بیشتر احساسی تا معقولانه

فرد دوست دارد که حس از کنترل خارج شدن به وی دست دهد

استرن انواع گوناگون خرید آنی که توسط مشتریان صورت می‍گیرد مشخص کرد. بر اساس وی ۴ نوع خرید آنی وجود دارد که به ترتیب عبارتند از: صرف یا محض^[۵۵]، یادآور^[۵۶]، پیشنهادی^[۵۷]، برنامه‍ریزی شده^[۵۸].
جدول ۲-۲ ویژگی های خرید آنی
خرید آنی صرف(محض) زمانی اتفاق می‍افتد که مشتری محصولی را مطلقاً آنی خریداری می‍کند. چنین خریدی را “خرید نوظهور یا رها شدن^[۵۹]” نیز نامیده‍اند. خرید آنی یادآور یا تذکردهنده، زمانی اتفاق می‍افتد که مصرف‍کننده به خرید محصولی که یک نیازی را به ذهن می‍آورد یادآوری می‍شود(استرن،۱۹۶۲). ممکن است برای مصرف‍کننده زمانی آن نیاز یادآوری شود که آن محصول را تمام کرده است یا تبلیغی را در مورد آن محصول به یاد آورد که موجب خرید آنی می‍شود. خرید آنی پیشنهادی، زمانی اتفاق می‍افتد که مشتری محصولی را می‍بیند و نیازی را برای آن متصور می‍شود. خرید آنی برنام‍ه‍ریزی شده زمانی ممکن است اتفاق بیفتد که با وجود اینکه مشتری برنامه‍ای برای خرید خود ندارد اما به جستجو می‍پردازد و از آگهی‍های تبلیغاتی^[۶۰] در بازار بهره می‍جوید.(اسمیت گوپتا و ژو هنگ و ویمال ساهو^[۶۱]،۲۰۰۹).

