به یک صفشان به هم در بسته کردند

پس آنگه از پس جان‌ها به یکبار

به رأی العین دنیا شد پدیدار

چو آن جان‌ها همه دنیا بدیدند

ز ده جان نه سوی دنیا دویدند…

(ال:۲۳۵)

راوی اصلی این روایت «ذوالنّون مصری» است (تذ: ۱۷۷) و البته شیخ به منبع خود اشاره‌ای ندارد چون در کلام سایر بزرگان طریقت نیز این مفهوم مندرج است چنانکه «[ابوالحسن خرقانی] گفت در سرای دنیا زیر خاربنی با خداوند زندگانی کردن از آن دوستتر دارم که در بهشت زیر درخت طوبی، که از او من خبری ندارم» (تذ: ۶۷۲). همچنین «[شیخ ابوعلی دقّاق] گفت سه رتبت است: سؤال ودعا و ثنا. سوال آن را که از دنیا خواهد، دعا آن را که عقبی خواهد، ثنای آن را که مولی خواهد » (تذ: ۶۵۲) و چنانچه مشاهده می‌شود در این سخن «ثنا» جای «ابتلا» را گرفته است یعنی فارغان از دنیا و آخرت به ثنای خداوند مشغول می‌شوند و حرفی از ابتلا نیست.
چنانچه آمد، عطّار معتقد است جان‌ها (ارواح ) پیش از عالم اجسام به وجود آمده اند. توضیح اینکه روح در عوالم برزخی و ملکوتی در قالب جسم‌های لطیف تری موجود و فعّال بوده است و چون به عالم ماده نزول وتنزّل کرد و دوباره شروع به سیر صعودی کرد واین مسیر حتّی پس از مرگ نیز در جسم‌های لطیفتر باقی می‌ماند (البتّه تا مدّتی) و فعّال است.محقّقان با استناد به اخبار و بعضی روایات به تأیید این مطلب پرداخته‌اند، از جمله این روایت ها، روایت «خَلَقّ الَارواح قَبلَ الاَجساد بِالفی عام» است که منظور از آن چنین است که ارواح دو هزار سال قبل از به وجود آمدن اجساد خلق شده‌اند (زمرّدیان، ۱۳۶۸: ۳۵۳).
همچنین گرفتار شدن به انواع بلاها و آزمایش‌های دنیوی برای افرادی که به میل خودشان ترک دنیا کردند، در سخن شیخ باز هم انعکاس یافته است؛از جمله به مناسبت حکایت شبلی که با جوانی آشنا شد که چون به زیارت کعبه رفته بود، دلش را از دست داد و به قدری ضعیف و ناتوان شد که بیم آن بود که جانش را از دست بدهد از زبان جوان می‌گوید:

دلم خون کرد و آتش در من انداخت

ز صحن گلشنم در گلخن انداخت

به بیماری و فقرم مبتلا کرد

ز دو کونم به یک ساعت جدا کرد

نه دل ماند و نه دنیا و نه دینم

چنین کامروز می‌بینی چنینم…

(ال:۲۶۰)

ابوبکر کتانی نیز می‌گوید:« دنیا را بر بلوی قسمت کرده‌اند و بهشت برتقوی» (تذ: ۵۷۱).
از توضیح مفصّل عطّار درباره مراحل آفرینش عالم نباید پنداشت که خلق و ایجاد این عوالم زمان طولانی نیاز داشته است بلکه عطّار آن مراحل را محصول یک سخن کوتاه می‌داند:

به چشم خرد منگر در سخن هیچ