۳-۴ مواد‌غذایی
جهت تغذیه مولدین از اسکوئید، ملالیس (Pen shell)، جگر گاو و کرم پرتار (Perinereis nuntia) و همچنین جهت تغذیه لارو‌های حاصله از سیست آرتمیا، جلبک کیتوسروس، غذای MCF(Micro Encapsulated Feed) ساخت شرکت Gold Coin Specialities تایلند، پودر اسپیرولینا، فلک آرتمیا Bio-flake (Artemia flake) ساخت شرکت Bio Technology تایلند نیز استفاده گردید (شکل ۳-۲).

شکل ۳-۲ مواد‌غذایی مورد استفاده مولدین میگوی Litopenaeus vannamei به ترتیب از بالا و راست به چپ کرم پرتار Perinereis nuntia، ملالیس، جگر گاو و اسکوئید
۳-۵ سایرتجهیزات و مواد مورد استفاده
امکانات زیربنایی موجود در مرکز شامل سیستم آبرسانی و بهبود کیفیت آب، هواده مرکزی، سیستم تولید غذای زنده، کولر، روپوش پلاستیکی سیاه غیر قابل نفوذ نور، ظروف پلاستیکی در حجم‌های مختلف، ساچوک، لوله ها و سنگ‌های هواده و انواع فیلترها بود.
۳-۶ آماده سازی مخازن
پیش از آبگیری مخازن نسبت به آماده‌سازی آن‌ها اقدام گردید. مخازن در ابتدا با پودر لباسشویی شستشو و با آب شیرین آبکشی شدند، سپس با بهره گرفتن از پوویدون آیداین ضدعفونی و با آب شیرین شستشو داده شده و در مجاورت هوا خشک گردیدند. همچنین مخازن ده تنی با فواصل حجمی دو تن برای کنترل حجم آب مدرج شدند. از عملکرد سیستم هوارسانی اطمینان حاصل نموده و بخشی از لوله‌ها و سنگ‌های هوا که درون مخازن قرار می‌گرفتند قبل از استفاده با غوطه‌ور ساختن در محلول فرمالین ppm 250 و پوویدون آیداین ضدعفونی و با آب شیرین آبکشی شدند. در نهایت با‌توجه به تیمارهای مورد بررسی مخازن را نشاندار نموده و یک روز قبل از انتقال مولدین به مخازن نسبت به آبگیری مخزن‌ها اقدام شد.

۳-۷ تامین و ضدعفونی آب مورد نیاز پرورش
آب مورد استفاده مراکز تکثیر میگو لازم است فاقد آلودگی‌های شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیک باشد. لذا به‌منظور هرچه مطلوب‌تر ساختن کیفیت، آب از حوضچه رسوبگیر و صافی‌های شنی به‌منظور تصفیه فیزیکی عبور داده سپس با افزودن مواد شیمیایی به آب به منظور ضدعفونی و رسوب دادن فلزات سنگین جهت بهبود کیفی آب اقدام شد. منبع تامین آب شور در این مرکز از آب دریا (خور) با شوری ۴۰ قسمت در هزار بود. سپس آب به مخازن آماده سازی نه تنی منتقل و با افزودن هیپوکلریت کلسیم با غلظتppm 15 ضدعفونی می‌گردید. اگرچه در صورت هوادهی، پس از ۲۴ ساعت کلر موجود در آب می‌بایست خنثی شود اما در تمام دفعات آماده‌سازی آب برای خنثی سازی کلر از تیوسولفات سدیم نیز استفاده شد. وجود کلر در آب با به‌کار بردن معرف اتولیدین قابل تشخیص است. درصورتی که بهml 10 آب پنج قطره از این معرف اضافه شود و رنگ آب به زرد تا نارنجی تغییر نماید، نشان‌دهنده وجود گاز کلر در آب است. این گاز برای لاروها بسیار خطرناک بوده و حتی غلظت‌های پایین آن مرگ‌آور است.
برای پایین‌آوردن شوری آب و رساندن به شوری مورد نیاز، از آب شیرین استفاده شد. پس از ضدعفونی و خنثی نمودن کلر، آب از فیلتر پلاستیکی عبور داده شده و به سالن انتقال می‌یافت. از ماده Na₂EDTA با غلظت ppm 5/1 به‌منظور خنثی نمودن فلزات سنگین استفاده شد. پس از حداقل نیم‌ساعت هوادهی، آب برای مصرف آماده بود (Licop, 1988; Colt and Huguenine, 1992) که دوباره بعد از عبور دادن از فیلتر پارچه‌ای نسبت به آبگیری مخازن اقدام می‌شد.
۳-۸ آبگیری مخازن و تنظیم فاکتورهای فیزیکوشیمیایی آب
در این مرحله تعداد شش عدد مخزن ۱۰ تنی جهت معرفی مولدین آبگیری شده و تمامی فاکتورهای فیزیکوشیمیایی آب کنترل شدند. شوری آب ۳۷ قسمت در هزار، pH به‌طور متوسط برابر هشت و دمای آب به وسیله کولر در محدوده ۲۹-۳۰ درجه سانتیگراد تنظیم شدند. در طول دوره آزمایش آب مرتبا هوادهی می‌شد تا اکسیژن محلول پنج میلی‌گرم بر لیتر ثابت بماند و همه شرایط برای ورود مولدین به مخازن به‌صورت کنترل شده و بهینه باشد.
دما و شوری آب روزانه یک نوبت اندازه‌گیری شده و همچنین اکسیژن محلول و pH روزانه در دو نوبت صبح و عصر اندازه‌گیری و ثبت می‌شد. اکسیژن محلول به وسیله اکسیژن متر دیجیتالWTW و pH با دستگاهpH متر دیجیتال WTW، شوری توسط شوری‌سنج چشمیو دما توسط دماسنج دیجیتال مورد سنجش قرار می‌گرفت.
۳-۹ انتقال مولدین به مخازن
ابتدا شش مخزن ۱۰ تنی به‌اندازه دو تن آبگیری شده و در هر تیمار نرها و ماده‌ها در مخازن جداگانه نگهداری شدند. بدین منظور مولدینی که برای انتقال به مخازن انتخاب شدند از نظر ظاهری (آنتن‌ها، پاها، پایه‌های چشمی، اسکلت خارجی) کاملا سالم بوده و فاقد هرگونه بیماری بودند. مولدین ماده وزن‌کشی و به تعداد ۱۸ عدد در هر سه مخزن به‌صورت جداگانه قرار گرفتند و روی مخازن، پوشش پلاستیکی سیاه رنگ کشیده شد، سپس مولدین نر هم وزن کشی شده و به تعداد ۱۸ عدد در هر کدام از سه مخزن دیگر انتقال یافتند (شکل ۳-۳).
شکل ۳-۳ وزن کشی مولدین میگوی Litopenaeus vannamei برای انتقال به مخازن آزمایشی
۳-۱۰ غذادهی مولدین و رسیدگی جنسی
یک روز بعد از انتقال مولدین به مخازن مورد نظر، تیماربندی، و رفع استرس، غذادهی بر اساس ۱۲% وزن بدن به‌صورت روزانه آغاز شد. غذادهی روزانه در چهار نوبت متناوب در ساعت های ۶، ۱۲، ۱۸ و ۲۴ انجام می‌گرفت (شکوری،۱۳۷۶) (شکل ۳-۴). در نوبت اول غذادهی، یعنی در ساعت ۶ صبح فقط از ملالیس جهت تغذیه مولدین استفاده می‌شد، کرم پرتار Perinereis nuntia در نوبت دوم، اسکوئید در نوبت سوم و جگر گاو در نوبت چهارم به مولدین داده می‌شد تا روند رسیدگی جنسی طی کرده، به مرحله چهار رسیدگی جنسی رسیده و آماده جفت‌گیری و تخم‌ریزی شدند. لازم به ذکر است میزان هرکدام از غذاها برای تیمارهای مختلف از قبل محاسبه شد، به‌اینصورت که در تیمار یک از ۱۰۰% جیره غذایی ۳۵% اسکوئید، ۳۵% ملالیس و ۳۰% جگر گاو بود همچنین در تیمار دو ۸% کرم پرتار Perinereis nuntia، ۳۰% اسکوئید، ۳۰% ملالیس و ۳۲% جگر گاو بود و در تیمار سه جیره غذایی حاوی ۱۲% کرم پرتار Perinereis nuntia، ۳۰% اسکوئید، ۳۰% ملالیس و ۲۸% جگر گاو نیز بود.
شکل ۳-۴ وزن کردن غذاها و آماده‌سازی آن‌ها برای مولدین میگوی Litopenaeus vannamei در هر وعده غذایی
۳-۱۱ تخم‌ریزی و انتقال لاروها
پس از حصول اطمینان از رسیدگی مولدین ماده و رسیدن به مرحله چهار رسیدگی جنسی، آن‌ها به مخازن مولدین نر جهت جفت‌گیری منتقل شدند. از این پس بررسی مولدین هر یک ساعت یکبار انجام شده و مولدهایی که اسپرم گرفته و جفت‌گیری کرده بودند به یک وان حاوی محلول پوویدون آیداین منتقل شدند و پس از ضدعفونی به یک مخزن دیگر جهت تخم‌ریزی معرفی شدند. مخزنی که برای تخم‌ریزی مولدین آماده شده بود حاوی ماده ضد قارچ بیوتونیک و همچنین EDTA بود. همچنین در مخازن تخم‌ریزی هوادهی به‌صورت بسیار ملایم انجام می‌شد. مولدین از ساعت ۲۳ الی ۱ نیمه شب درحال تخم‌ریزی بودند و پس از آن میگوهای ماده از مخزن تخم‌ریزی جدا و به مخزن اصلی خود برگردانده شدند. تخم‌ها هر ۲۰ دقیقه یکبار به هم زده شده تا ته‌نشین نشوند و به هم نچسبند، البته وجود هوادهی به‌صورت مداوم و ملایم در تانک‌ها نیز به ته‌نشین نشدن تخم‌ها کمک می‎کرد. پس از تفریخ تخم، لارو میگو از سه مرحله تکاملی اصلی شامل ناپلیوس، زوآ (یا پروتوزوآ) و مایسیس عبور می‌کند. هریک از این مراحل بر اساس ویژگی‌های ریختی به زیرمرحله‌های مشخصی قابل تفکیک هستند که عبور از هریک از آن‌ها با پوست‌اندازی مشخص می‌شود. در نهایت آخرین مرحله لارو پیشرفته یا پست‌لاروی است، پست‌لاروها کاملا شبیه به میگوی بالغ هستند (Wyban and Sweeney, 1991). در ساعت نه صبح روز بعد از تخم‌ریزی اولین ناپلی‌ها مشاهده شدند و تفریخ آغاز شد و در حدود دو ساعت بعد تفریخ به‌طور کامل به پایان رسید. سپس ناپلی‌ها شمارش شده و به تانک‌های لاروی انتقال یافتند.
در واقع تخم‌های تولیدی هر مولد را از بدو تخم‌ریزی به مخازن دو تنی جداگانه انتقال داده تا بتوان به‌سهولت تعداد لاروها را هم در مرحله ناپلیوس و هم در مرحله پست‌لاروی شمارش نمود.
۳-۱۲ شمارش و توزیع لاروها به مخازن
در مخازن آماده‌سازی شده برای لاروها دمای آب برای مرحله ناپلیوس ۲۹-۳۰ درجه سانتی‌گراد و شوری ۳۲ قسمت در هزار تنظیم شد. شمارش جمعیت تخم‌ها و ناپلی‌ها به‌اینصورت بود که آب هر مخزن تخم‌ریزی را مخلوط نموده و پنج نمونه ۱۰۰ میلی لیتری انتخاب شده، تعداد تخم‌ها و ناپلی‌های هر نمونه شمارش و سپس این عدد به حجم آب هر تانک تعمیم داده می‌شد. تعداد کل تخم‌ها و ناپلی‌های موجود در مخزن پرورش با بهره گرفتن از رابطه زیر برآورد شد (شکوری، ۱۳۷۶):
پس از شمارش نهایی لاروها تعداد ۱۰۰۰ قطعه لارو از هر تیمار برای انجام تست‌ها به مخازن دیگر منتقل شدند و باقیمانده لاروها به سیستم پرورش مرکز بازگردانده شد.