پیش از ۱۹۸۲، تعاریف خرید آنی بجای تمرکز بر ” مصرف کننده” به عنوان محرک خرید آنی بر “محصول” متمرکز بود(هاسمن،۲۰۰۰). این مصرف‍کننده است که یک انگیزش ناگهانی، اغلب قدرتمند و پایا را برای خرید ناگهانی چیزی تجربه می‍کند(روک،۱۹۸۷). گالدنسون^[۶۲](۱۹۸۴) خرید آنی را یک انگیزش قوی، گاها سخت و یک تمایل ناگهانی به عمل بدون اندیشه معرفی می‍کند. خرید آنی می‍تواند به عنوان فعالیت بدون تفکری که از طریق تحریک انگیزه و ادراک مشخص شده، مفهوم‍سازی شود. تحریکات می‍بایستی به میزان کافی قوی باشند تا بر محدودیتها غلبه کنند(وینبرگ و گاتوالد،۱۹۸۲). در حالی که خرید بدون برنامه، تمایل به خرید با احساس مثبت، هیجان و انگیزه کمتر نسبت به خرید آنی در نظر گرفته شده است(پیرون،۱۹۹۳). اگر چه محققان زیادی(وینبرگ و گاتوالد،۱۹۸۲؛ روک،۱۹۸۷؛ پیرون،۱۹۹۳؛ روک و فیشر^[۶۳]، ۱۹۹۵) بر این عقیده‍اند که ارزیابی خرید آنی به عنوان یک خرید بدون برنامه کافی نیست، وود^[۶۴](۲۰۰۵) مخالف است و می‍گوید “خرید کالا یا خدمت با انگیزه‍ی نوظهوری، هیجان، مدگرایی، مقام، فرار از زندگی روزمره، سرگرمی یا سایر انگیزش‍های لذت جویانه می‍بایست به عنوان مهم‍ترین گونه‍های خرید بدون برنامه به شمار آید. ادبیات گذشته نشان می‍دهد که ” تمام خریدهای بدون برنامه خرید آنی نیست “(گاردنر^[۶۵] و روک، ۱۹۸۸) و تمام خرید‍های آنی بدون برنامه هستند(لایر،۱۹۸۹). خرید آنی بعنوان خرید برنامه‍ریزی نشده ای تعریف می‍گردد که قبل از ورود خریدار به فروشگاه پیش بینی یا برنامه ریزی نشده‍اند و مشخصه‍های آن عبارتند از: ۱) تصمیم‍گیری نسبتاً سریع و ۲) پیش زمینه‍های ذهنی مطلوب برای خرید سریع. این نوع خرید در مقایسه با خرید‍های برنامه‍ریزی شده، با انگیزه‍تر، مقاومت ناپذیرتر و اظطراری‍تر است. خریداران آنی دارای تفکر غیرانعکاسی هستند و از نظر عاطفی جذب موضوع خرید می‍شوند و به رضایت‍مندی سریع نیاز دارند. اختلافات اصلی میان خرید‍های آنی و برنامه‍ریزی شده در میزان اطلاعاتی آشکار می‍شوند که قبل از تصمیم خرید جمع‍آوری می‍شوند و نیز طول مدت زمان زیادی که صرف فرایند تصمیم‍گیری می‍شود. دی آنتونی و شنسون(۱۹۷۳) این اطلاعات را تشریح کرده و توضیح می‍دهند که با تصمیم خرید آنی مقادیر کمتری از اطلاعات توسط مصرف‍کننده پردازش می‍شوند و از این رو زمان صرف شده برای تصمیم خرید نسبتاً کمتر از زمان تصمیم‍گیری نرمال برای خرید آنی می‍باشد.(لی و کیسن^[۶۶]، ۲۰۰۸،۲۶۶-۲۶۷)
برای اینکه خریدی را در طبقه خرید آنی قرار دهیم، عدم برنامه‍ریزی شرط لازم است نه کافی(پیرون، ۱۹۹۱). بنابراین سوالی که می‍بایست جواب داده شود این است که “چه میزان از خریدهای بدون برنامه، آنی است(وود،۲۰۰۵). کیسن و لی(۲۰۰۲،۱۶۴) این مساله را با تعریف خرید آنی به عنوان “یک خرید بدون برنامه که با تصمیم گیری نسبتاً سریع و تمایل ذهنی در جهت مالکیت فوری” جواب می‍دهد.
از این چالش آشکار می‍شود که نویسندگان و محققان تعاریف مختلف و متناقضی از خرید آنی ارائه کرده اند. عدم اجماع در مورد معنی خرید آنی سودمندی آن را محدود کرده است(کلات و ویلت،۱۹۶۷) و اگر یک تعریف مفهومی و در عین حال کاربردی انتخاب شود، خلأ تئوریکی خرید آنی پر خواهد شد(بلنگر و همکاران،۱۹۷۸).
وینبرگ و گاتوالد(۱۹۸۲) با در نظر گرفتن مفاهیم و عناصر مختلف خرید آنی، آن را محرک(فعال‍سازی قوی مشتری)، شناختی(کنترل ذهنی پایین در تصمیم خرید) و واکنشی(رفتارهای خودکار تحریک‍شده بوسیله محرک‍های خاص وضعیت) تعیین رفتار مصرف‍کننده(برای مثال یک عمل ناخواسته، غیر فکری و آنی تعریف کردند(جونز و همکاران^[۶۷]،۲۰۰۳). اگرچه این تعریف تعدادی از جنبه‍های مفهوم خرید آنی را در نظر می‍گیرد، اما تعارضات احساسی و نتای‍ج‍ها را نادیده می‍گیرد. روک(۱۹۸۷:۱۹۱) در تعریفی جامع خرید آنی را رفتار خریدی معرفی می‍کند که زمانی که یک مصرف‍کننده یک انگیزه ناگهانی، غالباً قدرتمند و پایا را برای خرید چیزی تجربه می‍کند.
همچنین خرید آنی زمانی که عواقب و پی آمد خرید را نادیده بگیریم، اتفاق می‍افتد. این تعریف چهارمین عنصر از مفهوم خرید آنی را بهمراه دارد. چرا که خرید آنی را به عنوان “تمایل ناگهانی و خود انگیز(بی اختیار) به عمل” معرفی می‍کند(نیاز شدید به خرید). این انگیزه ناگهانی خرید به صورت آنی ممکن است مصرف‍کننده را به حالت “عدم تعادل روانشناختی” وارد کند که منجر می‍شود مصرف‍کننده موقتاً خارج از کنترل باشد. مشتری در دو مسیر ” لذت و حقیقت ” کشانده می‍شود(فرود^[۶۸]،۱۹۵۶) که منجر به تنازع و تناقض روانشناختی در ذهنش می‍شود تصمیم به خرید آنی یکی از پیچیده‍ترین رفتارهای خرید است؛ حداقل بعد از بروز رفتار آنی.
۲-۷ منطق(عقلانیت) رفتار آنی
فاصله میان ” دنیای فانتزی مصرف “، ” آرزوی لذت مطلق ” و ” تلخ بودن حقیقت ” منجر به تمایل بی‍حد و حصر و یک حالت دائمی خشم می‍شود(الیوت^[۶۹]،۱۹۹۷:۲۹۲). در گذشته محققین این رفتار را منفی، نشانه‍ای از عدم بلوغ و نبود کنترل در رفتار می‍دانستند(سولنیک و همکاران^[۷۰]،۱۹۸۰) یا به عنوان یک فعالیت غیرمنطقی، ریسکی و بی‍فایده آن را به شمار می‍آوردند(آینزلی، ۱۹۷۵). آنها همچنین معتقدند که رفتار افراطی بوسیله یک نیروی نابخردانه هدایت می‍شود(بایلی و نانکارو^[۷۱]،۱۹۹۸) که بیشتر مصرف‍کنندگان در تلاش برای کنترل و کاهش آن هستند(روک،۱۹۸۷) رفتاری که مصرف‍کنندگان نمی‍خواهند به عنوان یک رفتار نابالغ، غیرمنطقی یابد تصور شود(آینزلی، ۱۹۷۵). اگرچه نویسندگانی دیگر بر این عقیده استوار بوده‍اند که ضرورتاً خرید آنی، خرید غیرمنطقی نیست. تامسون و همکاران^[۷۲](۱۹۹۰) این مفهوم را عمل آزادانه‍ای دانستندکه درون موقعیت محدود شده‍ای به وقوع می‍پیوندد. اگرچه این رفتار خیلی غیرمنطقی به نظر می‍رسد، اما از دیدگاه مصرف‍کننده می‍تواند منطقی باشد(مالتر^[۷۳]،۱۹۹۶). روک و فیشر(۱۹۹۵:۳۰۵) بیان می‍کند احتمالاً خرید آنی هم به خصیصه‍های آنی‍گرایی در خرید و هم قضاوت‍های اصولی مصرف‍کننده وابسته است. لذا زمانی که مصرف‍کننده آنی‍گرا، با یک محرک خرید آنی مواجه می‍شود و پیامد آن را مناسب می‍بیند، تاثیر خصیصه ها و قضاوت اصولی مصرف‍کننده موافق است و احتمالاً خرید آنی انجام می‍شود. این در حالی است که دی اونامانو^[۷۴](۱۹۶۲)، پائولوس^[۷۵](۱۹۸۴) و بایلی و نانکارو(۱۹۹۸) معتقدند که انتخاب‍های منطقی، همراه با تجزیه و تحلیل اطلاعات و غیر‍هیجانی، غیرمعمول و نادر هستند و اغلب تصمیمات دارای منطق پس از خرید و توجیه رفتار غیرمنطقی مصرف‍کننده است. در اغلب موارد خرید آنی یک راه کارا و معقول خرید کالا است(استرن،۱۹۹۱). وود(۲۰۰۵) برخلاف ادعای روک(۱۹۸۷) اظهار می‍کند که اگر به مصرف‍کنندگان یک فرصت بدهیم، اکثراً رفتار خرید آنی خود را بجای کاهش، افزایش می‍دهند و برای آنی بودن برنامه‍ریزی می‍کنند. به این خاطر که این یک تاکتیک مؤثر برای برون رفت از حالت ناخوشایند و راهی فوری برای راضی ساختن خود است(بلنگر و کارگائونکار^[۷۶]، ۱۹۸۰).
۲-۸ عوامل تاثیرگذار بر خرید آنی
عوامل اثرگذار بر خرید آنی را می‍توان در دو بعد درونی و بیرونی تقسیم‍بندی کرد.
۲-۸-۱ عوامل بیرونی
۲-۸-۱-۱ عوامل درون فروشگاهی^[۷۷]
۲-۸-۱-۲ سبک زندگی
۲-۸-۱-۳ فرهنگ
۲-۸-۱-۴ دموگرافیک….
۲-۸-۲ عوامل درونی
۲-۸-۲-۱ شخصیت خریدار
۲-۸-۲-۲ احساس خریدار
۲-۸-۲-۳ آنی گرایی خریدار^[۷۸]…
خرده فروشان در جستجوی خط مشی‍های جدید بازاریابی برای جلب و نگهداری مشتریان هستند. آنها با بهره گرفتن از کالاهای منحصر به فرد، ارائه خدمات بیشتر یا بهتر از رقبا یا کارت‍های اعتباری، مشتریان بیشتری را جذب می‍کنند. امروزه تولیدکنندگان کالاهای معتبر و با نام و نشان نیز می‍کوشند حجم تولید خود را افزایش دهند و لذا کالاهای خود را تقریبا در همه جا برای فروش عرضه می‍کنند.
بدین ترتیب در کلیه فروشگاه ها تقریبا ترکیب مشابهی از کالاها برای فروش عرضه می‍شود. یعنی کالاهای معروف و با نام و نشان نه فقط در فروشگاه‍های بزرگ بلکه در فروشگاه‍های زیر‍ قیمت و غیره نیز یافت می‍شوند. در نتیجه فروشگاه‍ها تقریبا شبیه هم شده‍اند.
بنابراین یک مشتری، فروشگاه‍های زیاد اما ترکیب محدودی از کالاها را پیش رو دارد. تفاوت در ارائه خدمات نیز بین خرده فروشان از میان رفته است. بعضی فروشگاه‍های بزرگ ارائه خدمات را محدود می‍کنند و این در حالی است که بسیاری از فروشگاه‍های تخفیف دار دامنه خدمات را گسترده‍تر کرده‍اند. مشتریان امروز نسبت به قیمت مطلع‍تر شده‍اند و حساسیت بیشتری از خود نشان می‍دهند. این عوامل و بسیاری عوامل دیگر باعث شده‍است بسیاری از خرده فروشان درباره خط مشی‍های بازاریابی خود تجدید نظر کنند. بر این اساس لازم است خرده فروشان عوامل مؤثر بر مشتریان را بشناسند و بهبود بخشند.
جونز(۱۹۹۱) دو دسته از عواملی را که بر تجربیات ویژه خرید در صنعت خرده فروشی اثر می‍گذارند، معرفی می‍کند. دسته اول فاکتورهای مربوط به خرده فروش‍اند که آنها را عوامل خرده فروش می‍نامند، یعنی عواملی که تحت کنترل و اختیار خرده فروش بوده و وی می‍تواند با تغییر آنها با توجه به بازار هدف و منابع مالی خویش بر مشتری تأثیر گذارد و بطور کلی شامل قیمت‍ها، گزینش اقلام، محیط فروشگاه و فروشنده می‍شود(عوامل تاثیرگذار درون فروشگاهی). دسته دوم دربرگیرنده عواملی است که تحت عنوان عوامل مشتری مطرح می‍شوند و شامل جنبه‍های اجتماعی، شخصیت مشتری، هدف خاص مشتری، میزان درگیری با جنس(اجناس)، و منابع مالی مشتری هستند. این عوامل به مشتری مربوط است و خرده فروش نمی‍تواند در آنها تغییری ایجاد کند. به عنوان مثال بعضی افراد تمایل دارند به تنهایی به خرید بروند و عده‍ای دیگر رفتن به خرید را دسته جمعی دوست دارند. یا اینکه افراد برای خرید هدیه، لوازم منزل، موادغذایی و غیره به خرید می‍روند و این تحت عنوان هدف خاص مشتری از خرید مطرح می‍شود. دیگر اینکه میزان درگیری فرد با جنس یا اجناسی خاص می‍تواند تجربیات مختلفی از خرید را برای وی ایجاد کند و در نهایت افراد با منابع یا پشتوانه های مالی گوناگون هر یک تفسیری خاص از خرید خواهند داشت. البته این دسته‍بندی به معنای این نیست که این دو دسته و عوامل کاملا از هم جدا هستند و هیچ ارتباطی با هم ندارند، بلکه در تحقیقات بسیاری، ترکیبی از این عوامل و در کنار هم به عنوان عوامل خرده فروشی اثرگذار بر اهداف فروشگاه و خرید مشتری مورد بررسی قرار گرفته اند(داوسون، بلاچ و ریدوی،۱۹۹۰).
هدف این تحقیق بررسی عواملی بوده است که کمتر مورد توجه محققین قرار گرفته است. لذا از میان عوامل عوامل بیرونی، عامل درون فروشگاهی انتخاب شد. همچنین عامل آنی گرایی خریدار به عنوان عامل درونی تاثیرگذار بر خرید آنی از سوی محقق برای اولین بار بررسی خواهد شد.
۲-۸-۱-۱ عوامل درون فروشگاهی
محیط فروشگاه
طراحی فروشگاه^[۷۹]
عوامل اجتماعی فروشگاه^[۸۰]
شرایط فروش
سایز فروشگاه
۲-۸-۱-۱-۱ محیط فروشگاه^[۸۱]
دهه ۹۰ عصر “خرده فروشی و فروش” نامیده شد(میلر^[۸۲]،۱۹۹۰). متغیرهای مختلفی بر انگیزه خرید آنی مصرف‍کننده تاثیرگذار است و بسیاری از این متغی‍رها توسط خرده فروشان و فروشندگان قابل کنترل است(بتی و فرل^[۸۳]، ۱۹۹۸). لوییس^[۸۴](۱۹۹۳) بیان می کند که موفقیت فروشگاه‍های خرده فروشی به میزانی که خرید آنی ایجاد می‍کنند، بستگی دارد و مدرسان در دوره‍های تخصصی مدیریت، مدیران را در جهت ساختار بخشی به محیط فروشگاه به منظور افزایش خرید آنی سفارش می‍کنند(وود، ۲۰۰۵). با حرکت به سمت اقتصاد تجربی(پاین و گیلمور^[۸۵]، ۱۹۹۸)، برای بازاریابان ضروری است تا علاوه بر تمرکز بر خواسته ها، بر نیازهای مشتریان متمرکز شوند(کاش و گرین^[۸۶]، ۲۰۰۴) و محیط فروشگاه را تحت کنترل بگیرند(آدلار و همکاران^[۸۷]، ۲۰۰۳)که برای فروش خدمات و محصولات مرتبط مورد استفاده قرار می‍گیرد(پاین و گیلمور، ۱۹۹۹؛ کنی و مارشال^[۸۸]، ۲۰۰۰)
محیط فروشگاه، محدوده‍ای است که در آن فاکتورهای محیطی می‍توانند جهت خلق پاسخ‍های احساسی مصرف‍کننده طراحی و به کارگرفته شوند(کاتلر،۱۹۷۳). فضای فروشگاه تنها در برگیرنده جنبه های فرعی مثل موسیقی، معطر بودن فضا و یا جنبه‍های قابل دیدن(مثل دکوراسیون) فروشگاه نیست(یالک و اسپانگبرگ^[۸۹]، ۱۹۹۰؛ اسپاگبرگ و همکاران^[۹۰]،۱۹۹۶)
هافمن و تورلی^[۹۱](۲۰۰۲) تعریف جامعی از این مفهوم را ارائه می‍کنند:
“محیط مرکب است از عناصر ملموس مثل بنا، اثاثیه ثابت فروشگاه، دکوراسیون فروشگاه، اجناس و غیره و عناصر ناملموس مثل رنگ بندی، موسیقی، دما، معطر بودن و غیره، به طوری که در کنار هم تجربه‍های ویژه مشتری را شکل می‍دهند.”
اصطلاح “محیط فروشگاه” به تمام عناصر فیزیکی و غیر فیزیکی یک فروشگاه اطلاق می‍گردد که به منظور اثربخشی بر رفتار مشتریان و کارکنانش می‍تواند تحت کنترل باشد(اراگلو و ماچلیت^[۹۲]، ۱۹۹۳).
در واقع فروشگاه باید بر فضای فروشگاه خود طرحی از پیش تعیین شده داشته باشد. طرحی که مناسب حال مشتریان هدف فروشگاه باشد و آنان را به خرید ترغیب کند. به عنوان مثال محیط یک بانک باید کاملا آرام، قابل اطمینان، استوار و ایمن به نظر رسد. خرده فروشان به طور روز افزونی در پی ایجاد فضایی مطلوب برای فروشگاه‍های خود هستند. فضایی که با بازارهای هدف آنها تناسب و هماهنگی کاملی داشته باشد. همچنین پژوهش‍گران بیان می‍کنند که فضای فروشگاه در خلق تجربه مشتری اثرگذار است و نباید صرفاً به اجناس یا خدمات ارائه شده توجه نمود و بیان می‍کنند که خرده فروشان می‍توانند با افزودن و کنترل عناصر تشکیل‍دهنده فضای فروشگاه بر مشتریان خود به خصوص هنگامی که آنها در حال ارزیابی خدمات و اجناس ارائه شده هستند اثر گذارند(ببین و آتاوی^[۹۳]، ۲۰۰۰).

