۴- مقایسه و سنجش
ارزش هر چیزی را در مقایسه با چیز یا چیزهای دیگر به خوبی می‌توان نشان داد و ملموس و محسوس ساخت. سنجش یکی از برجسته‌ترین ترفندهای ادبی برای بزرگ‌نمایی است و همچنین عامل بسیار مهمی برای نشان دادن و ملموس ساختن عواطف مثبت و منفی نسبت به یک پدیده است. آرایه سنجش و مقایسه، آرایه‌ای است که شاعر برای نشان دادن میزان اهمیّت موضوعی از آن کمک می‌گیرد. در سنجش معمولاً یکی از طرفین از نظر ظاهری بسیار مهم‌تر از دیگری است و حاوی نکته‌ای است که سبب برتری آن می‌شود. این نکته معمولاً عاطفی، معنوی و تجسّم بخش عواطف است(وحیدیان کامیار،۱۲۸:۱۳۷۹).

آرایه مقایسه و سنجش در دیوان فیاض لاهیجی ۶۲ بار و با میانگین ۲۳/۲۱ درصد از مجموع انواع روش بزرگ‌نمایی آورده شده است.
زلف بگشودی و قدر طره شمشـــاد رفت جلوه کردی، اعتبار سرو هم بر باد رفـت
(فیاض لاهیجی،۱۴۳:۱۳۷۳)
فیاض لاهیجی در توصیف گیسو و قد بلند محبوب، از آرایه سنجش کمک می‌گیرد و در این مقایسه، گیسو و قد یار را در یک کفه ترازو و شمشاد و سرو را در کفه دیگر ترازو قرار می‌دهد و در این سنجش گیسو و قد یار، وزنی بیشتر می‌آورد.
تمنّای تو جان اندر تن آرد نقش دیبا را لب لعل تو بر لب آورد جان مسیحا را
(همان:۷۳)
در این بیت شاعر ارزش ممدوح را در مقایسه با جان گرفتن دیبا و جان‌بخشی مسیحا، به خوبی نشان داده است و این امر برای خواننده ملموس و محسوس است.
هر چنـــد ضعیفیـــم ولی از مدد عشــــق در جلوه ز سیمرغ نماند مگـــس مــا
(همان:۷۸)
فیاض، برای نشان دادن میزان ضعف و ناتوانی، خود را با مگس می‌سنجد و می‌گوید که با یاری عشق، من توانایی و ارزشی به اندازه سیمرغ پیدا خواهم کرد.
پیش دستت بحر چون گرداب می‌دزدد نفس پیش جودت می‌زند ابر از خجالت برتری
(همان:۸۲)
در این بیت، برای تجسّم بخشیدن میزان بخشندگی ممدوح، از دریا و ابر کمک می‌گیرد و با اغراق می‌گوید: آن‌چنان بخشنده هستی که در مقابل تو، دریا و ابر شرمنده می‌شوند.
همچنین نمونه‌های دیگری از آرایه سنجش و مقایسه که در ابیات زیر آمده است:
ترسم که رنگ بر رخ تو شرم بشکند زلفت فکنده است کتانی به ماهتــاب
(همان:۱۰۲)
ظهیر و انوری استاد طبع من بودند زدم ز یمن مدیح تو تخته‌شان بر سر^۲۱
(همان:۳۵۵)
ت- روش دو یا چند بُعدی بودن
دو یا چند بُعدی بودن، یکی دیگر از عوامل زیبایی آفرینی شعر است که در آن کلمه و کلام شاعر یا نویسنده، دارای دو معنای ظاهری و اصلی می‌باشد. اصولاً هر لفظی بر یک معنا دلالت می‌کند، اما گاه لفظی بیش از یک معنا دارد و در این صورت در امر برقراری ارتباط و رساندن مقصود، اختلال ایجاد می‌شود. در زبان خبر، هر لفظ و سخنی باید یک معنایی باشد و چند معنایی بودن عیب است. اما در زبان ادبی دو یا چند معنایی بودن، نه تنها عیب نیست، بلکه حسن تلقّی می‌شود، زیرا زبان شعر و ادب زبان خبری نیست، بلکه زبان زیبایی‌آفرینی و عاطفی است. لذا دو یا چند معنایی بودن لفظ در آن ایجاد اختلال نمی‌کند و هر چه معناها و ابعاد سخن بیشتر باشد، بدیع‌تر و شگفت‌انگیزتر است(وحیدیان کامیار،۱۳۴:۱۳۷۹). علاوه بر این، ترفند ادبی دو یا چند بُعدی بودن دارای ابهام و دریافت آن نیازمند تأملّ است. در کلام چند بُعدی کثرت در عین وحدت نیز وجود دارد(همان:۱۳۵).
در شعر فیاض لاهیجی، شگرد ادبی دو یا چند معنایی بودن در کلمه نمود یافته و تنها شامل ترفند ایهام و ایهام تناسب می‌باشد.
۱- ایهام
اﻳﻬﺎم ﻳﺎ ﺗﻮرﻳﻪ در اﺻﻄﻼح ﺑﻼﻏﺖ، ﻧﻮﻋﻲ ﭼﻨﺪﻣﻌﻨﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻟﻔﻆ، دﺳﺖﻛﻢ ﻣﺤﺘﻤﻞ دو ﻣﻌﻨﻲ دور یا نزدیک ﺑﺎﺷﺪ. ترفند ایهام «ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻟﻔﻆ را دو ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ. ﻳﻜﻲ ﻗﺮﻳﺐ و دﻳﮕﺮی ﻏﺮﻳﺐ و ﭼﻮن ﺳﺎﻣﻊ آن را ﺑﺸﻨﻮد، ﺧﺎﻃﺮش ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻗﺮﻳﺐ رود و ﻣﺮاد، ﻣﻌﻨﻲ ﻏﺮﻳﺐ ﺑﺎﺷﺪ»(وﻃﻮاط،۳۹:۱۳۶۲). ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد، در اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﻌﻨﻲ ﺑﻌﻴﺪ، ﺳﺨﻦ از ﻏﺮاﺑﺖ ﻣﻌﻨﺎی دوم اﺳﺖ. اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﻣﺘﻔﺎوت، ﺣﺎﻣﻞ ﻧﻜﺘﻪ‌ای ﻇﺮﻳﻒ از منظر زﻳﺒﺎﻳﻲﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ.
در اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه، «اﻳﻬﺎم ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ دور ﺑﻮدن ﻳﺎ ﻧﺒﻮدن ﻣﻌﻨﺎی دوم ﻧﻴﺴﺖ، ﺑﻠﻜﻪ ﺣﺎوی اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﺎی دوم، ﻏﺮاﺑﺖ و ﺗﺎزﮔﻲ دارد و با ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻣﺘﺪاول و از ﭘﻴﺶ اﻓﺘﺎده و راﻳﺞ ﻧﺰد ﻋﻤﻮم همراه ﻧﻴﺴﺖ. زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮی اﻳﻬﺎم ﻧﻴﺰ دﻗﻴﻘﺎً ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ. زﻳﺮا ﻏﺮﻳﺐ ﺑﻮدن ﻣﻌﻨﺎی دوم و ﺗﺎزﮔﻲ داﺷﺘﻦ آن، ذﻫﻦ ﻣﺨﺎﻃﺐ را ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و او را ﺑﻪ درﻧﮓ وا ﻣﻲدارد ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﺄﻣﻞ و ﺗﻼش، ﻧﻜﺘﻪای ﺗﺎزه را درﻳﺎﺑﺪ»(کریمی فرد،۱۰۷:۱۳۹۱).
شگرد ایهام در شعر فیاض لاهیجی ۱۶ مورد و ۰۹/۲۹ درصد از مجموع انواع روش دو یا چند بعدی بودن آمده است.
دگــر بر ســرم ذوق مستـی فتـاد هوای مــی و مــی پرستی فتـاد
(فیاض لاهیجی،۵۵۷:۱۳۷۳)
در این بیت، شاعر کلمه “هوا” را می‌آورد که دارای دو معنی است. «الف- هوای تنفّسی، ب- آرزو، شوق و شور عشق»(انوری،۲۰۰:۱۳۷۸). که مراد معنی دوم است. دو بُعدی بودن لفظ در این بیت، دو تصویر متفاوت را نشان می‌دهد که زیبا و شادی‌آور است.
ترک تجــرید مایه عملــــش پوست‌پوشــی سفینـــــه خردش
(فیاض لاهیجی،۵۵۸:۱۳۷۳)
“سفینه"، دو معنی را به ذهن می‌آورد. «الف- کشتی، ب- مجموعه اشعار»(انوری،۳۶۶:۱۳۷۸). و حال آنکه معنی دوم مورد توجّه شاعر می‌باشد. لازم به ذکر است که فیاض لاهیجی، دیوان اشعارش را مایه خردمندی خویش می‌داند.
تا به هوای تـــو توان ره سپرد زندگی خضــــر به رو می‌نهیــم^۲۲
(فیاض لاهیجی،۵۰۹:۱۳۷۳)
کلمه “خضر"، دارای دو معنی است. «الف- سر سبزی، ب- نام پیامبری»(انوری،۴۱۸:۱۳۷۸). ابتدا شنونده به معنی نزدیک خضر توجّه می‌کند، ولی کمی بعد در می‌یابد که مقصود شاعر معنی دور آن، یعنی حضرت خضر (ع) می‌باشد.
۲- ایهام تناسب
در این شیوه «سخنور واژه‌هایی را که در یک معنی همگون و متناسبند و معمولاً در همین معنی همگون و متناسب به کار می‌روند، در معنی دیگری که همگون و متناسب نیستند، به کار می‌برد»(راستگو،۲۳۷:۱۳۶۸). «آنچه را علمای بدیع، ایهام تناسب نامیده‌اند، نوعی مراعات‌النظیر است. مراعات‌النظیری که در نتیجه دو معنایی بودن یکی از واژه‌ها به وجود می‌آید. به عبارت دیگر، جمله در معنای مورد نظر گوینده تناسب ندارد اما معنای دوم یک واژه با یکی از واژه های کلام، تناسب معنایی دارد»(وحیدیان کامیار،۱۴۱:۱۳۷۹).
شگرد ایهام در شعر فیاض لاهیجی ۳۹ مورد و ۹۰/۷۰ درصد آمده است.
عرض حسن تو ز تکرار مطالع غرض است مهر هر روز در اقلیم دگر جلوه نماست
(فیاض لاهیجی،۳۷۱:۱۳۷۳)
در این بیت، واژه “مهر” دارای دو معنی است. الف- مهر و محبّت، ب- خورشید. که معنی دوم مورد توجه شاعر می‌باشد و با کلمات مطلع (محل طلوع خورشید)، روز، اقلیم و جلوه‌نمایی تناسب معنایی دارد.
از نگاه ناز شیرین، کوه سنگ سرمه شد لیک نتوانست یک‌دم تیشه را آواز بست
(همان:۳۷۱)
“شیرین” دارای معانی نظیر: الف- خوش‌ادا و خوش سخن، ب- معشوق فرهاد است که معنای دوم با واژه‌های کوه، سنگ، تیشه و آواز، تناسب دارد.