شکل ۳-۵ آماده‌سازی مخازن لاروی، انتقال لاروها به مخازن و بررسی روزانه وضعیت لاروهای تولیدی مولدین میگوی Litopenaeus vannamei
۳-۱۳ عملیات پرورش، غذادهی و بررسی سلامت لاروها
با عبور لارو از مرحله‌ای به مرحله دیگر، احتیاجات غذایی و همچنین ویژگی‌های ریختی آن تغییر می‌کند. ناپلیوس‌های تازه تفریخ شده به ذخیره غذایی خود متکی هستند. پس از پنج بار پوست‌اندازی این ذخیره غذایی پایان یافته و ناپلیوس‌ها به مرحله زوآ وارد شده و از همان ساعت تغذیه با فیتوپلانکتون از جنس کیتوسروس و اسپیرولینا شروع شد. به‌اینصورت که در طول روز دو وعده کیتوسروس و دو وعده اسپیرولینا داده می‌شد. در مرحله زوآ Π، بین هر وعده کیتوسروس، یک وعده فلک آرتمیا و یک وعده غذای MCF داده می‌شد. از مرحله زوآ Ш تا مایسیسΠ ، در هر وعده غذایی یکی از غذاهای MCF، فلک آرتمیا، کیتوسروس و آرتمیای کشته شده داده می‌شد. در مرحله زوآ فلک آرتمیا باید ابتدا از فیلتر ۲۰ میکرون عبور داده و بعد به لاروها داده می‌شد. پس از سه بار پوست‌اندازی، زوآ به مایسیس تبدیل شد. از مرحله مایسیس Ш کم‌کم آرتمیای زنده جایگزین آرتمیای کشته شده، همچنین از این مرحله به بعد فلک آرتمیا از فیلتر ۱۰۰ میکرون عبور داده شد. علت اینکه آرتمیا به‌صورت کشته شده به لاروها در مرحله مایسیس داده می‌شد این است که قدرت شنای ناپلی آرتمیا از شنای مرحله مایسیس بیش‌تر است و در نتیجه لارو به‌سختی می‌تواند آن را برای تغذیه شکارکند. به‌این منظور پس از اینکه ناپلی‌های آرتمیا از زوگ خارج و شستشو داده شدند و پس از تفریخ، در یک ظرف قرار گرفته و به کمک آب جوش ۱۰۰ درجه کشته شدند. از مرحله پست‌لاروІ به بعد هر چهار ساعت یکبار آرتمیای زنده جهت تغذیه استفاده و در بین این وعده‌ها از فلک آرتمیا نیز جهت تغذیه لاروها استفاده شد. در مرحله پست‌لاروی غذای MCF قطع گردید. لازم به ذکر است که روزانه به حوضچه های لاروی مقدار ppm 2 اکسی تتراسایکلین و یک قاشق چای خوری ویتامین C داده می‌شد.

