلامگرای حزب عدالت و توسعه، ترفندی برای کنترل و تسلط بر اسلامگرایان و احزاب اسلامی خاورمیانه با بهره گرفتن از الگو قراردادن ترکیه باشد نیز در این کتاب بررسی شده است.
۱ – ۴– جنبه جدید بودن و نوآوری در تحقیق

در این فرایند فردی که خطر را منتقل می‌کند بیمه‌گذار و قبول‌کننده خطر را بیمه‌گر گویند. بیمه‌گذار وجهی را به بیمه‌گر می‌پردازد که حق بیمه و موضوعی که بابت آن عقد بیمه منعقد می‌گردد موضوع یا مورد بیمه می‌گویند.
ماده ۱ قانون بیمه مصوب سال ۱۳۱۶ بیمه را چنین تعریف می‌کند (محمود صالحی، ۱۳۸۴، ۱۲۵):
“بیمه عقدی است که به موجب آن یک طرف تعهد می‌کند در ازاء پرداخت وجه یا وجوهی ازطرف دیگر درصورت وقوع یا بروز حادثه، خسارت وارده بر او را جبران نموده یا وجه معینی بپردازد. متعهد را بیمه‌گر، طرف تعهد را بیمه‌گذار، وجهی را که بیمه‌گذار به بیمه‌گر می‌پردازد حق بیمه و آنچه را بیمه می‌شود موضوع بیمه نامند. “
همچنین برابر مفاد ماده ۵ قانون مذکور موضوع بیمه مکنست مال (اعم از عین یا منفعت)، هر حق مالی, هر نوع مسئولیت حقوقی و برای حادثه یا خطری باشد که بیمه‌گذار از وقوع آن متضرر می‌گردد. به عبارتی دیگر بیمه‌گذار باید نسبت به بقاء آنچه بیمه می‌دهد ذینفع باشد (قانون بیمه، ۱۳۷۳).

بنابراین بیمه عقدی است که بیمه‌گذار با آینده‌نگری خسارات ناشی از خطر احتمالی و قریب‌الوقوع را ازطریق پرداخت حق بیمه به بیمه‌گر جبران می‌کند (تقوایی، ۱۳۸۹، ۱۱).
انواع بیمه
عرف و عمل جهانی بیمه بر این روال استوار است که دولت ها یا سازمان‌های مآمور کنترل و نظارت بر فعالیت ها و کردارهای بیمه‌ای،فهرست گونه ها و انواع بیمه‌هایی را که با ضوابط فنی همسازند به عنوان رشته‌های بیمه مجاز تعیین و در قانون بیمه و مصوبه‌های شورای عالی بیمه پیش بینی و آگهی می‌کنند. چنانکه قانون بیمه، مصوب ۳۰ دسامبر ۱۹۳۸، فرانسه در ماده ۱۳۸ خود انواع بیمه‌های مجاز را معین و مشخص کرده است و شرکت‌های بیمه وظیفه دارند پس از کسب پروانه بیمه‌گری تنها در رشته‌های بیمه اعلام شده فعالیت کنند.
در عرف و روال جهانی بیمه، رشته‌های گوناگون بیمه را به بیمه‌های بازرگانی، بیمه‌های تعاونی و بیمه‌های اجتماعی بخش بندی می‌کنند. بیمه‌های اجتماعی، که بخش مهم سیستم « تامین اجتماعی» را تشکیل می‌دهند، جنبه همگانی و الزامی دارند و هدف آن دادن تامین و تضمین کافی و بایسته به همه نیروهای کار و تولید و خانواده آنهاست. بیمه‌های تعاونی بیشتر جنبه صنفی دارند و تامین‌های بیمه‌ای را با نرخ‌های ارزان(حذف واسطه‌ها و دلالان) در اختیار بیمه‌گذاران و بیمه شدگان، که خود در عین حال بیمه‌گر نیز هستند، می گذارد. بیمه‌های بازرگانی، یعنی بیمه‌هایی که شرکت‌های بیمه خصوصی یا دولتی به شیوه بازرگانی (بر پایه ضوابط قانون تجارت‌) و با هدف عرضه و فروش تامین به اشخاص در معرض خطر و به قصد کسب سود انجام می‌شود؛ می‌چرخد ناگزیر به بخش بندی معمول و متداول در این رشته می پردازیم (گلچینیان، ۱۳۸۹، ۲۲).
در تقسیم بندی برحسب موضوع بیمه یا مورد بیمه، بیمه‌های بازرگانی را به سه شاخه جداگانه شامل: بیمه‌های اشخاص، اموال و بیمه‌های مسئولیت مدنی دسته‌بندی می‌کنند (محمدبیگی، ۱۳۸۷، ۲۰).

بیمه‌های اشخاص
انسان‌ از آغاز پیدایش‌ جوامع‌ انسانی‌، در جستجوی‌ غریزی‌ به‌ دنبال‌ تأمینهای‌ جسمی‌، اقتصادی‌، اجتماعی‌ و سیاسی‌ بوده‌‌است.