حدیث اول ازامام علی النقی(‌علیه‌السلام) ازاحوال طایفه ای پرسیدند که به چله نشینی، رقص، چرخیدن، نعره‌زدن وبیهوش شدن، شهرت داشته.این حدیث در منهاج البراعه به عنوان حدیث ۲۱ ازجمله احادیث در ذم صوفیه بوده که ازحدیقه الشیعه وازشیخ مفید نقل می‌کند. متن این حدیث به این صورت است: «الحادى و العشرون فی حدیقه الشّیعه عن السیّد المرتضى ابن الدّاعی الحسن الرّازى و ابن حمزه جمیعا عن المفید بسنده عن محمّد بن الحسین بن أبی الخطاب و کان من خواصّ أصحاب الأئمّه (علیهم السّلام).قال: کنت مع الهادى علیّ بن محمّد (علیهما السّلام) فی مسجد النّبی(صلّى‌اللّه‌علیه وآله‌وسلّم)، فأتاه جماعه من أصحابه منهم أبوهاشم الجعفرى ، و کان رجلا بلیغا وکانت له منزله عظیمه عنده(علیه السّلام)، ثمّ دخل المسجد جماعه من الصوفیّه و جلسوا فی جانبه مستدیرا و أخذوا بالتهلیل.فقال علیه السّلام: لا تلتفتوا بهؤلاء الخدّاعین فانّهم خلفاء الشیاطین و مخرّبوا قواعد الدّین، یتزهّدون لراحه الأجسام و یتهجّدون لتصیید الأنعام، یتجوّعون عمرا حتّى یذبحوا للایکاف حمرا، لا یهلّلون إلّا لغرور النّاس‏ و لا یقلّلون الغذاء إلّا الملاء العساس، و اختلاس قلب الدّفناس یتکلّمون النّاس باملائهم فی الحبّ، و یطرحونهم بأضالیلهم (باولیائهم) فی الجبّ، أورادهم الرقص و التّصدیه، و أذکارهم الترنّم و التّغنیه، فلا یتّبعهم إلّا السّفها، و لا یعتقدهم إلا الحمقا، فمن ذهب إلى زیاره أحد منهم حیّا أو میّتا فکأنّما ذهب إلى زیاره الشّیطان، و عباده الأوثان و من أعان أحدا منهم فکانّما أعان یزید و معاویه و أبا سفیان فقال رجل من أصحابه: و إن کان معترفا بحقوقکم؟ قال: فنظر الیه شبه المغضب و قال (علیه‌السّلام): دع ذا عنک، من اعترف‏بحقوقنا لم یذهب فى عقوقنا، أما تدرى انّهم أخسّ طوایف الصّوفیّه، و الصّوفیّه کلّهم من مخالفینا، و طریقتهم مغایره لطریقتنا، و إن هم إلّا نصارى و مجوس هذه الأمه، أولئک الذین یجحدون (یسعون) فى إطفاء نور اللّه، و اللّه متم نوره و لو کره الکافرون».^[۴۷۰]
امام دراین حدیث، اصحاب را ازالتفات به آنها منع کرده و آنها را فریب کار، جانشینان شیطان وتخریب کنندگان اصول دین نامیده است.
دومین حدیثی که میرلوحی درنقد این طایفه ذکر می‌کند، ازشیخ مفید است که بعضی از سندها به گفته وی صحیح وبعضی موثق است.این حدیث همچنین توسط کلینی درکافی نقل شده که دراینجا متذکرآن می‌شویم.متن روایت: «عِدَّه مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ الضَّبِّیِّ عَنْ أَبِی عِمْرَانَ الْأَرْمَنِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: قُلْتُ إِنَ‏ قَوْماً إِذَا ذَکَرُوا شَیْئاً مِنَ الْقُرْآنِ أَوْ حُدِّثُوا بِهِ صَعِقَ أَحَدُهُمْ حَتَّى‏یُرَى أَنَّ أَحَدَهُمْ لَوْ قُطِعَتْ یَدَاهُ أَوْ رِجْلَاهُ لَمْ یَشْعُرْ بِذَلِکَ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ ذَاکَ مِنَ الشَّیْطَانِ مَا بِهَذَا نُعِتُوا إِنَّمَا هُوَ اللِّینُ وَ الرِّقَّه وَ الدَّمْعَه وَ الْوَجَلُ».^[۴۷۱]
میرلوحی دربیان مضمون روایت امام باقر(علیه‌السلام) می‌گوید: هرگاه ازقرآن نزد قومی خوانده شود بی‌هوش شده، به صورتی که اگردست‌‎ها وپاهای آنها قطع کنند خبردار نمی‌شوند.امام ازآنها تعجب کرده وفرموده این ازشیطان است.
سومین حدیثی که میرلوحی درنقد تصوف نقل می‌کند ازامام زین العابدین(علیه‌السلام) است.حدیثی است مبنی بر بد بودن شعرخوانی درمسجد و سماع و امثال آن که ازاین طایفه سرمی‌زند.امام سجاد (علیه‌السلام) می‌فرماید: پیغمبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) فرمود: «مَنْ‏ سَمِعْتُمُوهُ‏ یُنْشِدُ الشِّعْرَ فِی الْمَسَاجِدِ فَقُولُوا فَضَّ اللَّهُ‏فَاکَ إِنَّمَا نُصِبَتِ الْمَسَاجِدُ لِلْقُرْآنِ».^[۴۷۲]
اما در تحلیل این سه حدیث می‌توان گفت: درحدیث اول سند روایت به محمّدبن ابی الخطاب منتهی شده که درحدیقه الشیعه سندی برای آن نقل نکرده.این حدیث درانوارالنعمانیه نیز بدون سند است.لذا این روایت ازحیث سندی موقوف وضعیف محسوب می‌شود.اما ازحیث محتوایی به چند جمله آن اشاره می‌کنیم که با آموزه‌های صوفیان منافات دارد.مثلا در عبارت «یتزهّدون لراحه الأجسام و یتهجّدون لتصیید الأنعام» به راحت طلبی وشکم بارگی صوفیه اشاره می‌کند، درحالی که اصول صوفیه خلاف این را نشان می‌دهد.زیراصوفیه با دوری جستن ازدنیا و ریاضت‌های سخت درمسیر سلوک قرار می‌گیرند.مثل سهل تستری که درابتدا هرسه روز یک بارافطار می‌کرده بعد هر پانزده روز و بعد هریک ماه.