شکل ۳-۶ غذاهای لاروی مورد استفاده در دوره پرورش لاروهای تولیدی از راست به چپ فلک آرتمیا، غذای M.C.F، جلبک کیتوسروس و ناپلی آرتمیا
۳-۱۴ تعویض آب و خارج نمودن مواد زائد در مخازن لاروی
آب مورد استفاده در مراحل لاروی همواره باید حاوی EDTA باشد. تعویض آب مخازن از مرحله پست‌لاروІ شروع شده و با‌توجه به تمیزی یا کثیفی آب مخزن و به‌صورت یک بار در روز صورت می‌گرفت. تا قبل از مرحله زوآ هیچگونه تعویض آبی در مخازن لاروی صورت نمی‌گرفت و تنها حجم مورد نیازی از فیتوپلانکتون به مخازن اضافه می‌گردید. از مرحله زوآΠ به بعد علاوه بر حجم فیتوپلانکتونی که به مخازن اضافه می‌شد روزانه ۱۰ درصد آب هم برای بهبود کیفیت آب مخازن اضافه میشد. همچنین از مرحله زوآ به بعد روزانه سه الی چهار قطره ضد قارچ ترفلان و یا ml10 پوویدون آیداین به مخازن لاروی اضافه می‌شد. از این مرحله به بعد هر روز ppm 2 اکسی تتراسایکلین نیز به مخازن اضافه می‌شد.
مواد غذایی استفاده نشده نظیر پلانکتون های مرده، اسکلت خارجی جدا شده از لاروها، لاروهای مرده و دیگر مواد زائد سنگین‌تر از آب معمولا در کف و بر روی دیواره‌های مخزن رسوب می‌کنند. این مواد علاوه‌بر تاثیر بر ویژگی های آب با چسبیدن به لاروها مانع از پوست‌اندازی و موجب مرگ و میر آن‌ها می‌شوند. برای جلوگیری از مرگ‌و‌میر لاروها و بهبود شرایط کیفی آب، مواد زائد از مخازن سیفون می‌شدند. با رشد لاروها صافی‌های با اندازه چشمه بزرگتر جهت تعویض آب مخازن به‌کار برده شدند و حجم بیشتری از آب نیز تعویض می‌شد (شکل ۳-۷).
شکل ۳-۷ تعویض آب روزانه لاروهای تولیدی مولدین میگوی Litopenaeus vannamei
۳-۱۵ تعیین شاخص‌های رشد و بازماندگی در لاروها
در پایان آزمایش از هر تیمار تعداد ۹۰ قطعه لارو به طور تصادفی برداشته شده و پس از خشک کردن روی کاغذ خشک کن وزن تر آن‌ها به وسیله ترازوی دیجیتال با دقت ۰۰۰۱/۰ اندازه گیری و ثبت گردید. طول کل لاروها در پایان دوره آزمایش (PL₁₅) با برداشت تصادفی ۴۵ قطعه لارو از هر تیمار توسط کولیس با دقت ۰۲/۰ میلی‌متر اندازه‌گیری شد (شکل ۳-۸).
شکل ۳-۸ اندازه‌گیری طول کل پست‌لاروهای تولیدی مولدین میگوی Litopenaeus vannamei برای بررسی رشد آن‌ها
۳-۱۶ نحوه انجام تست‌های استرس شوری، دما و فرمالین
پس از پایان دوره آزمایش تعداد ۱۵۰عدد از پست‌لاروهای هر تیمار به‌صورت تصادفی انتخاب شده سپس در معرض تست‌های دمایی بالا و پایین و همچنین شوری بالا و پایین به‌مدت زمان معین قرار گرفتند. لازم به‌ذکر است که تست‌ها در تشت های پلاستیکی با حجم۱۰ لیتر و همراه با هوادهی ملایم انجام گرفته شد. ۳۰ دقیقه پس از پایان استرس میزان بازماندگی در میگوهای هر تکرار آزمایشی مورد بررسی قرار گرفت. برای انجام تست استرس شوری، شوری آب در مخزن مورد آزمایش را به‌اختلاف ۱۰ قسمت در هزار و ۲۰ قسمت در هزار بالاتر، نسبت به شرایط بهینه در دوره پرورش بالا برده و سپس لاروها وارد مخزن مورد آزمایش شدند وتست استرس به‌مدت۳۰ دقیقه انجام شد. با‌توجه به‌اینکه شوری مناسب برای لاروها ۳۰ قسمت در هزار می‌باشد شوری آب را با اضافه کردن نمک دریا روی شوری۴۰ قسمت در هزار و ۵۰ قسمت در هزار تنظیم کرده و لاروها وارد مخزن شدند. پس از ۳۰ دقیقه لاروها به آب تازه منتقل شده و در نهایت میزان بازماندگی تیمارهای مختلف محاسبه گردید. به‌منظور کاهش شوری برای تست شوری پایین، به آب مخزن، آب تازه شیرین اضافه و شوری آب بر روی ۲۰ قسمت در هزار و ۱۰ قسمت در هزار تنظیم شد. سپس لاروها را به ‌تشت‌های آزمایشی منتقل نموده و آزمایش به‌مدت ۳۰ دقیقه انجام گرفت. در نهایت لاروها به آب تازه منتقل شده و میزان بازماندگی تیمارهای مختلف محاسبه گردید (شکل ۳-۹).
برای انجام تست استرس دمایی، میگوهای هر تیمار به‌مدت ۳۰ دقیقه وارد آب با اختلاف دمایی ۱۰ و ۲۰ درجه سانتی‌گراد بالاتر و پایین‌تر نسبت به شرایط بهینه در دوره پرورش شدند. از آنجایی که دمای مناسب برای لاروها ۳۰ درجه سانتی‌گراد است ابتدا به‌وسیله بخاری دمای آب به ۴۰ و ۵۰ درجه سانتی‌گراد رسانده شد، سپس لاروها وارد مخزن شده و پس از ۳۰ دقیقه لاروها به آب تازه برگردانده و میزان بازماندگی تیمارها محاسبه گردید. بعد از آن مخازن را با آبی که با یخ به ۲۰ و ۱۰ درجه سانتی‌گراد رسانده شده بود آبگیری کرده و لاروها وارد مخازن شدند. بعد از ۳۰ دقیقه دوباره لاروها را به آب تازه برگردانده و بازماندگی مورد محاسبه قرار گرفت.
برای انجام تست فرمالین، از فرمالین ۱۰۰ قسمت در میلیون در آب دریا با شوری ۳۷ قسمت در هزار استفاده شد. لاروها به‌مدت ۳۰ دقیقه در این شرایط قرار داده شده و سپس به آب تازه منتقل شده و لاروهای تلف شده شمارش گردید. برای تعیین بازماندگی نهایی در پایان هر یک از آزمایشات تست استرس با بهره گرفتن از فرمول زیر درصد بازماندگی محاسبه گردید:

۴-۳ برآورد سیلاب در حوضه های شهری
داده های هواشناسی و هیدرولوژیکی برای مطالعات جمعآوری و هدایت آبهای سطحی شهررشت مربوط به منطقه مشتمل بر محدوده فعلی و موجود شهر، نواحی پیش بینی شده برای توسعه و رشد آتی اراضی شهر و همچنین نواحی مجاور و پیرامون آن که بر چرخه هیدرولوژیک شهر تاثیر میگذارند میباشد. داده های مورد نیاز در بررسی آبهای سطحی شهر رشت و برنامه ریزی سیستمهای جمعآوری و هدایت آن به ۴ گروه زیر تقسیم میشود:

• • داده های مربوط به آبهای سطحی

• • داده های هواشناسی

• • داده های مربوط به خصوصیات حوضه

• • داده های مربوط به آبهای زیرزمینی و ویژگیهای خاک

داده های مربوط به آبهای سطحی جزء مهمترین داده ها به شمار میآیند در حالی که اطلاعات مرتبط با آبهای زیرزمینی از ارزش کاربردی محدودی برخوردار است. داده های تراز آب زیرزمینی عمدتاً در طراحی مسیر و تعیین طرح استقرار شبکه جمعآوری مطرح میشوند. در مناطق شهری فعلاً هیچگونه آمار سیستماتیک و منظم، ثبت و جمع آوری نمیشود. بنابراین از مهمترین داده هواشناسی یعنی بارندگی در طراحی سیستم جمعآوری استفاده میشود. اهمیت و نقش آمار بارندگی در طراحی سیستمهای جمعآوری و دفع آبهای سطحی شهری، خصوصاً در شرایط فعلی که آماری در حوضههای شهری در دست نیست، بسیار زیاد و شایان توجه است. اکثر حوضههای کوچک مشرف به شهرها هم فاقد ایستگاههای آب سنجی هستند و برای برآورد سیلاب این حوضهها هم باید از آن بارندگی استفاده کرد. مطالعه آبدهی رودخانههای گازرودبار و ماسوله رودخان به ویژه سیلاب آن، به دلیل عبور رودخانه از داخل محدوده مطالعات و در نظر گرفتن آن به عنوان تخلیهگاه مناسب، بسیار حائز اهمیت است و این امر مستلزم مطالعه رژیم آبدهی و تعیین توانایی رودخانه برای این امر بوده است. داده های بارندگی حداکثر روزانه و نیز رگبارهای کوتاه مدت اهمیت فوقالعادهای در مطالعات سیلابهای شهری دارند. این داده ها از ایستگاههای سازمان هواشناسی کشور و باران سنجهای وزارت نیرو دریافت و پس از اصلاح، وارسی و تکمیل برای تحلیلهای بعدی مورد استفاده قرار گرفت. خصوصیات حوضه آبریز درون شهری و برون شهری در برآورد سیلاب حوضه بسیار حائز اهمیت است. خصوصیات ارتفاعی، نقشه کاربری اراضی، خاکشناسی حوضه (خصوصیات فیزیکی خاک شامل بافت، نفوذپذیری، فرسایش) به دقت مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. با توجه به آنچه گفته شد برآورد آبدهی سیلاب در حوضه شهر رشت با بهره گرفتن از روشهایی که در ادامه مورد بررسی قرار خواهد گرفت، مستلزم جمع آوری و تجزیه و تحلیل دقیق اطلاعاتی است که به اختصار به آنها اشاره شد. مهمترین عوامل موثر در ایجاد سیلاب را میتوان عوامل اقلیمی و فیزیوگرافیک دانست.
۴-۴ زمان تمرکز
زمان تمرکز برابر است با مدت زمانی که صرف میشود تا جریان آب سطحی از دورترین نقطه روی پیرامون حوضه حرکت کند و پس از پیمودن طول آبراهه اصلی، به محل مورد نظر برسد. زمان تمرکز یکی از مهمترین خصوصیات هیدرولوژیک حوضهها محسوب میشود که تاثیر فراوانی در شکل هیدروگراف سیلاب میگذارد. هر چه این زمان کوتاهتر باشد، زمان اوجگیری آبگرفتگی و رسیدن آن به حداکثر آبدهی نیز سریعتر و کوتاهتر خواهد بود تعیین زمان تمرکز یکی از گامهای اولیه برای محاسبه آبهای سطحی حوضه های شهری محسوب میشود. زمان تمرکز حوضه های درون شهری در مقایسه با حوضههایی که کلاً یا جزئاً در خارج از محدوده شهر قرار دارند و جریانهای سیلاب آنها به سوی شهرها سرازیر میشود. معمولاً کوتاه و غالباً کمتر از ۲ ساعت است. وجود سطوح نفوذناپذیر، شیب بندی خیابانها، پارکینگ ها و مجاری دفع سیلاب در مجموع شرایطی را پدید میآورند که تمرکز جریانهای سطحی در زمانی کوتاه انجام پذیرد. برای محاسبه این پارامتر باید مدت زمانی که جریان سطحی از بخش های مختلف حوضه برای رسیدن به محل مورد نظر صرفمیکند تعیین یا برآورد شود سپس مقدار عددی این زمان معادل با زمان تمرکز حوضه تلقی گردد. برآورد زمان تمرکز در حوضه های برون شهری در مراجع مختلف مفصلاً بحث شده است و در اینجا روش های محاسبه زمان تمرکز برای حوضه های برون شهری و یا مشرف به شهرها مورد بحث قرار نمیگیرد. به دلیل اهمیت برآورد زمان تمرکز حوضه های درون شهری در برآورد سیلاب حوضه های شهری ذیلاً به بررسی روش های برآورد آن در حوضه های شهری پرداخته میشود.
۴-۵ برآورد زمان تمرکز در حوضه های درون شهری
همانطورکه در پیش اشاره شد، زمان تمرکز حوضههای درون شهری به لحاظ افزایش سطوح نفوذناپذیر و بهسازی نهرها و آبراهههای طبیعی و تعبیه شبکه جمعآوری آبهای سطحی، غالباً کوتاهتر از حوضههای مشرف به شهرها است. تحقیقات جدیدی که در ایالات متحده در مورد ۱۱ روش تجربی برآورد زمان تمرکز حوضه های شهری انجام شد نشان داد که میانگین زمان تمرکز مربوط به۴۸ حوضه شهری با وسعت ۱۶ کیلومتر مربع و متوسط سطوح نفوذناپذیر در مجموعه انتخابی حدود۲۹ درصد، ۱/۵ ساعت بوده است. روش های مبتنی بر سرعت حرکت جریان روی سطوح یا در داخل مجاری و انهار طبیعی و مصنوعی را میتوان در زمره بهترین روشها تلقی کرد و میتوان فرمول مانینگ را برای تعیین سرعت آب نهرها و لولهها به کار برد. این روشها بر این مفهوم استوار است که زمان حرکت آب بر روی زمین و سطوح شیبدار و همچنین مدت زمانی که آب در جویچههای مستقردر حاشیه خیابانها برای رسیدن به نخستین سازه ورودی به شبکه جمع آوری و انتقال آبهای سطحی صرف میکند و کلاً به زمان ورود به شبکه معروف است، بخشی از زمان تمرکز حوضه است. مدت زمانی هم که آبهای سطحی ورودی به شبکه در داخل مجاری و لوله های سیلابرو جریان دارند تا به یک نقطه معین از شبکه برسند، جزء دیگر زمان تمرکز حوضه را تشکیل میدهد که اصطلاحاً زمان حرکت آب در شبکه نام دارد. بعضی از روشها نظیر SCS در هر دو حوضه یعنی برون شهری و درون شهری کاربرد دارد که آن هم بر مفهوم فوق بنا شده است.
۴-۶ احتمال وقوع بارندگی یا سیلاب طراحی
انتخاب دوره بازگشت بارندگی برای مناطق مختلف میبایست با توجه به توجیه اقتصادی هزینه های لازم (سرمایه گذاری اولیه هزینه های بهرهبرداری، نگهداری) نسبت به منافع حاصله (کاهش خسارت) برای درجات مختلف حفاظت انجام شود. احتمال وقوع بارندگی طراحی در واقع تکرار یا فراوانی وقوع بارانی است که مبنای طراحی شبکه جمعآوری و دفع آبهای سطحی قرار گیرد. احتمال وقوع باران یا سیلاب طراحی باید با توجه به برخی ملاحظات انتخاب شود. طراحی شبکه بر اساس باران با احتمال وقوع معین به این مفهوم است که در صورت بروز بارانی شدیدتر از باران مزبور، امکان آن وجود دارد که شبکه طراحی شده، جزئاً یا کلاً، نتواند جریانهای مازاد را به طور کامل جمعآوری و دفع کند و بدین طریق وقفه و اختلالی در عملکرد آن پدید آید. بدین ترتیب درجه حفاظت نواحی مختلف شهری در برابر سیلابهای شهری باید به صورتی انتخاب شود که وقفه و اختلالی که در فعالیتهای عادی و معمول آن نواحی بر اثر کمبود ظرفیت سیستم ایجاد میشود، در حد قابل قبول و پذیرفتنی باقی بماند. بدین ترتیب، روشن است که نواحی تجاری و مراکز فعالیت اجتماعی و اداری غالباً به درجه بالاتری از حفاظت نیاز دارند. رکود و کندی ترافیک شهری، وقفه و مشکلات عابران پیاده، فعالیتهای اجتماعی، خطر ناشی از انتشار آلودگی در سطح شهر و مسائل زیست محیطی مربوط به آن در تعیین دوره بازگشت باران طراحی در محیطهای شهری بسیار حائز اهمیت است و هزینه سیستم جمعآوری را بسیار بالا میبرد. بررسیها نشان میدهد که دوره بازگشت بارندگی طراحی شبکه های فرعی (Minor drainage network) غالباً بین ۲ تا ۱۵ سال انتخاب میشود. علت اصلی عدم انتخاب سیلابها یا رگبارهایی بزرگتر از سیل یا رگبار ده ساله آن است که، پیامدهای اختلال در عملکرد شبکه فرعی غالباً شدید و تحمل ناپذیر نیست در حالی که شبکه اصلی جمعآوری(Major drainage system)و هدایت سیلاب نقشی به مراتب حساستر دارد و نقص و ایراد در عملکرد آن غالباً به خسارات سنگین اقتصادی، اجتماعی و تلفات انسانی منجر میشود. دوره بازگشت بارندگی طراحی شبکه اصلی حداقل ۵۰ سال و غالباً ۱۰۰ سال انتخاب میشود. کوتاهترین دوره بازگشت مربوط به مناطق مسکونی و بیشترین دوره بازگشت بارندگی مربوط به مناطق تجاری و مهم است. از سوی دیگر، ظرفیت سیستم جمعآوری و دفع سیلابهای شهری در کلیه مناطق اعم از مسکونی و اداری، باید در حدی باشد که بارندگی ۱۰۰ ساله را بدون هر گونه مشکلی دفع کند.
شکل ۴- ۳ دوره بازگشت باران منتخب برای طراحی سیستم جمعآوری و دفع سیلابهای شهری – ایالات متحده
شکل ۴-۵ دوره بازگشت باران طراحی سیستم جمعآوری و دفع سیلابهای شهری – کانادا
شکل ۴-۶ دوره بازگشت باران طراحی
۴-۷ روش های برآورد سیلاب
روش های برآورد سیلاب حوضه های مشرف به شهر جهت تخمین سیلابهای حوضههای مشرف به شهرها که اساساً بر تبدیل آمار بارندگی به جریانات سطحی است صدها فرمول تجربی ارائه شده است که به برخی از آنها اشاره میشود.
۴-۷-۱روش منطقی
یکی از روش های رایج برآورد سیلاب با بهره گرفتن از آمار بارندگی است. رابطه عمومی برای محاسبه حداکثر آبدهی سیلاب ناشی از رگبارهای که تداوم آن مساوی با زمان تمرکز حوضه باشد به شرح زیر است:
Q = 0.278CAi
شدت بارش (i) را میتوان از ایستگاههای سینوپتیک و هواشناسی موجود در منطقـه طـرح بدسـت آورد که در جلد اول این گزارش به تفصیل بحث شده است. با تجزیه و تحلیل فراوانی آنهـا مـیتـوان مقدار i را بر حسب تداوم بارش و سال بازگشت یا احتمال وقوع آن بدست آورد. در مورد حوضههای مشرف به شهرها روش های زیادی وجود دارد از جمله روش کرک، روش دفترراههای کشوری ایالت متحده روش چاو و روش نشریه فنی شماره ۵۵ دفتر حفاظت خاک که به دلیل گستردگی موضوع به آنها پرداخته نمیشود.