باتوجه‌ به‌ همین‌ نیاز، شرکتهای‌ بیمه‌ با ارائه‌ طرحهای‌ متفاوت‌ و ابتکاری‌ متناسب‌ با نیازهای ‌جوامع‌ انسانی‌ در پی‌ تأمین‌ و تسهیل‌ این‌ غریزه‌ ثبات‌ مالی‌ و اقتصادی‌ برآمدند تا در زمان‌ بروز حادثه‌ ناگوار، شیرازه ‌اقتصاد خانواده‌‌ها از هم‌ نپاشد و افراد وابسته‌ به‌ شخص‌ متوفی‌ و یا حادثه‌دیده‌ بتوانند از مزایای‌ این‌ تأمین‌ اقتصادی‌ بهره‌مند شوند. بیمه‌ اشخاص به سه گروه کلی تقسیم می‌شود‌(کریمی، ۱۳۸۹، ۹۲).
بیمه‌های درمان
در این گروه بیمه، بیمه‌گر متعهد می‌شود که کلیه‌ هزینه‌های‌ درمانی‌ و بیمارستانی‌ هریک‌ از بیمه‌شدگان‌ که ‌براساس‌ شرایط قرارداد و با رعایت‌ فرانشیز توافق‌ شده‌ قابل‌ پرداخت‌ می‌باشد را جبران نماید. به‌ طورکلی‌ تعهدات‌ بیمه‌گر شامل‌ هزینه‌های‌ ویزیت‌ پزشک‌، جراحی‌، پانسمان‌، انواع‌ آزمایش‌های‌ پزشکی‌، مخارج ‌بیهوشی‌، هزینه‌های‌ اتاق‌ عمل‌ و جابجایی‌ به‌ بیمارستان‌، هزینه‌های‌ دارو، دندانپزشکی‌، دندان‌ مصنوعی‌، زایمان‌ و هرچیز دیگری‌ است‌ که‌ بیمه‌گر براساس‌ شرایط قرارداد خود را ملزم‌ به‌ پرداخت‌ آن‌ کرده‌است (امین و شریک، ۱۳۸۷، ۱۷۳).
بیمه‌های عمر
بیمه عمر از دیدگاه حقوقی، قراردادی است که به موجب آن بیمه‌گر در مقابل دریافت حق ‌بیمه از بیمه‌گذار متعهد می‌شود که در صورت فوت و یا حیات بیمه‌شده در زمان معینی مبلغی به عنوان سرمایه و یا مستمری به استفاده‌کننده (بیمه‌گذار یا شخص ثالث) تعیین شده از طرف او و یا وراث قانونی بپردازد (کریمی، ۱۳۸۹، ۱۴۶).
خطر فوت در بیمه‌های عمر، به هر علت و شامل انواع بیماری‌ها و حوادث می‌باشد و فقط هزینه‌های جنگ و خودکشی از آن مستثنی شده، تنها تحت ضوابط خاصی تحت پوشش قرار می‌گیرند.
هدف اساسی بیمه‌های عمر ایجاد، جمع آوری ذخایر مالی، سرمایه‌گذاری، کسب سود حاصله از سرمایه‌گذاری و نهایتاً ایفای تعهدات شرکت بیمه‌گر در قبال استفاده‌ کنندگان می‌باشد.
در بیمه‌های عمر، بیمه‌گذار با پرداخت حق بیمه معینی -به صورت ماهیانه، سالیانه یا یک‌جا، مبلغ معینی را پس از پایان مدت بیمه‌نامه دریافت خواهد کرد و در صورت فوت بیمه شده در طول مدت قرارداد، مبلغ مقرر به استفاده کنندگان تعلق می‌گیرد (محمود صالحی، ۱۳۸۴، ۱۹۰).
بیمه‌های حوادث
موضوع این بیمه سانحه وحادثه‌ای است که می‌تواند منجر به فوت، نقص عضو و از کار افتادگی دائم کلی و یا جزئی، از کارافتادگی موقت، جراحت و صدمات بدنی و هزینه‌های پزشکی گردد.
موضوع بیمه حوادث پرداخت غرامت معین در صورت فوت موردبیمه یا نقص عضو و از کار افتادگی و جبران هزینه‌های درمانی ناشی از وقوع حوادث مشمول بیمه است. خطر فوت و نقص عضو به عنوان پوشش‌های اصلی در بیمه‌های حوادث می‌باشد و خطرات از کارافتادگی موقت و بستری در بیمارستان و هزینه‌های پزشکی ناشی از صدمات و جراحات به عنوان خطرات تبعی قرار دارند (نمکی، ۱۳۹۱، ۴۷).
بیمه‌های حوادث اکثراً به صورت پوشش خطرات ناشی از حوادث در تمام اوقات (۲۴ ساعت شبانه روز) و در هر مکان و یا زمان در طول مدت بیمه‌نامه بوده و شامل خطرات شغلی، حرفه‌ای، ورزشی، ماموریت، مسافرت و… می‌گردد (امین و شریک، ۱۳۸۷، ۱۳۲).