همچنین عبارت «والصّوفیّه کلّهم من مخالفینا» که تمامی صوفیه را به عنوان مخالفین ائمه معرفی می‌کند وآنهارا به مجوس ونصارا تشبیه می‌کند.اما اینکه تمام صوفیه مخالف ائمه بوده نسبت صحیحی نیست وحداقل بعضی وجود داشته که خود را به امیرالمؤمنین منتصب می‌کنند، اگرنگوییم اکثرا. درباره جنید گفته شده: «شیخنافی الاصول والبلاءعلی المرتضی» شیخ ومقتدای ما اندر اصول و اندر بلاکشیدن علی مرتضی است.رضی الله عنه؛ اندرعلم ومعاملت امام این طریقت علی است.ازآن که علم این طریقت را اهل این اصول گویندو معاملاتش به جمله بلاکشیدن است».^[۴۷۳]
حدیث دوم وسوم نیزمربوط به دو واقعه‌ای است که خیلی مرتبط باصوفیه نبوده وموردی بوده به همین جهت قدحی به طورخاص براین طایفه نیست.
۹.میرلوحی وغنا
عصام در نصیحه‌الکرام وفضیحه اللئام می‌گوید دربحث غنا گرچه رساله های متعددی نوشته شده لکن هیچ کدام به خوبی صاحب رساله سلوه الشیعه وأعلام المحبین و کتاب تسلیه الشیعه، ننوشته اند.
وی ازرساله سلوه الشیعه درنقد زراقیه وغنا می‌گوید: شیخ جعفربن محمّد دوربستی که ازجمله علمای امامیه است درکتاب اعتقاد می‌فرماید: «العجب کل العجب من الذین یدّعون الکیاسه والفراسه، انهم یغترون بغرورالزرّاقیه الذین هم اراذل فرقه المبتدعه وادانی شعب الحلاجیه ولا یتاملون فی افعالهم القبیحه المخترعه واعمالهم الرّدیه الشنیعه ولاینظرون انهم یجعلون التهلیل لانفسهم المزمار ویغنون کالجواری بالاشعار ویرکّبونها مع الاوراد والاذکار، یرقصون کالدّب فی الجبل ویجرّون المنافع فی السفهاء بالحیل ولکن لایتم الامر بالدعوی ومن کان فی هذه اعمی فهوفی الآخره اعمی واضلّ سبیلا».^[۴۷۴](پیوست۲۱)
میرلوحی در برشمردن اعمال صوفیه ونقد آنها به شعری از‌ملا خضر جبل‌رودی ازکتاب توضیح الانوار وی بسنده کرده که می‌گوید:
طـــریقکم التزویـروالزرق والـــریا تقــــولون هجراًفی السماع وفی الوجد
زعمـــتم بان الــدف والرقص سنّه کذبتم واســرفتم وهــجرتم عن القصد
وســـمّیتم الّـهــوالصـریح عــباده تبـوّن فیهـــابـــالفســـوق وبالصـــد^[۴۷۵]
میرلوحی همچنین درذم اعور واسطی ناصبی، که وی را ارذل اراذل وشیخ مغنیان واکبرفساق ورقاصان خوانده، از انوارالبدریه لکشف شبهه القدریه شیخ محمّدبن محمّدعلی المهلبی، اشعاری ذکر می‌کند:
ایـــاخیل التصــــوف شـرّخـیل لقـــدجـــئتم بــشیء مســــتحــیل
أفــی القرآن قـــال لــکـــم آله کلـــوا مثــــل البهائم وارقــصوا لی
صاحب رساله سلوه الشیعه می‌گوید این طایفه شعررا با ذکرترکیب می‌کنند وبه این اکتفا نکرده بلکه به غنا وسرود نیزاشتغال می‌نمایند که به اتفاق علمای امامیه حرام است.اینها فاسقان وگمراه کنندگان هستند.همانطورکه علامه حلی علیه الرحمه درقواعد می‌گوید: «الغنا حرام یفسق فاعله و هو ترجیع الصوت ومده و کذا یفسق سامعه قصداً، سواءٌکان فی القرآن أوشعر».حتی بعضی ازعلما عبارت «مطرب» را برلفظ ترجیع اضافه کرده‌اند، کما که علامه در تحریر می‌فرماید: الغناحرام وهومدّالصوت المشتمل علی الترجیع المطرب یفسق فاعله وتردّ شهادته سواءکان فی شعراًاوفی القرآن».^[۴۷۶]میرلوحی این نظررا مختص به علامه ندانسته ومی‌گوید شیخ ابوالقاسم صاحب شرایع وجمع کثیری نیز براین نظر هستند.
میرلوحی دربحث غنا نسبت به دیگرمباحث ضد تصوفی با دقت بیشتری وارد شده است.برای مستدل کردن بحث غنا می‌گوید: نمی‌شود به عرف عوام عرب رجوع کرده، زیرا معتبر نبوده وعرف خواص عرب نیز یا فقها بوده، که نظرآنها ذکرشد، ویا لغویین می‌باشند.
لغوی‌ها، گردانیدن آواز درحلق را غنا می‌دانند.لغوی ها لحن، تلحین، غنا، تغنی، تغنیه، ترجیع، تطری، را به یکدیگر تفسیرکرده‌اند.
صاحب سلوه الشیعه غنا را دو قسم کرده؛ یکی غنای منثور و دیگری غنای منظوم.وی غنای منثور را اینطور تعریف می‌کند: «نغمات وتحریراتی است که با آنها دور ایقاعی نباشد، یعنی به وزن وبحری از اوزان و بحورموسیقیه خوانده نشود.اماغنای منظوم، نغمات وتحریراتی است که با دور ایقاعی باشد.یعنی؛ به وزن وبحری ازاوزان و بحور موسیقیه خوانده شود، وضرب درآید، چنانچه باصول وتقطیع آن انواع آلات لهواز دفوف و مزامیر وطنابیر وغیر آن می‌نوازند.اعم از آنکه مشتمل بر تحریراتی باشد که علمای دین آنرا ترجیع صوت می‌گویند، یا نباشد».^[۴۷۷]
البته دراین میان میرلوحی آوازخوش را نیز ستوده و می‌گوید کسی نگفته که آوازخوب بد است.و در روایات، اخباری برمدح صدای خوش وارد شده. میرلوحی نقل می‌کند: روزی شیخ شهید علیه الرحمه با آهنگ بدون تحریرقرآن تلاوت می‌نمود، چنانکه گاهی بعضی ازصلحا در نمازمی‌خواندند، بعد از نماز شخصی به شیخ شهید گفت امروز ازاین لحن وصوت شما محظوظ شدم، شیخ رحمه الله تعالی بعد از آن هرگز با آهنگ تلاوت نکرد، علما تا به این مرتبه رعایت احتیاط می‌کردند.میرلوحی گریزی به جمله کلیدی ناقدین تصوف وفلسفه زده که می‌گویند: هیچ کس نقل نکرده که ازاصحاب عترت طاهره یا ازقدمای علمای شیعه، غناکرده یاشنیده باشد.^[۴۷۸]میرلوحی به دوحدیث درمذمت غنا اکتفا کرده که درادامه به آنها اشاره می‌کنیم.
۱۰.غنا در روایات
میرلوحی سبزواری در بحث غنا چند حدیث ذکر کرده که در اینجا به دو مورد اکتفا می‌کنیم.وی می‌گوید: مفسرین ومحدثین شیعه درذم غنا وفاعل آن وسامعش احادیث بسیاری ازائمه اطهار(علیهم السلام)نقل کرده‌اند، ازآن جمله می‌‎توان به حدیث محمّدبن یعقوب کلینی، درکتاب کافی روایت کرده که محمّدبن مسلم می‌گوید، ازامام باقر(علیه‌السلام) شنیدم که می‌فرماید: «الغنامما وعدالله علیه النار وتلا هذه الآیه ومن الناس من یشتری لهو الحدیث لیضل عن سبیل الله بغیرعلم ویتخذها هزوا اولئک لهم عذاب مهین».^[۴۷۹]
همچنین روایتی ازامام صادق(علیه‌السلام) که می‌فرماید: «سماع اللهو والغنا ینبت النفاق فی القلب کما ینبت الماءالذرع».^[۴۸۰]شنیدن لهو‌وغنا، نفاق را دردل انسان می‌رویاند، همانطورکه آب گیاه‌را می‌رویاند.
میرلوحی‌در بحث غنا متابعین این طریقه ها راسه دسته کرده؛ گروهی را غیر شیعه می‌داند، که مطلقا اعتقاد به حدیث وقرآن ودینِ پیغمبرآخرالزمان ندارند.گروه دوم ازروی حماقت ونادانی این روش را درپیش گرفته‌اند.گروه سوم هم به واسطه مکر وخدعه ومردم فریبی، این روش را درپیش گرفته اند.^[۴۸۱]
۱۱.چنداستفتا در باب غنا
میرلوحی درباب غنا، استفتائی را طرح کرده و می‌گوید: «علمای طایفه محقه وفضلای فرقه ناجیه اثنی عشریه الذین لایتکلمون بهواءالناس ولایداهنون والذین لایکتمون الحق وهم عن المیل معرضون اعظم الله تعالی اقدارهم وقدس اسرارهم وخلدبرکات افاداتهم بین الخلایق الی یوم الدین وحشرهم مع ائمه الطاهرین صلوات الله علیهم اجمعین،بیان فرمایندکه به غنا وسرود اشتغال نمودن ومطربانه مغنّیانه اصول گرفتن ودست زدن و رقص کردن وبه چرخ درآمدن ودر امور مذکوره مُضِر بودن فسق است یاطاعت ومعصیت است یاعبادت .بینوا توجروا و(صلی الله علی محمّدوآله المعصومین)».^[۴۸۲]
وی این استفتا را با شش جواب همراه کرده که همه به فسق وحرمت این رفتار فتوا داده‌اند.در ادامه به این شش مورداشاره می‌کنیم.
۱.نواب مستطاب معلی القاب صدارت ونجابت پناه میرزاحبیب الله (خلّدالله تعالی‌ظله‌العالی) به این طریق تنسیق فرموده اند: افعال مزبوره حرام وپیشه فساق عوام است.ونیست فاعل آن مگر فریبنده مردمان و یاگمراه ونادان.
۲.حضرت مغفرت وغفران پناه اعدل افضل امجدامیر سیداحمد(رحمه‌الله‌علیه) به این عبارت مرقوم گردانیده اند: ارتکاب امور مسطوره فسق است.حرره احمدبن زین العابدین العلوی العاملی.
۳.حضرت سیادت پناه علامه الزمان نادره الدوران میرزارفیع الدین محمّد نائینی(سلمه‌الله‌تعالی) همچنین درجواب مسطور ساخته اند: ظاهر است که امور مزبوره فسق است نه صلاح ومعصیت است نه طاعت.حرره رفیع الدین محمّد الحسینی.^[۴۸۳]