۴-۷-۲ روش های برآورد سیلاب حوضه های شهری
محاسبه و برآورد سیلابهای درون شهری یکی از گامهای ضروری برای تعیین ابعاد و مشخصات هیدرولیکی تاسیسات جمعآوری و دفع آبهای سطحی شهری محسوب میشود. روش های برآورد سیلابها در داخل محدوده شهر نیز نظیر سایر روش های محاسبه طغیانها در دو گروه عمومی جای میگیرد.
الف) روشهایی که فقط حداکثر آبدهی لحظه ای سیلاب در نقاط مشخصی از شبکه موجود و یا دردست طراحی را میدهد.
ب) روشهایی که کل موج سیلابی یعنی هیدروگراف ناشی از بارندگی طراحی را تعیین میکنند. مورد اول بر حوضه های کوچک و سیستمهایی کاربرد دارند که فاقد شبکه پیچیده باشند ولی مورد دوم برای حوضه های بزرگ و شبکههایی با انشعابات مرکب و پیچیده مناسب است. همان طور که گفته شد، استخراج سیلاب طراحی به ویژه در حوضه های شهری مبتنی بر داده های هواشناسی است، زیرا غالباً آمار و اطلاعات هیدرولوژیک درباره آبدهی جریانهای سیلابی شهرها در اختیار نیست و اگر هم باشد استفاده از آنها بسیار دشوار و غیرعملی است زیرا تغییر و تحولات که در طول سالها در کاربری اراضی شهری و نیز بر اثر رشد و توسعه شهر رخ میدهد، همگنی داده ها را مخدوش میکند. انتخاب باران طراحی–یعنی انتخاب بارانی با تداوم و احتمال وقوع (یا دوره بازگشت) معین را میتوان در ردیف نخستین اقدامات برای محاسبه سیلاب تلقی کرد. سپس خصوصیات فیزیوگرافی حوضه تبدیل بارندگی به سیلاب طراحی از مراحل دیگر برآورد سیلاب است.
۴-۸ روش های محاسبه حداکثر دبی لحظه ای
۴-۸-۱ روش منطقی
روش موسوم به روش منطقی یکی از متداولترین روش های تجربی برای محاسبه حداکثر آبدهی سیلابهای شهری است که تجربه دراز مدت بین المللی در زمینه استفاده از آن وجود دارد. این روش، علی رغم محدودیتهای قابل توجه، نتایج خوب و قابل قبولی را در حوضههای کوچک بدست میدهد و از این رو به روش استاندارد در بررسیهای زهکشی شهرها مبدل شده است. روش مزبور و همچنین روش نشریه شماره ۵۵ دفتر حفاظت خاک ایالات متحد که اختصاصاً برای حوضه های شهری تهیه گردیده است در اینجا مورد بحث قرار میگیرد. فرمول منطقی رایجترین روش محاسبه سیلاب های شهری و طراحی شبکه جمعآوری و دفع آبهای مازاد ناشی از بارندگی است و یکی از ابزارهای محاسباتی استاندارد در سطح بین المللی محسوب میشود کشورهای مختلف اعم از صنعتی و در حال توسعه، ضوابط و دستورالعملهای ملی برای استفاده از این روش تهیه کردهاند فرمول منطقی برای محاسبه سیلاب در حوضههای کوچک توصیه شده است. لیکن حد فوقانی مساحت حوضه کوچک به صور گوناگونی بین ملل مختلف تفسیر میشود: در انگلستان ۱۰ تا ۵۰ هکتار، در فرانسه ۲۰۰ هکتار، در ایالات متحد ۱۵۰۰ هکتار و در شوروی سابق ۴۵۰۰ هکتار را حد فوقانی مساحت حوضههای کوچک شهری برای کاربرد فرمول منطقی تلقی میکنند. در واقع، حد مزبور را باید تابعی از همگنی هیدرولوژیک حوضه، تجربه ملی و محلی کار با فرمول و انجام تحقیقات برای تنظیم و تطبیق اجزاء فرمول با شرایط ملی و محلی به شمار آورد. در هر صورت، فرمول منطقی را میتوان در حوضههایی که مساحتشان از ۳۰۰ هکتار تجاوز نکند، فاقد سیستمهای ذخیره طبیعی و مصنوعی آب باشند، شبکه جمعآوری و دفع سیلابهای شهری سادهای داشته باشد و بالاخره تخلیه جریانهای جمع آوری شده آنها به صورت آزاد انجام پذیرد مورد استفاده قرارداد. بدیهی است که نتایج درست و قابل اعتماد در شرایطی حاصل می شود که اجزاء فرمول نیز به درستی ارزیابی شوند و در فرمول به کار روند. رابطه عمومی برای محاسبه حداکثر آبدهی سیلاب به روش منطقی به شرح زیر است:
QP = aCiAF
، این ضریب نسبت آن بخش از بارندگی را که به رواناب تبدیل میشود به میزان کل بارندگی طراحی نشان میدهد.
فهرستی از ضرایب رواناب منتخب برای طراحی شبکه جمعآوری و دفع آبهای سطحی چندین شهر در ایالات متحده امریکا که به تفکیک انواع کاربری اراضی در هر یک از شهرهای مزبور تعیین شده است.
۴-۸-۲ روش گرافیک نشریه فنی شماره ۵۵ دفتر حفاظت خاک آمریکا
روش مورد بحث که حاصل تحقیقات دفتر حفاظت خاک ایالات متحده است به طور اخص برای حوضه هایی تهیه و توصیه شده که به درجات مختلفی تحت عملیات عمرانی شهرسازی قرار گرفته اند و خصوصیات هیدرولوژی آنها بر اثر افزایش سطوح نفوذناپذیر شهری دستخوش تحولاتی گشته است. طبق این روش میتوان حداکثر آبدهی لحظهای سیلاب حوضه را به سهولت نسبی و با تعیین زمان تمرکز حوضه و باران خالص طراحی تعیین کرد. برای استفاده از این روش باید باران ۲۴ ساعته تیپ ۲ دفتر حفاظت خاک آمریکا باشد که تیپ مناسبی برای ۴۵ ایالت از ایالات آن کشور تلقی شده است. با توجه به تنوع شرایط اقلیمی در ایالاتی که همگی از تیپ مزبور استفاده میکنند، روش مورد بحث را میتوان روش بالقوه مناسبی برای برآورد سیلابهای حوضههای شهری به شمار آورد که توصیه قطعی آن برای طرحهای مطالعاتی جمعآوری آبهای سطحی شهرهای مورد مطالعه منوط به تحقیقات و بررسیهای ملی و محلی درباره الگوی توزیع زمانی باران های ۲۴ ساعته است. بنابراین در مواردی که داده های محلی درباره بارندگیهای روزانه و توزیع زمانی آنها در اختیار باشد، تحقیق و بررسی درباره همخوانی الگوهای محلی با تیپ مزبور به منظور کاربرد این روش توصیه میشود. استفاده از این روش، به فرض مناسب بودن الگوی تیپ ۲ بارندگی ۲۴ ساعته برای محدوده مطالعات، در مواردی جایز و موجه خواهد بود که نوع کاربری اراضی و خصوصیات حوضه یکنواخت باشد. برای محاسبه حداکثر آبدهی لحظه ای سیلاب ابتدا باید دوره بازگشت باران طراحی را انتخاب و سپس مقدار بارندگی ۲۴ ساعته با دوره بازگشت منتخب را محاسبه کرد. گام بعدی تعیین شماره منحنی رواناب حوضه است که با مراجعه به جداول راهنما و عطف توجه به ویژگیهای فیزیوگرافیک حوضه انجام میپذیرد و به دنبال آن باران طراحی به باران خالص طراحی (یا رواناب) تبدیل میشود سرانجام با بهره گرفتن از زمان تمرکز حوضه و نمودارهای لازم و همچنین استفاده از ضرایب تبدیل آحاد از سیستم انگلیسی به دستگاه متریک، حداکثر آبدهی لحظهای سیلاب محاسبه میگردد. شماره منحنی رواناب، که در واقع شاخصی برای توصیف سیلابزایی حوضه تلقی میشود، باید متناسب با شرایط حوضههای شهری و درصد سطوح نفوذناپذیر موجود (و یا آتی) تنظیم و اصلاح شود. بررسیهای دفتر حفاظت خاک در حوضههای شهری نشان داده است برای تخمین زمان تاخیر حوضه و محاسبه زمان تمرکز حوضه، اصلاح شماره منحنی رواناب بر اساس درصد سطوح نفوذناپذیر حوضه به تنهایی برای اصلاح زمان نیز اعمال کرد تا حاصل محاسبات (یعنی مقادیر زمان تاخیر، زمان تمرکز و حداکثر آبدهی سیلاب (حوضه) به شکل قابل قبولی در آید. این گونه اصلاحات و تعدیلات اضافی را باید با بهره گرفتن از نمودار ارائه شده توسط سازمان حفاظت خاک آمریکا در مورد زمان تاخیر حوضه اعمال کرد و سپس زمان تمرکز را بر اساس زمان تاخیر اصلاح شده محاسبه و در پایان حداکثر آبدهی سیلاب را تعیین کرد. حد وسعت حوضه برای استفاده از روش گرافیک نشریه فنی شماره ۵۵ در قیاس با حد مجاز کاربرد فرمول منطقی بالنسبه زیاد است، زیرا نمودار اصلی برای تخمین حداکثر آبدهی سیلاب حوضههایی را شامل می شود که زمان تمرکز آنها از ۰/۱ ساعت تا ۴/۷۵ ساعت (۶ دقیقه تا ۴ ساعت و ۴۵ دقیقه) تغییر میکند. علاوه بر این، با توجه به این واقعیت که زمان تمرکز حوضههای شهری معمولاً کوتاه است و از چند ساعت تجاوز نمیکند، این روش را میتوان برای حوضههای بالنسبه بزرگی به کاربرد که بخشی از آنها تحت عملیات عمرانی و شهرسازی قرار گرفته است.
۴-۹ فیزیوگرافی
فیزیوگرافی در حقیقت مطالعه خصوصیات فیزیکـی و وضـعیت ریخـت شناسـی یـا مرفولـوژیکی (پستی وبلندی زمین) یک حوضه آبریز میباشد. خصوصیات فیزیوگرافی حوضههـای آبریـز (مسـاحت حوضه، شکل حوضه، تراکم زهکشی ، شکل شبکه زهکشی، رده بندی آبراههها، شیب متوسط حوضـه، طول و شیب آبراهه اصلی و فرعی، جهت حوضه، ارتفـاع متوسـط حوضـه، نحـوه اسـتفاده از اراضـی و پوشش گیاهی، مناطق ذخیره کننده آب) نه تنها به طور مستقیم بر رژیم هیدرولوژیک آبها از قبیـل حجم سیلابها، شدت فرسایش خاک و میـزان رسـوب اثـر مـیگـذارد، همچنـین وضـعیت اکولـوژی وپوشش گیاهی به میزان زیادی رژیم آبی حوضه آبریز را تحت تأثیر خود قرارمیدهـد. از ایـن رو لازم است که در مطالعات یک حوضه آبریز قبل از هر چیزی خصوصیات فیزیوگرافی آن مورد مطالعـه قـرارگیرد. مطالعات فیزیوگرافی حوضه آبریز از دو جهت اهمیت خود را بیشتر نمایـان مـیکنـد: اولاً لـزوم دستیابی به کمیتهایی که بتواند برای تجزیه تحلیل بهتر آمار و ارقام و استفاده از آنها در فرمولهای هیدرولوژی مورد استفاده قرار گیرد. ثانیاً در طرحهای جامع آبی یک حوضه، تأکید بر شناخت وضعیت کلی حوضه و چگونگی جریان درمسیل اصلی و فرعی ضروری به نظر میرسد. در مطالعات فیزیوگرافی و توپوگرافی محدوده مطالعاتی مراحل تحقیق به ترتیب زیر انجام گرفته است:

• • مشخص کردن محدوده حوضه بر مبنای نقشه توپوگرافی۱ : ۲۵۰۰۰سازمان نقشه برداری

• • انجام مطالعات کتابخانهای و ترسیم نقشه های مورد نیاز (نقشه شیب، ارتفاع و … )

• • تلفیق و تجزیه و تحلیل مطالب و تهیه گزارش اصلی و نهائی

۴-۱۰ خصوصیات فیزیکی حوضه ها
بررسی خصوصیات فیزیکی حوضهها، امکان مطالعه حوضه آبریـز را بطـور کیفـی و کمـی فـراهم میکند. ویژگیهای فیزیکی بر مبنای پارامترهایی نظیر مساحت، محیط، ضـریب فشـردگی، مسـتطیل معادل، ضریب شکل، نسبت ناهمواریها، پراکندگی ارتفاعـات سـطح حوضـه، ارتفـاع متوسـط، شـیب حوضه و آبراهه، زمان تمرکز، شکل مشخص میشوند. ویژگیهای فیزیکی حوضهها بر دبی سیلابها و بیلان آبی، مقدار رسوب دهی و فرسایش آبی و حتی در کیفیت آب تـأثیر بسـزائی مـیگـذارد. بـدین لحاظ شرایط و وضعیت فیزیکی حوضه رشت با بررسی و محاسبات انجام شـده بـه شـرح زیـر تشـریح میگردد:
۴-۱۰-۱ مساحت و پیرامون حوضه

در مجموع تاکید می شود که مدیریت دانش فرایند ایجاد، تأیید، ارائه، توزیع و کاربرد دانش است. این پنج عامل در حوزه مدیریت دانش برای یک سازمان زمینه آموزش، بازخورد، آموزش مجدد و یا حذف آموزش را فراهم می‌آورد که معمولاً برای ایجاد، نگهداری و احیا قابلیت‌های سازمان مورد نیاز است.

۲-۷٫ مفهوم مدیریت دانش
با وجود اینکه مفهوم شبکه های دانش با موضوع مدیریت دانش متفاوت است، اما پیشینه شبکه های دانش به این موضوع بر می گردد. به همین دلیل در این بخش به صورت اجمالی موضوع مدیریت دانش مرور شده است.
در قرن بیست و یکم جوامعی موفق و توسعه‌یافته به احتساب می‌آیند که جایگاه علم، دانش و اندیشه در آن‌ها عالی‌تر و همچنین منزلت پژوهشگران، عالمان و دانشمندان نزد آن‌ها بالاتر و افزون‌تر است. در دنیای امروز، سازمان‌ها در رویارویی با محیط‌های غیرقطعی و غیر قابل پیش‌بینی کسب و کار خود، برای رسیدن به موفق پایدار و رقابت نیاز به توسعه و تقویت مدیریت دانش خود دارند.
تاکنون تعاریف مختلفی از مدیریت دانش ارائه شده است. به عنوان مثال می‌توان به تعریف زیر اشاره نمود: “مدیریت دانش کشف و مدیریت سطوح مختلف دانش از اشخاص، تیم‌ها و سازمان‌ها در جهت افزایش کارایی سازمان است.” یکی از جامع ترین تعاریف که مرتبط با تحقیق حاضر نیز می باشد مربوط به تعریف فرایندی مدیریت دانش توسط نوناکا و تاکاشی (Nonaka & Takeuchi, 1995) است. ایشان مدیریت دانش را به صورت فرایند کشف، کسب، توسعه و ایجاد، تسهیم، نگهداری، ارزیابی و به کارگیری دانش مناسب، در زمان مناسب، توسط فرد مناسب در راستای اهداف سازمان تعریف می کنند. نمودار زیر این تعریف را نشان می دهد:
برای درک مدیریت دانش، لازم است دانش و تفاوت آن از اطلاعات را شناخت. همانطور که نشان داده شد، اطلاعات و دانش نقاطی در امتداد افزایش ارزش و نقش بشر هستند. داونپورت و پروساک به این مسأله اشاره نمودند که بعضی از محققین علاوه بر سه طبقه‌بندی داده، اطلاعات و دانش، به مسائل دیگری مانند حکمت^[۱۰۰]، بصیرت^[۱۰۱]، تصمیم‌گیری و عمل را نیز توجه نموده‌اند. هر چند آن‌ها ترجیح دادند که به طبقه‌بندی سه‌تایی (دانش، اطلاعات و داده) بسنده کنند ولی بر این مسأله تاکید داشتند که تفاوت بین آن‌ها بسیار مهم است. ناتوانی در تشخیص تفاوت بین این سه می‌تواند باعث ناکارآمدی، بیهودگی و ضررهای اقتصادی بسیار زیادی برای سازمان است. مدیریت دانش بر سه موضوع اصلیِ انسان، ساختار و فناوری تأکید دارد و سعی دارد تا با ایجاد ساختار مناسب و زیرساخت های فناوری لازم در سازمان و با محور قرار دادن انسان، با تولید و استفاده صحیح از منابع دانش به اهداف سازمانی دست یابد. (Becerra-Fernandez and et al., 2004)
سیستم های مدیریت دانش در حقیقت طبقه و سطح بالاتری از سیستم های اطلاعاتی رایج سازمانی هستند که برای مدیریت کردن دانش های سازمانی به کار برده می شوند. آن ها سیستم هایی بر پایه فناوری اطلاعات هستند، که برای حمایت و ارتقای فرایندهای سازمانی خلق، ذخیره و بازیابی، انتقال و به کارگیری دانش توسعه یافته اند. (Alavi and Leidner, 2001)
به طور کلی مدیریت دانش در اختیار گرفتن دانش کارکنان سازمان و حتی دانش خارج از سازمان و انتشار به هنگام آن برای انجام وظایف موجود در سازمان می‌باشد، که رشد و توسعه بیشتر سازمان را در پی خواهد داشت. هدف مدیریت دانش شناسایی، جمع‌ آوری، دسته‌بندی و سازماندهی، ذخیره، اشتراک، اشاعه و در دسترس قرار دادن دانش در سطح سازمان می‌باشد. در سازمان‌هایی که به شکل سنتی اداره می‌شوند دانش از بالا به پایین در طول خطوط سازمانی در جریان است. در این صورت دانش به ندرت در زمان درست و در جایی که بیشترین نیاز به آن وجود دارد، قابل دسترس است.
اما در سازمان های دانش محور که به اجرا و پیاده‌سازی مدیریت دانش پرداخته‌اند، دانش در کل سازمان جاریست و هرکس به فراخور نیاز خود در زمان مناسب می‌تواند از آن در جهت انجام وظایف خود استفاده کند.
۲-۷-۱٫ ظهور مفهوم مدیریت دانش
مطالعات صاحب نظرانی مانند ایلکاتومی^[۱۰۲]، باب روو وینوگراد^[۱۰۳] نشان می­دهد که از اوائل دهه ۱۹۶۰ به طور پراکنده در مورد مدیریت دانش مطالبی ارائه شده­است. به عنوان مثال، آررو در سال ۱۹۶۲ به اهمیت تجربه در ایجاد دانش اشاره کرده و یا شون در سال ۱۹۶۳ در مقاله­ای با عنوان ‹‹خلاقیت و تکامل ایده­ ها›› به بیان اهمیت دانش ضمنی و نقش آن در یادگیری پرداخته است^[۱۰۴].
پولانی هم در سال ۱۹۶۷ بین دو نوع صریح و ضمنی تفاوت قائل شده و معتقد است که ما بیش از آنکه می­گوئیم، می­دانیم. علی­رغم بحث­های پراکنده­ای که در زمینه ­های مدیریت دانش صورت گرفته­است عملاً تا دهه ۱۹۹۰ شاهد تحقیقات عمده­ای در زمینه مدیریت دانش نیستیم. به همان اندازه که مبناهای اقتصادی سنتی از منابع طبیعی به سرمایه­ها و منابع فکری تغییر حالت پیدا کرده ­اند، توجه به دانش نیز به عنوان یک منبع مهم و حتی مهمترین مزیت رقابتی پایدار افزایش یافته­است. به عنوان مثال، اسوارتز به بررسی مقالات منتشر در زمینه مدیریت دانش پرداخته­است. پژوهش­های وی نشان می­دهد که این مقالات عمدتاً از سال ۱۹۹۱ به بعد منتشر شده ­اند.
همچنین باربارا دیلی نیز به بررسی پژوهش­های دانشگاهی در قالب پایان نامه­ های دکتری پرداخته­است. این بررسی­ها نیز که تا سال ۲۰۰۲ را در بر می­گیرد، نشان می­دهد که تحقیقات عمدتاً از سال ۱۹۹۱ شروع شده ­اند. به عنوان مثال در سال ۱۹۹۱ دو مورد رساله دکتری با عناوین Knowledge- Intensive, Knowledge Acquisition و Intelligent Knowledge Management به ترتیب در دانشگاه­ های نیویورک و پوردو انجام شده ­اند. نتایج بررسی­ها در سایر سال­ها به این صورت بوده ­است: سال ۱۹۹۲ یک مورد، ۱۹۹۳ تحقیقی در قالب رساله دکتری انجام نشده­است، ۱۹۹۴ پنج مورد، ۱۹۹۵ یک مورد، ۱۹۹۶ سه مورد، ۱۹۹۷ شش مورد، ۱۹۹۸ سیزده مورد، ۱۹۹۹بیست­و­یک مورد، ۲۰۰۰ بیست­و­هشت مورد، ۲۰۰۱ بیست­و­شش مورد و ۲۰۰۲ هشت مورد^[۱۰۵].
۲-۷-۲٫ تاریخچه و علل پیدایش مدیریت دانش
در سال ۱۹۷۹، حسابدار سوئدی به نام کارل اریک سیوبی^[۱۰۶] که بعدها به عنوان یکی از بنیانگذاران علم مدیریت دانش معرفی شد، با پرسشی بزرگ روبرو گردید. دفاتر حسابداری (ارزش دفتری) یکی از شعبه‌های معروف سازمانی که او در آنجا کار می­کرد، تنها یک کرون ارزش نشان می­داد. در حالی که ارزش واقعی سازمان، به مراتب بیشتر از این‌ها بود. در این هنگام، وی متوجه شد که ترازنامه مالی شرکت او تنها ارزش دارایی فیزیکی آن را که شامل چند میز و ماشین تحریر بود نمایش می­دهد و ارزش واقعی سازمان وابسته به شایستگی کارکنان سازمان و چیزی را که جمع کارمندان سازمان به عنوان یک فکر و مغز جمعی تشکیل می­دادند، وابسته است.
سیوبی و دیگران، این یافته را به نام “دارایی فکری” و “دارایی ناملموس” معرفی کرد و آن را در کنار دارایی­ های ملموس قرار داد. به این ترتیب، تعداد نوشته­ها، سمینارها و… در این زمینه رشد کرد و موضوع به طور جدی در دستور کار دانشمندان علم مدیریت و مدیران سازمان­های بزرگ قرار گرفت.
در جدول زیر فهرست نخستین حرکت­ها و وقایع مهم در رابطه با مدیریت دانش، ارائه می­ شود.
جدول۲-۵: نخستین تلاش ها در راستای مدیریت دانش