بیمه‌های اموال (اشیاء)
در بیمه‌های اشیاء حداکثر تعهد بیمه‌گر جبران زیان و خسارت مادی بیمه‌گذار است. یعنی بیمه نمی‌تواند موجب انتفاع (سود) بیمه‌گذار باشد بلکه از نظر مالی بیمه‌گذار در موقعیتی قرار می‌گیرد که بلافاصله قبل از تحقق خطر بیمه شده در ان موقعیت قرار داشته‌است.
بیمه‌های اموال نقش مهمی را در اقتصاد کشور ایفا می نمایند که مهمترین تاثیر آنها عبارت است از:
کمک به احیا وضعیت مالی بیمه‌گذار ر و جلو گیری از نابسامانی اجتماعی
حفظ موقعیت موسسات و نهاد‌های فعال در بازار و جلو گیری از نابسامانی اقتصادی
امکان انجام برنامه ریزی مالی
افزایش اطمینان و گسترش سرمایه گذاری (گلچینیان، ۱۳۸۹، ۹۵)
بیمه‌ باربری
بیمه‌گر در چارچوب مقررات شورای عالی بیمه تعهد می‌کند که خسارتهای وارد شده به اموال بیمه شده را در هنگام بارگیری، حمل و تخلیه جبران کند. مهمترین انواع بیمه‌های باربری عبارتند از:
بیمه حمل و نقل دریایی
قراردادی است که یک طرف آن(بیمه گر) با دریافت حق بیمه از طرف دیگر (بیمه گذار) تعهدی را به نفع او یا به نفع شخص ثالث قبول می‌کند. این تعهد در صورت وقوع خطر برای مورد بیمه شده انجام می شود مشروط بر آنکه خطر مزبور به مناسبت کشتیرانی یا حمل و نقل دریایی تحقق یابد که خود شامل بیمه بدنه کشتی، خسارت همگانی، هزینه‌های نجات، عدم تحویل کالا و پوشش خطر جنگ می‌باشد.
بیمه حمل و نقل زمینی
بیمه‌گذار برای حفظ سرمایه خود در ادامه مسیر در خشکی باید بیمه باربری تهیه کند. بیمه حمل‌و‌نقل کالا در خشکی، مکمل بیمه حمل دریایی بوده و پوشش‌های بیمه‌ای مشابه دارد (گلچینیان، ۱۳۸۵، ۱۶۷).
بیمه‌ آتش‌سوزی
بیمه‌های اموال (آتش سوزی) به سه نوع : مسکونی، صنعتی و غیر صنعتی تقسیم میشوند. بیمه‌گر در مقابل دریافت وجهی که حق بیمه نامیده می‌شود متعهد می‌گردد که زیان های مالی بیمه‌گذار را برای اموال بخصوصی که مشخص گردیده و اموال بیمه شده نامیده می شود، در مدت معین براثر خطر آتش سوزی یا خطرهای دیگر که بیمه شده‌اند، جبران کند (سلیمی، ۱۳۸۹، ۳۹).
بیمه‌ اتومبیل
بیمه‌گر در چارچوب مقررات شورای عالی بیمه تعهد می کند که خسارتهای وارده به وسیله نقلیه بیمه شده و غرامت جانی ناشی از حادثه را جبران و به بیمه‌شده پرداخت نماید. از این رو، این بیمه شامل سه گروه عمده بیمه بدنه، بیمه سرنشین و بیمه شخص ثالث می‌باشد (محمدبیگی، ۱۳۹۲، ۷۷).
بیمه‌ هواپیما
این‌ نوع‌ بیمه‌، پوششهای‌ مورد نیاز بیمه‌گذاران‌ را در قبال‌ خطرات‌ مربوط به‌ هواپیما مانند مالکیت‌، اداره‌، تعمیر و نگهداری‌ و یا فروش‌ ارائه‌ می‌دهد. بیمه‌ هواپیما نیز مانند بیمه‌ اتومبیل‌ در صورت‌ بروز حادثه‌، هم‌ خسارات‌ مالی‌ به‌ وسیله‌ نقلیه‌ و هم‌ خسارات‌ مالی‌ و جانی‌ وارد به‌ افراد ثالث‌ را شامل‌ می‌شود که عبارتند از:
بیمه بدنه هواپیما
اگرچه‌ خسارات‌ رایج‌ آتش‌سوزی‌، دزدی‌، طوفان‌ و خسارات‌ زمینی‌ (تصادم‌ درغیر مواقع‌ پرواز) دارای‌ پوشش‌است‌، اما بیمه‌ بدنه‌ هواپیما به‌ صورت‌ تمام‌ خطر است‌ و به‌ سه‌ شکل‌ زیر ارائه‌ می‌شود :
بیمه‌ تمام‌ خطر در زمانی‌ که‌ هواپیما در حرکت‌ نیست.