۴.فاضلِ کشورِتکیه‌دانی ملامحمّد باقرخراسانی برین نهج به زبان خامه بیان نموده اند: خلافی میان علمای امامیه(رضوان‌الله‌علیهم‌اجمعین) نیست دراینکه غنا و سرود حرام است واحادیث متعدده ظاهرمی‌شود که کثیر است وفرق نیست که غنا درقرآن باشد یا شعریا غیر، وفتوای بعضی ازعلمای سابق به تحریم رقص وتصفیق به نظررسیده وفتوای کسی به اباحت آن به نظر نرسیده. والله اعلم بحقائق الامور.کتب الفقیر محمّدباقرالسبزواری.
۵.حضرت مرحمت ومغفرت پناه علّامی فهّامی شیخ الاسلام شیخ علی نقی زادالله اجره براین وجه قلمی فرموده‌اند: غناکه عبارت است ازکشیدن آواز مشتمل برترجیع مطرب ورقص کردن وسایر امور مزبوره حرام ومعصیت است وفاعل آن مأثوم.والله اعلم.
۶.حضرت‌افادت وافاضات پناه مرحمت ومغفرت دستگاه میرزانورالدین علی مفتی(رحمه‌الله تعالی) فتوا براین منوال نوشته‌اند: شکی نیست دراینکه امورمذکوره فسق است نه طاعت ومعصیت است نه عباده.حرره الفقیر الی اله الغنی.
۱۲.دغدغه میرلوحی درتألیف آثارضدتصوفی
میرلوحی درمختصرسلوه الشیعه غرض ودغدغه خود را برای تألیف آثار ومقابله جدی باتصوف را بیان می‌کند، میرلوحی دراین رساله،خود را با نام مادری ملقب کرده وهدف خود را اینطور بیان می‌کند: «این فقیر بی‌خانمان که ازپدرپدران دوستی وپیروی شاه مردان به میراث یافته و مانند آبا واجداد از متابعت اعدا واضداد روی رغبت برتافته، مشاهده نمود که جمعی از فریبندگان به جهت تنبلی وشکم پرستی وکاهلی ودنیا دوستی ازشاهراه شریعت مصطفوی منحرف شده اند، وحب دنیا را ترک دنیا نام کرده‌اند وذکرخدا را وسیله فریفتن مردوزن ساخته اند، و دراین پرده مرتکب لهو ولعب گشته اند و فسق وعصیان را عبادت نام کرده اند وبه نغمه واصول، خودرامقبول طبع ضعفاءالعقول گردانده اند و مانند اجلاف اسلاف زبان به لاف های گزاف گشوده اند وبه دعوای مکاشفه بامخالفان موافقت نموده اند وبه چله خانه رفتن وترک حیوانی سفها را ازراه برده اند».^[۴۸۴]
درپایان این فصل آنچه که از رهگذر آرا وآثار میرلوحی سبزواری می‌توان برداشت کرد این است که میرلوحی سبزواری در فهم مباحث نظری تصوف وهمچنین مباحث فلسفی ناتوان و قادر به داوری نبوده است. گرچه کوشیده که دربین ناقدین تصوف، صاحب تألیف باشد، لکن آثاری که در نقد تصوف به وی نسبت داده شده، آثاری متقن وعلمی نبوده، ونتوانسته در این میدان نقد، ناقد منصفی باشد.
فصل چهارم: نتیجه‌گیری
ملامحمّدطاهرقمی با ورودش به قم با رفتارها واعتقاداتی مواجه می‌شود که آنها را درصراط مستقیم شریعت نمی‌بیند. به همین جهت بیش از چهار دهه مبازره، یعنی از حدود سال(۱۰۵۰ق) دست به یک مجموعه تألیفات می‌زند که با ورود وی به مناصب اجتماعی سیاسی قلم گردانی محمّد طاهر بیشترمی‌شود.آثاری چون«الردعلی الصوفیه»، «حکمه العارفین»، «الفوائدالدینیه»، «رجم الشیاطین »و «تحفه الاخیار»که ازمهمترین تألیفات وی درنقد تصوف وفلسفه است. این آثار باعث شد که محمّدطاهرقمی سال های سال درگیر مناظراتی با علمای بنام ومشهور هم عصر خود باشد وآنها را از تیررس انتقادات در امان نگذارد.علمای بزرگی چون«ملامحمّدتقی مجلسی» مشهوربه مجلسی اول، «ملامحسن‌فیض‌کاشانی»، «ملاخلیل‌قزوینی»، «محمدکریم شریف‌قمی» و «محمدمؤمن‌طبیب تنکابنی». میرلوحی سبزواری نیز گرچه از حیث زمانی مقدم برملامحمّدطاهر قمی است اما دربعد علمی وهمچنین تألیف آثار، به مراتب ازمحمّدطاهر پایین تراست.میرلوحی ازآن جا که به سبب مناظره مکتوب با مجلسی اول، در کاروان ناقدین تصوف در دوره صفویه بوده، ازمخالفین مشهور ضد تصوفی دوره صفویه شد.ازجمله اموری که در به اوج رساندن جریان ضد تصوفی دوره صفویه تاثیر فراوانی داشت، مسأله تشیع اخباری است. همچنین با معرفی تشیع به عنوان مذهب رسمی کشور واستمداد از فقهای بنام همچون محقق کرکی توسط دولت صفویه برای تحکیم سیاسی حکومت در مقابل قدرت حکومت عثمانی، فضای بسیار مناسبی برای کمرنگ کردن تصوف وتاکید برآموزه ها وشعائر رسمی دینی مثل مساجد و نمازجمعه ها بوجود آمد، که روز به روز باعث تقویت جبهه مخالفین تصوف می‌شد.
در ادامه فصول سابقه و برای دستیابی به نتیجه ای منصفانه و شناخت بهترِمنتقدین واغراض آنها در نقد تصوف، وعدم حمایت ازطرفی خاص، علاوه براغراض ناقدین تصوف که درفصول گذشته بیان شد، ازکلام بزرگان هم عصر ملامحمّدطاهر قمی ومیرلوحی سبزواری مثل؛ ملاصدرا، مجلسی اول، محمّدمؤمن وفیض کاشانی که تمایل به این جریان داشته و ازمتشرعین بوده اند، استفاده می‌کنیم.
گر چه این دوعالم دوره صفویه به زعم خود کوشیده اند که با انحرافات زمان خود مقابله کنند، اما مواردی که درکلام بزرگان هم عصر ملامحمّدطاهر قمی ومیرلوحی سبزواری به آنها اشاره شده، حکایت از اغراضی دارد که از منظر آنها ناپسند است.با یک نگاه کلی می‌توان دریافت که ناقدین تصوف در این دوره نتوانستند به اخلاق نقد پایبند باشند.درادامه به چند مورد از این نکته ها اشاره می‌کنیم که می‌تواند جواب نهایی برای سؤالات این نوشتار باشد.
۱.حب جاه
آنچه درباره ناقدین تصوف و بخصوص نسبت به محمّدطاهردرآثار معاصرین وی ذکر شده، به حب جاه ومنصب دوستی از جانب اینچنین افرادی اشاره شده است.اغراضی که درشناخت دقیق باید نظرموافقین و مخالفین مورد بررسی قرارگیرد.محمّدمؤمن، طبیب شاه اسماعیل که ازناقدین محمّد طاهرقمی است می‌گوید: «اینکه[محمّدطاهر]گفته که رساله خود را بشوید، این امری است که درباب شستن کتاب وافی که جامع کتب اربع احادیث است نسبت به عالم مؤمن ممتحن ومؤید موقن مولانا محمّدمحسن نیز ازجانب قاضی جو رقم عزّ صدور یافته، وظاهراً شستن باطن از لوث حب جاه واستکبار وتعشق منصبِ قضاوامامتِ عام، انسب باشد».^[۴۸۵]محمّدمؤمن طبیب ازقول علمای معنوی می‌گوید که حب جاه وطلب زیادی دنیا با مراتب اعلای آخرت جمع نمی‌شود، ومردم قم به دلیل ضرب شدن سکه به نام محمّد طاهرشعری را برسر زبان هاکرده بودند که می‌گفتند:
کــرداین سکه رابـه قـم ظـاهر نایـب صـاحب الزمـان طـاهـر^[۴۸۶]
۲.ناقدین، علمای ظاهرهستند
ازنکات مهمی که ازسوی عالمان معاصرِمحمّدطاهر و میرلوحی‌سبزواری درمعرفی مخالفان تصوف وفلسفه به آن متمسک شده اند، به ظاهر بینی اینچنین افراد اشاره شده است.صاحب فتوح المجاهدین ، ملامحمّدطاهر را در ردیف کسانی به حساب آورده که صاحب علوم ظاهر بوده واین علوم را به اغراض دنیوی آلوده کرده اند.محمّد مؤمن طبیب، علمای راشدین شیعه اثنی عشری را سه قسم کرده که قسم اول؛ هم صاحب علم ظاهر هستند وهم درتصفیه باطن تلاش می‌کنند، این گروه مؤمن ممتحن هستند.گروه دوم کسانی اندکه با علوم ظاهری وصلاح وامانت هستند وعمل آنها آلوده به اغراض دنیوی نبوده، مثل اکثرمجتهدین شیعه که مرتاض نبوده‌اند و‌اکتفا و مواظبت بر فروع داشته اند.اما گروه سوم با علوم ظاهری آشنا بوده ولی علوم را با اغراض دنیوی آلوده کرده اندکه علمای ظاهری هستند.گرچه این گروه به حسب ظاهر مطیع ائمه هستند ‌اما درتکفیر قسم‌اول لاعلاج هستند.و همچنین این گروه راقطاع الطریق نیز نامیده اند.^[۴۸۷]
۳.الناس اعداء ما جهلوا
ملامحسن فیض کاشانی دربیان اغراض ناقدین تصوف به جهل وهوی اشاره می‌کند، وی می‌گوید: «چون اکثرمردمان، ابنای دنیا وپرستاران جهل وهوی می‌باشند با این قوم که ازاهل آخرت واصحاب معرفتند و با این علم که ورای افهام است وبرتر ازادراک محسوس پرست ایشان است.به جهت ضدیت و تناکر جنسیت وتباین طریق وتخالف سعت وضیق دشمنی نموده نفی ایشان بسیار می‌کنند و طریقه ایشان را انکارمی‌نمایند چه درحدیث آمده که «الارواح جنود مجنده ماتعارف منها ایتلف وماتنا کرمنها اختلف»^[۴۸۸]، ونیز واردشده که« الناس اعداءلماجهلوا»^[۴۸۹]
آنکـس که ز شهر آشنـایـست‌ داند کـه متـاع مـا کـجایـست »^[۴۹۰]
لذا در آثار ناقدینِ تصوف، بخصوص در دوره صفویه، استفاده آنها از الفاظ ناپسند مشهود است. الفاظ وجملاتی که نشان ازجهل به مبانی واصول جریان مقابل دارد. درادامه به مواردی ازکلمات این دوعالم که درنقدهایشان استفاده کرده اند، اشاره می‌کنیم.