۲ . انسان مداری: یعنی اعتقاد به محوریت انسان در تمام عرصه ها .
۳ . عقل گرایی: به این معنا که عقل مستقل از وحی و آموزه های الهی توان اداره زندگی بشر را دارد و انسان با بهره گرفتن از عقل خود قادر است تمام مسائل را درک نموده و به حل آنها بپردازد .
۴ . لیبرالیسم: به معنای آزادی خواهی خارج از چهارچوب دین .
۵ . رفاه و زندگی شهری: یعنی بالا رفتن سطح زندگی مادی و رفاه و اشاعه فرهنگ شهر نشینی .
۶ . رشد فناوری: توجه به رشد بی سابقه فناوری در تولیدات صنعتی و بروز شیوه های نو در تولیدات صنعتی .
۷ . دمکراسییا برابر گرایی: یعنی باور به اینکه همه انسانها از هر نژاد و جنسیت و دین و مذهبی که باشند، از هر نظر مساویند .
۸ . سرمایه داری: توجه به نظام سرمایه داری و اقتصاد بازار آزاد .
۹ . فرد گرایی: یعنی اصالت فرد و اعتقاد به تقدم فرد بر جامعه .
۱۰ . سکولاریسم: یعنی حاکمیت فرد علمی و غیر دینی، و به تبع آن منزوی شدن اقتدار دینی از عرصه های اجتماعی، وبه طور کلی شیوعیک فرهنگ مادی و این جهانی .»(اسدعلیزاده،۱۳۸۳: ۱۴۵-۱۴۴)«ریشه تارخی واژه مدرنیته را می توان در مقاله شارل بودلر^[۱۱۸] درباره نقاش فرانسوی کنستانتین گایز^[۱۱۹]،تحت عنوان نقاش زندگی مدرن یافت.درآن مقاله مفهوم مدرنیته بیانگر تمام چیزهایی است که سبک وسلیقه معاصرمی تواند از شعر در درون تاریخ داشته باشد،وبه عنوان پدیده ای گذرا،سیال،فرّار،مشروط وغیرثابت تعریف شده بود،نوعی تقطیر امر ابدی از جریان ناپایداروزودگذر.این توصیف به خوبی وبا ظرافت تمام در بردارنده سیمای ژانوسی مدرنیته به عنوان تجربه ای خاص از تحول است،که شدت وحدّت این تحول آن را به سمت نقطه واگشت و وازگون سازی سوق می دهد.به تعبیر والتر بنیامین^[۱۲۰] مفهوم نو زمانی که از محتوایی خاص انتزاع شود،مفهومی همواره یکسان است:براین اساس می توان گفت که مدرنیته موجب فرونشاندن یا سرکوب هرگونه تداوم واستمرار(تجربه استمرار موقتی وگذرا)درحمایت از یک رشته حملات وضربات کم وبیش آنی می گردد،که سبب تجزیه ومتلاشی شدن ذهنیت وایجاد بحران هایی در اشکال رواییِ بازنمایی خواهند شد. مدرنیته در اصل مقوله زیبا شناختی است،یا به عبارت دیگر از مقولاتی است که در فلسفه مدرن یا معاصر می توان آن را ذیل،زیبایی شناسی رده بندی کرد،مقوله ای که در عام ترین وکلی ترین معنای خود بیانگر تجربه ای است، خاص، از زمان ودرعین حال به تعبیربرخی ازنظریه پردازان از مکان.لیکن بُعد تاریخی مدرنیته-یعنی این واقعیت که این شیوه از تجربه کردن زمان تنها در لحظه تاریخی خاص ودرانواع خاصی از جوامع سربرمی آورد-آن را بطور تنگاتنگ با بررسی جامعه شناسانه صور فرهنگی مرتبط می سازد.»(نوذری،۱۳۸۰: ۶۶-۶۵)