“وب سایت به مجموعه ای از صفحه های الکترونیکی گفته می شود که با بهره گرفتن از نرم افزارهای مختلف و زبانهای برنامه نوبسی تحت وب تولید می شوند و بر اساس هدف و برنامه خاصی به هم مرتبط می شوند تا محتوای خاصی را به کاربران وب نمایش دهند…وبسایت فضایی را در اختیار ما می گذارد تا آنچه را می خواهیم به صورت یک ویترین اختصاصی در معرض دید جهانی قرار دهیم. (حسنی، ۱۳۸۷: ۲۳)”
پس وب سایت را می توان پایگاهی از نوع الکترونیکی و غیر ملموس تصور نمود که اطلاعات خاص ما را در اختیار کاربر قرار می دهد و در کل راه ارتباطی دو سویه بین شرکت و مشتریان خود است.

فصل دوم

پیشینه پژوهش

۲-۱ مقدمه

علیرغم اینکه فناوری اطلاعات موضوع مهمی در عرصه های مختلف در جهان کنونی است و در صنعت گردشگری و پذیرایی نیز به آن توجه زیادی شده است اما متاسفانه در ایران به این موضوع گسترده که خود شامل موضوعات موثر و جدی در صنعت گردشگری می شود توجه خاصی نشده است. تنها در یک مورد که تعداد۲۴۲پایان نامه ی کارشناسی ارشد رشته های گردشگری برای این پژوهش بررسی گردید متاسفانه موضوع مرتبطی جز چند مورد ناچیز مشاهده نگردید. این موضوع ادبیات ضعیف منابع فارسی را در زمینه گردشگری و فناوری ارتباطات و اطلاعات اثبات می کند. اما از دیگر سوی در مقالات چاپ شده در مجلات معتبر خارجی که در یافتن ادبیات این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است همچون International Journal of Hospitality Management ، Management Tourism و یا Asia Pacific Journal of Tourism Research می توان موارد زیادی را در رابطه با موضوع فناوری اطلاعات و ارتباطات یافت کرد.

هدف این بخش در واقع بررسی ادبیات موجود در زمینه موضوع پژوهش است که در آن سعی شده با توجه به آنچه در بالا گفته شد و موارد اشاره شده در فصل اول حول محور فناوری ارتباطات و اطلاعات در صنعت گردشگری از منابع داخلی و خارجی استفاده گردد. در ابتدا مواردی را جهت تعمیق بیشتر در موضوع در ارتباط با مفاهیم کلی گردشگری عنوان می گردد و سپس به پژوهشهای گذشته حول محور موضوع پژوهش حاضر اشاره خواهد شد.

۲-۲ تعاریف گردشگری و گردشگر

واژه گردشگری معادلی از واژه لاتین آن یعنی “Tourism” است که آن هم برگرفته از یک واژه فرانسوی یعنی “Tour” به معنای چرخش، طی کردن و سیر کردن است. هر چند واژه ی “گردشگری” به نظر نمی تواند تمامی مفاهیم این علم که توسط بزرگان آن تعیین گشته را در بربگیرد اما به هر حال به نظر می رسد بهترین گزینه ممکن در این راستا باشد (حیدری چیانه، ۱۳۸۹: ۹). درمورد تفاوت دو واژه ی گردشگری و جهانگردی می توان گفت که هردو به یک معنا نیستند. پاپلی یزدی و سقایی (۱۳۸۵) می گویند جهانگردی اساسا یک کار فرهنگی و به قصد شناخت و سیر در آفاق و انفس و برای نزدیکی به خداوند و تبلیغ دین انجام می شده، در حالی که گردشگری اساسا یک کار اقتصادی است که بیشتر برای لذت بردن و احساس آرامش کردن، فرار از گرفتاری های شهری، و ارضای حس لذت جویی و کنجکاوی صورت می پذیرد. آنها همچنین در واژه گردشگری از مفاهیم پنهانی همچون صلح، عدالت جغرافیایی، اشتغال، سرمایه داری، محیط زیست، امنیت، میزبان، محل اقامت، اطلاعات، بازار، تبلیغات و … یاد می کنند (۲۲و ۲۳).
به کارگیری پیشوند صنعت نیز در کنار گردشگری به این دلیل است که به موازات توسعه ی گردشگری باید صنایعی نیز متحول شده و به کار افتند که مستقیما با گردشگران در ارتباطند، نظیر انواع زیرساختها مانند صنعت حمل و نقل ریلی، هوایی، صنایع ساختمان و غیره. در واقع گردشگری به عنوان یک سیستم تولیدی مطرح می شود که برای راه اندازی و تولید آن باید صنایع عمده ای متحول و ایجاد شوند. (حسین زاده دلیر و حیدری چیانه، ۱۳۸۲: ۲۶)
ضرغام بروجنی (۱۳۸۹) گردشگری را با توجه به کنفرانس ۱۹۹۱ اتاوا پیرامون گردشگری اینگونه تعریف می کند:
فعالیتهای مسافرتی افراد و اقامت خارج از محیط دایم زندگی آنها برای بیش از بیست و چهار ساعت و کم تر از یک سال پیاپی برای تفریح، تجارت و اهداف دیگر است. (۲۲)
گردشگری را می توان به چهار دسته کلی تقسیم بندی کرد:
گردشگری داخلی: ساکنان کشور مشخص که تنها درون آن کشور سفر می کنند.
گردشگری درون مرزی: مسافران غیرساکن که در کشور مشخص سفر می کنند.
گردشگری برون مرزی: ساکنانی که به کشور دیگری سفر می کنند.
گردشگری بین المللی: گردشگری درون و برون مرزی است. (همان، ۲۳)
حیدری چیانه (۱۳۸۹) مورد اول را به عنوان گردشگری بومی بیان می کند و گردشگری داخلی را شامل گردشگرهای بومی و گردشگرهای ورودی به یک کشور می داند. وی همچنین در ادامه گردشگری بین المللی را نیز به موارد بالا اضافه کرده و آن را شامل گردشگرهای ورودی و خروجی به یک کشور معرفی می کند. (۲۶)
گردشگر در واقع بازدید کننده ای است موقت که حداقل ۲۴ ساعت در کشور مقصد می ماند و هدف او از مسافرت می تواند فراغت (تفریح، گردش، سلامت، مذهب یا ورزش)، کسب وکار، خانوادگی، ماموریت و شرکت در همایش باشد. (اینسکیپ، ۱۳۹۱: ۳۵) گردشگر را نیز می توان به صورت موارد زیر تعریف نمود:
بازدید کننده بین المللی: به فردی اطلاق می شود که به کشوری غیر از کشور خود و بیرون از محیط زندگی دائم خود برای مدتی کمتر از ۱۲ ماه مسافرت کند و هدفش به طور کلی چیزی غیر از انجام فعالیت اقتصادی سودآور در کشور مورد نظر باشد.
بازدید کننده داخلی: هر فرد ساکن کشور که به مکانی درون کشور ولی خارج از محیط زندگی معمول خود برای مدتی کمتر از ۱۲ ماه مسافرت می کند و هدفش به طور عمده چیزی غیر از انجام فعالیت سودآور در مقصد مورد نظر است.
بازدید کننده بیش از یک شب: هر فردی که شب را در مکان عمومی یا خصوصی کشور مورد نظر نمی ماند. (ضرغام بروجنی، ۱۳۹۱: ۲۳)

۲-۳ اهداف گردشگری

امروزه هدف از گردشگری صرفا کشف و تحقیق و شناختهای جدید و آگاهی های تازه نیست و گردشگران طبقه ای خاص و استثنایی مانند زمان های گذشته نیستند بلکه دارای انگیزه های مختلف و با اهداف متفاوت هستند. مهمترین اهداف گردشگری را می توان موارد زیر دانست:
اهداف تاریخی: برای دیدار بناههای تاریخی و آثار باستانی و حوزه های شناخت تاریخ کشور ها.
اهداف فرهنگی: برای شناخت فرهنگها و سنتها و آگاهی از زبان، هنر و مذهب ملتها.
اهداف تجاری و علمی: برای شرکت در مجامع و کنگره های علمی و المپیادهای تخصصی و همچنین نمایشگاههای صنعتی و بازرگانی.
اهداف زیارتی: برای زیارت اماکن مقدس و عبادتگاهها و …
اهداف تفریحی: برای تامین سلامت جسم و روان و استراحت و تفریح و فعالیتهای ورزشی.
(کارگر، ۱۳۸۶: ۱۰۱-۱۰۲)

۲- ۴ انگیزه سفر

شناخت و شناسایی انگیزه سفر در جهت بررسی تقاضای گردشگری و توسعه آن بسیار موثر است. با شناخت انگیزه های سفر، تنوع و توزیع فصلی آن می توان خصوصیات تقاضای گردشگری را شناسایی و برای پاسخ به آن تدابیر و تمهیدات لازم را برنامه ریزی کرد.
انگیزه های سفر را طبق جدول صفحه بعد می توان طبقه بندی کرد:

بیت اول :
ای غلام ساقی در خواب است برخیز و از آن باده در جام جان من بریز. در این بیت (جام جان) اضافه ی تشبیهی است و جان به جام تشبیه شده است. یعنی ای غلام جرعه ای از آن شراب را برایم بریز تا با نوشیدن آن روحم تازه شود.

بیت دوم :
با من که حریف این شراب هستم سازگار باش و مدارا کن و درکار شراب باش و با من هم پیمانه شو.
بیت سوم :
چقدر می گویی کافی است، من مست شده ام!؟ الان وقت مستی نیست با من جنگ و جدل نکن و بیا شراب خوردن را ادامه بده.
بیت چهارم :
چقدر از خوردن شراب دوری می کنی و آنرا نمی نوشی؟! بیا و از این دوری کردن، دوری کن.
بیت پنجم :
تندخویی و بدخلقی را کنار بگذار و بیش از این بداخلاقی نکن. ساعتی هم بیا و با ما همنشین باش.
بیت ششم :
مانند انوری (من) در پناه این باده و شراب باش تا تمام ناملایمات روزگار را فراموش کنی و از غم ایام فرار کنی. «در پناه باده شدن» کنایه از باده گساری و باده نوشی است که باعث فراموشی غمها و غصه ها می شد.
وزن غـزل:
این غزل بر وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن و در بحر رمل مسدس محذوف سروده شده است.
قافیـه:
کلمات قافیه عبارتند از : خیز، ریـز، آویـز و . . . که در کنار ردیف «ای غـلام» قرار گرفته اند و دارای ضرباهنگ و ریتم منسجمی هستند.
ویـژگی سبکی:
در این غزل استفاده از الفاظی همچون : بـاده، ساقی، جـام، شراب، مستی و . . . که لوازم می گساری هستند در طول غزل به پناه بردن به شراب و مستی اشاره شده است. این ابیات با هم متناسبند و دارای انسجام لفظی و معنـوی هستند.

۴-۲-۱۶٫

روی ندارم که روی از تو بتـابم
زانکه چو روی تو در زمانه نیـابم
چون همه عالم خیـال روی تو دارد
روی ز رویت بگـو چگونه بتـابم
حیله گری چون کنم به عقـل چو گم کرد
عشق سر رشته ی خطـا و صـوابم
نی ز تو بتوان بریـد تا بشکیبم
نی به تو بتوان رسید تا بشتـابم
من چو شب از محنت تو هیچ نخسبـم
شاید کاندر خیـال وصل بخوابـم
راحتم از روزگار خویش همین است
این که تو دانی که بی تو در چه عـذابم
گفتی که خواهم نام من نبـری هیچ
زانکه از این بیش نیست برگ جـوابم
عربـده بر مست هیچ خرده نگیرند
با من از اینهـا نکن که مست و خـرابم
درون مایه ی اصلی غـزل:
در این غزل انوری با اشاره به حُسن معشوق، این توان را در خود نمی بیند که روی از وی برگرداند و از طرفی خود را غریق دریای پرتلاطم عشق می بیند و این حالت هم برایش محنت آور و هم غیرقابل گذر است. در ابیات پایانی به معشوق طعنه می زند و از او می خواهد که این حال او را بفهمد و وی را از خود نراند. در حالتی که شاعر خود را عاشقی می بیند که عشق عقل وی را کور کرده و همچون مستی است که عربده می کشد و هیچ اختیاری از خود ندارد، از معشوق تمنای وصال می کند.
بافت معنایی و آرایه های ادبی:
بیت اول:
شاعر به معشوق خود می گوید نه روی این دارم که از تو چشم پوشی کنم و نه شهامت و جسارت آن را دارم که به دیگری رو کنم چرا که چون تو معشوقی نخواهم یافت. در مصرع اول روی و روی جناس تام هستند.
بیت دوم:
شاعر تأکید می کند، از آنجا که تمام دنیا در این فکر هستند که به تو روی بیاورند و در چهره ی زیبای تو بنگرند، بگو چگونه من از تو روی برگردانم؟در این بیت هم (روی) در مصرع اول و دوم با هم جناس تام دارند و «عالم» مجازاً بمعنی «مردم عالم» به کار رفته است (مجاز با علاقه ی ظرف و مظروف). بین (روی و رویت) در مصرع دوم جناس ناقص است.
بیت سوم:
شاعر اذعان می کند که وقتی که عشق عقل او را زایل کرده است چگونه می تواند با حیله و ترفند در کار عشق معشوق وارد شود؟! چرا که آدم دیوانه که عقلش زایل شده است، نمی تواند مکر و ریا از خود بروز دهد. بین عقل و عشق تضاد دیده می شود. بین خطا و صواب هم تضاد دیده می شود.
بیت چهارم:
نوری می گوید: ای معشوق نه می توان از تو دل کند تا من با دل کندن و چشم پوشی از تو صبوری پیشه کنم، نه می توان به تو رسید و از وصال تو به سعادت رسید که من در این راه بشتابم. در واقع شاعر خود را جایی بین وصل و هجر معلق می بیند. در این بیت واژه آرایی در حرف «ب» محسوس است.
بیت پنجم :
شاعر خطاب به معشوق می گوید: مانند شب که همیشه بیدار است من هم بخاطر رنج عشق تو بیدار هستم، با این امید که در خیالات خود به وصل تو بیندیشم و در این حال بخوابم.
بیت ششم:
شاعر می گوید تمام راحتی وجدانم به این خاطر است که تو می دانی که من به جز تو چه رنج و مشقتی را تحمل می کنم. در واقع همین که معشوق به مصائب عاشق آگاهی داشته باشد، باعث دلخوشی و راحتی عاشق است.
بیت هفتم:
می گوید: ای معشوق گفته ای که نمی خواهی من اصلاً نام تو را به زبان بیاورم چرا که دیگر قصد پاسخ دادن به ندای من را نداری.

۵-۱۰-۴- حضرت نوح (ع)
ای دل ار سیل فنا بنیاد هستی بر کند چون ترا نوحست کشتی بان ز طوفان غم مخور
( حافظ ، ۱۳۷۸ هـ ، ص ۱۷)
قوم نوح (ع) بت پرستی می کردند و بت ها را خدایان خود قرار داده بودند و از آن ها امید خیر و برکت را داشتند و می خواستند این که این بت ها ناراحتی های آن ها را برطرف سازد و هر چه که در زندگی پدید می آمد به بت ها نسبت می دادند خداوند نوح (ع) را برگزید تا مردم را به یکتاپرستی دعوت نماید . نوح مردی خوش بیان و شیرین زبان بود و برای هدایت قوم خود بسیار تلاش و کوشش کرد . در مراحل اولیه رسالتش از موعظه و نصیحت شروع کرد اما آن مردم نابخرد و خود سر هیچ اعتنایی به سخنان نوع (ع) نکردند تا این که کاسه صبرش لبریز شد و در حق آن ها نفرین کرد . گفت پروردگارا من این قوم را شب و روز دعوت و هدایت نمودم دل اینان سیاه است و لیاقت دیدن جمال معبود محبوب حقیقی را ندارند من تمام محبت های خود و آیات تو را بر آن ها خواندم اما هیچ اثری در دل سنگ

آن ها نکرد پس عذاب خود را بر آن نازل کن واحدی از آن ها را در روی زمین زنده مگذار .
حضرت امیر المومنین (ع) می فرماید :« قوم نوح (ع) فرستادگان ما را تکذیب کردند و همه را در آب غرق کردیم مایه عبرت و پند برای مردم قرار دادیم ، برای ستمگران عذابی دردناک آماده کرده ایم .» ( سبحانی ، ۱۳۶۱ هـ ، ص ۱۲۹ )
صبری در قصیده « نوح شیخ الانبیاء » داستان را این گونه بازگو می کند :
أین شیخُ الطُّوفَانِ مِن بَعدِ یأسٍ صَنَعَ الفُلکَ حِینَ حلَّ البَلاءَ
أنقــذته و اهلَهُ و هـــی تَجرِی بین مـــوجٍ جبالُهُ الَّه الدَّأمَاء
( صبری ، بی تا ، ص ۸۹)
کجاست شیخ طوفان که بعد از نو امیدی زمانی که مصیبت نازل شد کشتی را ساخت.
و چه زیبا شاعر در این بیت از آیه قرآن استعانت جسته است . [ و یَصنَعُ الفُلکَ وَ کُلَّما مَرَّ عَلَیهِ مَلَاٌ مِن قَومِه سَخِروا مِنهُ ^[۱۱۷] ] ( قرآن کریم ، هود ، ۱۱/۳۷)
و خانواده اش را در حالی که بین امواج دریا حرکت می کرد نجات داد .
حضرت نوح (ع) علی رغم هشدارها و نصایح که برای قومش در پیش گرفته بود اما آن قوم دست از فساد بر نمی داشتند حتی زمانی که فرمان خداوند به نوح می رسد که کشتی ای ساخته و آن گاه خود و خانواده و تنی چند از پیروانش را با حیواناتی از گونه های مختلف نجات داده ، و از عذاب خداوند رهایی بخشد ، دست از کفر و انکار برنداشته ، و به استهزاء این پیغمبر پرداختند اما چیزی نگذشت که وعده خداوند نزدیک شد و طوفان بزرگی در گرفت و در پی آن نابودی و فنا و حتی از بین رفتن پسر نوح هم گردید .
شاعر در ادامه می گوید :
بَرَکَاتُ الإله یـا نـــوح حَلَّت قُضِـآیَ الامر أقلِعِی یا سَمَاء
هَدَأ^[۱۱۸] الرَّوعُ بَعدَ أن قیلَ بُعداً نجا الرَّکبُ حین غِیضَ ألماء
(صبری ، بی تا ، ص ۸۹)
ای نوح ، برکت های خداوند نازل شد و کار انجام گرفت و ای آسمان از باریدن باران خودداری کن.
این بیت اشاره ای است به آیه قرآن کریم [ وَ قیلَ یا اَرضُ ابلَعی ماءَکِ و یا سَماءُ اَقلِعی وَ غیضَ الماءُ^[۱۱۹]] ( قرآن کریم ، هود ۱۱/۴۴)
و بعد از این که گفت دور شو وحشت را از بین برد و زمانی که آب فرو کاست مسافران را نجات داد.
شاعر در مورد سرپیچی کردن قوم ها و عذاب الهی در حق آن ها این گونه سخن می گوید :
أینَ هُودٌ وَقَد دَعَا قَومَ عَادٍ فَعَصَـــوهُ^[۱۲۰] فَحَلَّ فیهم و بـــاء
و ثمودُ الذینَ قَد أخَذتُهُم صَیحَهُ اَلقَهرِ وِفقَ ماقد أسَاءوا
ناقهُ اللهَ أنکـروها و ظُلماً عَقَــرُوهَا فَـــحَقَّت^[۱۲۱] النَّکبــاء
( صبری ، بی تا ، ص ۸۹)
هود کجاست او که قوم عاد را فراخواند اما از او سر پیچی کردند و بیماری وبا بین آن ها نازل شد.
قوم ثمود را به خاطر گناهانی که انجام داده بودند خداوند آن ها را نابود کرد .
و قوم صالح شتر را ظالمانه ذبح کردند و دچار مصیبت شدند .
و در این بیت به این آیه قرآن کریم اشاره شده است . [ فَعَقَرُوا النّاقَهَ وَ عَتَوا عَن اَمرِ رَبِّهِم ^[۱۲۲] ] ( قرآن کریم ، اعراف ۷/۷۷)
حافظ نیز سروده است :
حافظ از دست مده دولت این کشتی نوح ورنه طوفان حوادث ببرد بنیادت
( حافظ ، بی تا ، ص ۹۰ )
۵-۱۰-۵- حضرت یوسف (ع)
ای یوسف خوش نام ما خوش می روی بر بام ما ای در شکسته جــام مــا ای رونق بــازار ما
( مولوی ، ۱۳۸۱ هـ ، ص ۲)
یوسف دارای یازده برادر بود که فقط بنیامین از مادر با او یکی بود .
پدرش یعقوب (ع) اسرائیل الله بود ، یعنی خود را برای خدا خالص کرده بود . و یوسف (ع) وقتی که نُه سال داشت خواب می بیند ، که این آیه از گفتار خدای متعال است . [ اِنّی رَاَیتُ اَحَدَ عَشَرَ کَوکَباً و الشَّمسَ و القَمَر رَاَیتُهُم لی ساجِدینَ ^[۱۲۳] ] ( قران کریم ، یوسف ۱۲/۴)
از امام باقر (ع) درباره تأویل این رویا نقل شده : « تأویل آن این بود که یوسف به زودی پادشاه مصر شده و پدر و مادر و برادرانش بر او وارد می شوند .
اما خورشید مادر یوسف، راحیل و قمر پدر او یعقوب و ستاره ها برادران او هستند که وقتی در مصر بر او وارد می شوند ، سجده شکر الهی را به جا می آورند و از هیبت و جمال یوسف خدا را سپاس می گویند و این سجده برای خداوند بوده نه برای یوسف » ( جزایری ، ۱۳۸۶ هـ ، ص ۲۴۹)
شرح خواب « حضرت یوسف » از زبان صبری در قصیده ای به همین نام :
و اُبنُ یعقوبَ إِذا رَأی الشَمسَ و البَدر مَنَامــاً و للـــرُّؤَی فیــاءُ
بمــر آهمــا رَأی أحَـــدَ العَــشـــر وَ مجــلَاهُ کــوکـب لَألاءَ
سُجَّـــداً کلُّهـــم لـــه و هُـــوَ عَبدٌ ذُبِحَت عنه سَخلَهٌ^[۱۲۴] عجفاء^[۱۲۵]
( صبری ، بی تا ، ص ۹۰)
پسر یعقوب زمانی که خورشید و ماه را در خواب دید .
و در برابر خود و خورشید و یازده ستاره دید .
که همگی بر او سجده کرده اند و او بنده ای است که برایش بره ای ذبح کرده اند .
شاعر در ادامه سروده چنین می گوید :
تَجَلَّت کــانها فَلَـــقُ الصُّبحِ لِسِبطِ الذَّبِیحِ فیها رجاء
وَ نَهَــاهُ عــن إلا باحِه بالسِّرِّ فی الصُّبحِ لِلدُّجَی إفشاءُ
هکذا یَجتَبیکَ رَبُّکَ بالتَّاوِیلِ و اللهُ فاعِـــلٌ ما یشــاء
(منبع پیشین ، صص ۹۰ – ۹۱)
این رویا همچون فلق صبحگاهی متجلی شد و برای فرزند ابراهیم امیدی وجود داشت .
یعقوب پیامبر(ع) او را نهی کرد از این که خوابش را آشکار کند صبحی که افشا کنند تاریکی و ظلمت است .
این بیت اشاره ای است به آیه قرآن کریم [ قال یا بُنَیَّ لا تَقصُصُ رُویاکَ عَلی اِخوَتِکَ فَیَکیدوا لَکَ کیداً اِنَّ الشَّیطانَ لِلاِنسانِ عَدُوٌّ مُبینٌ ^[۱۲۶] ] ( قرآن کریم ، یوسف ۱۲/۵)
و این چنین خداوند تو را با تعبیر خواب بر می گزیند و خداوند هر کاری که بخواهد آن را انجام
می دهد .