در باب چرائی وچیستی مدرنیته که همواره تاکید بر وجه فرهنگی آن دارد،باید گفت که:«مدرنیته به شیوه های زندگی اجتماعی وتشکیلات وسازمان های اجتماعی اشاره دارد که از حوالی قرن هفدهم به این طرف دراروپا ظاهرشدند وبه تدریج دامنه تأثیرات ونفوذ آنها کم وبیش درسایرنقاط جهان نیزبسط وگسترش یافت.بدین ترتیب این تعریف نوعی شرایط یادوره زمانی وجایگاه یاموقعیت مکانی برای مدرنیته درنظر می گیرد یامدرنیته را باآن ملازم وهمراه می سازد.لیکن ویژگی های عمده آن در مقطع حاظر مشخص نمی شود.امروزه درآخرین سال های قرن بیستم،خیلی ها معتقدند که ما درآستانه عصرجدیدی قرارداریم که علوم اجتماعی باید به پاسخگویی معضلات ومشکلات آن برخیزد،عصری که ما را به فراسوی مدرنیته می برد.اصطلاحات وتعابیر بسیارمتنوعی درباره این دوره گذار بکارگرفته شده است،که معدودی ازآنها به گونه ای مثبت به ظهور نوع جدیدی ازنظام اجتماعی اشاره دارند.(نظیر جامعه اطلاعاتی یا جامعه مصرفی)،لیکن اکثرآنها بیانگر این نکته اند که وضعیتِ قبلیِ امور به پایان خود نزدیک می شود(پست مدرنیته،پست مدرنیسم،جامعه پسا صنعتی،جامعه پسا سرمایه داری وامثالهم…)برخی منازعات پیرامون این مسایل عمدتاً بردگرگونی های نهادی تاکید دارند،به ویژه منازعات ومباحثاتی که براین عقیده استوارند که مادرحال حرکت از نظام مبتنی برتولید کالاهای مادی به سمت نظامی هستیم که عمدتاً به گونه ای متمرکز وسازمان یافته معطوفِ تولید اطلاعات است.لیکن این مناقشات بطور عام تر عمدتاً متوجه مسایل وموضوعات فلسفه ومعرفت شناسی هستند.مثلاً خود این نکته چشم انداز یا نگره شاخصِ نویسنده ای است که بدواً مسئول اشاعه مفهوم پست مدرنیته تلقی می شود،یعنی ژان-فرانسوا لیوتار^[۱۲۱] بنا به اعتقاد لیوتار پست مدرنیته ناظر به نوعی جابه جایی ودور شدن از تلاش برای زمینه یابی وزمینه سازی معرفت شناختی ودور شدن از ایمان به پیشرفتی است که به گونه ای انسانی مهندسی شده است.وضعیت پست مدرنیته با نوعی بخار شدن(تبخیر)وتصعیدِ(به هواپریدنِ)روایت های کلان مشخص ومتمایز شده است-خط داستانیِ فراگیر که ما به مدد آن به مثابه موجوداتی دارای گذشته ای معلوم وآینده ای قابل پیش بینی در دل تاریخ جای گرفته ایم.چشم انداز یا نگره پست مدرن تنوع کثیری از ادعاهای نامتجانس وناهمگن در رابطه با مقوله شناخت می بیند که درآن علم جایگاه چندان شاخصی ندارد.»(نوذری،۱۳۸۰: ۱۳۸-۱۳۷)
«مفهوم مدرنیته یک مفهوم متعارض است،معنای خود را هم ازموارد سلبی خود می گیردوهم از موارد ایجابی خود.به عبارت دیگر معانی مدرنیته از یک سو درمواردی نهفته است که آنها را نفی می کند،واز سوی دیگر به مواردی بازمی گردد که آنها را تأییدو اثبات می کند.لذا این واژه یا اصطلاح می توانددر زمان های مختلف با معانی کاملاً متفاوتی ظاهرشود،بسته به اینکه چه چیزی نفی وانکار می شود یا،درنقطه مقابل آن،چه چیزی تأیید واثبات می شود.فی المثل برای آگوستین در قرن پنجم میلادی واژه لاتینModernus از یک سوبیانگرِ نفیِکفر،شرک،الحاد وارتداد بودواز سوی دیگر بابی بود به سوی عصر نوین مسیحیت.در حالیکه متفکران عصر رنسانس با احیا وبازآفرینیِ اومانیسم(انسان گرایی)کلاسیک،ضمن در آمیختن آن با مسیحیت برآن بودند تا بین باستان ومدرن ودولت ها وجوامع مدرن تفکیک وتمایز قایل شوند.کمی اینطرف تر در قرن هجدهم وعصر روشنگری شاهد آن هستیم که متفکران روشنگری نه تنها مفهوم میانه یا وسطی[قرون وسطی]را به صورت حایل و واسط بین باستان ومدرن قرار داده اند،بلکه بگونه ای اساسی وتعیین کننده مفهوم مدرن را در ارتباط وپیوند نزدیک بادومفهوم دیگر یعنی اینجا واکنون مشخص ساختند.این نوع بیان از مدرنیته واین نوع معنایابی برای آن،سیالیت جدیدی به آن بخشید.از این به بعد بود که جامعه مدرن به صورت جامعه ما درآمد،یعنی نوع جوامعی که ما در آن زندگی می کردیم وزندگی می کنیم،خواه جوامع قرن نوزدهمی،خواه جوامع قرن بیستم.»(نوذری،۱۳۸۰: ۸۱) البته سیر مدرنیته ویا بنا به تعبیری مدرن شدن در غرب،حاکی از یک سیر بلندمدت داشته که در توضیحات وتحلیل آن باید دقت نمود،بطوریکه:«از قرن هجدهم جامعه مدرن حامل نشان ها وعلائم جامعه غربی بود.جامعه مدرن،جامعه ای صنعتی وعلمی بود. شکل سیاسی آن دولت-ملت یادولتهای ملی بود مشروعیت خودرااز انواع گونه های مختلف حاکمیت مردمی می گرفتند.درجامعه مدرن،اقتصاد ورشد اقتصادی از نقش برتر وغیرقابل تفوقی برخوردار بودند.،چنان جایگاهی رااشغال کرده بودند که هیچ حوزه یا عرصه دیگر را یارای رقابت یا مقابله با آن نبود.نظام های اندیشگی ونحله های فلسفی عمده در این جامعه نیز عبارت بودند از عقل گرایی(راسیونالیسم) وفایده گرایی(یوتیلیتاریانیسم).مدرنیته درتمامی این اشکال نه تنها گذشته خودرانفی میکرد بلکه تمامی دیگرفرهنگ هایی راکه نمی توانستندبه سطح خودفهمی ها ودرک خود آن نایل گردند،نیزرد می کرد. این اشتباه است که بگوییم مدرنیته منکرتاریخ است،یا آنرا نادیده می گیرد،زیرادرمنظر مدرنیته مقایسه ،تباین ومعارضه با گذشته –هویتی دائمادرحال تغییر-ضروری ترین نقطه ارجاع بشمار می رود.حتی هویت یابی مدرنیته در گرو وجود این نقطه ارجاع است،یعنی درگروِ وجود گذشته ای که مدرنیته درتعارض ومقابله با آن معناپیدا می کند، وهویت خودرا باز می یابد.اما این نکته صحیح است که مدرنیته برباوراست که گذشته هیچ درس با عبرت یا پایبندی برای او به همراه ندارد،کشش وتمایل مدرنیته همواره به سوی آینده است.برخلاف دیگرجوامع،جامعه مدرن ازابتکارات،نوآوریها وخلاقیت های جدید استقبال کرده ومشوق آنهاست.می توان گفت که درواقع جامعه مدرن سنت نو را اختراع کرده است.مدرنیته در معنای دیگرخود-یعنی جامعه صنعتی مدرن – نیز محل بحث ومناقشه فراوانی قرار دارد.بهترین وجامع ترین تحلیل درباره این معنا از مدرنیته را می توان در آثارفلاسفه ونظریه پردازان اجتماعی بزرگ قرن نوزدهم یعنی هگل،مارکس،توکویل،وبر،زیمل ودورکیم دید.تحلیل ها ودیدگاه های نظری آنان بسیار جهات برای جوامع امروزی نیز مصداق داشته ومناسب می نماید.حتی به رغم شکست وناکامی سوسیالیسم دولتی در بخش های مختلف جهان ، هنوز تحلیل های مارکس مناسبت واعتبار خودرا دارا هستند.ولی رشد برخی جریانات در عصرما –جهانی شدن اقتصاد،زوال دولت های ملی ، مهاجرت عظیم جمعیت- سبب شد تا پاره ای از متفکرین پایان مدرنیته را مسلم فرض کنند.جفری باراکلوُگ^[۱۲۲] تاریخ معاصرراهمانند چیزی متفاوت از تاریخ مدرن ارائه نمود.، عده ای نیزپارافراترگذاشته وعصرپست مدرن رااعلان داشته اند.»(نوذری،۱۳۸۰: ۸۳-۸۲) «مدرنیته هرگز پدیده ای واحد یا از قماش ثابتی نبود، برخلاف آنچه که مکس وبرو به خصوص گئورگ زیمل عقیده داشتند.پویایی ودینامیزم مدرنیته همواره اجزاء وبخش های مختلف آن را به جان همدیگر می انداخت ،همیشه بین عناصر واجزاءمختلف متشکله آن تضاد ودرگیری وجود دارد:اقتصاد علیه سیاست،فرهنگ علیه عقلانیت ابزاری ونظایر آن. بخش اعظم آنچه که اکنون تحت عنوان پست مدرنیته مطرح است ، نخستین بار در شورش یا عصیان فرهنگی علیه مدرنیته نمود یافت که در آغاز قرن بیانگر جنبش مدرنیسم بود.مدرنیسم در واقع طنین تاکیدهای مدرنیته برکارکردگرایی وپیچیدگی های تکنولوژیک بود. لیکن مدرنیسم در شکل جنبش هایی چون سوررئالیسم ودادائیسم نیز با حمایت از داعیه های اصل ذات در برابرداعیه های اصل واقعیت برخی از نحله ها یا آیین های عمده مدرنیته را مخدوش ساخت.»(همان،۸۳)
۴-۳ )بررسی ارزشهای بنیادین دنیای مدرن:
«در روزگار رنسانس چیزها را باهمانندی با چیزها می شناختند.در روزگار کلاسیک واژگان بیانگر چیزها بودند. دوران مدرن تمایز میان واژگان وچیزها قطعی شده است.اوج آن،روزگارماست که درآن به گفته ی ساموئل بکت^[۱۲۳]،چیزها نام پذیر شده اند.زبان که در سده های هفدهم با دستور زبان(ونظریه بیان با علم مجازها)شناخته می شد.به سخن تبدیل شد.»(احمدی،۱۳۸۹: ۲۳۵) ودر کل باید عنوان نمود که،بعد از رنسانس در اروپا ویا به نوعی غرب بود که ما با مفهومی همچون خرد گرایی،عقل وانسان بمثابه انسان و… روبه رو شدیم که طلیعه یک انقلاب فکری در غرب بود.آن مسئله ای که افکار تمامی اندیشمندان این دوره فکری از غرب را به خود مشغول نموده بود،این امر مهم است که:«مساله خوشبختی انسانها وچگونگی دستیابی به آن از طریق استقلال فکری وآزادی مدنی درجامعه.اکثر اندیشمندان مسأله استقلال وآزادی را از مفهوم خرد جدا نمی دانستند.از این رو شرط پیشرفت اجتماعی وسیاسی بشر را درپیشرفت شناخت وخرد می دیند.ولی پیشرفت خرد مستلزم گسستن از اعتقادات وتعصبات قرون وسطایی بود.به همین جهت،روشنگران قرن هجدهم براین عقیده بودند که می بایست از تسلط واقتدار کلیسا بر روح و ذهن انسانها کاست.این عمل تنها در صورتی امکان پذیر بود که مسأله انسان وسرنوشت اجتماعی وسیاسی او جایگزین مسأله آخرت ورستگاری درفرآیند شناخت انسانی شود.بدین گونه جهان شناسی کلیسایی جای خود را به انسان شناسی داد وانسان با علم به داشتن غایتی درخود وبرای خود،سرنوشت خویش را به دست گرفت.سرنوشتی که او به دور فرامین وآموزه های کلیسایی،در درون اجتماعی مدنی ودرکنار همنوعان خویش به ساخت آن پرداخت.از این رو،تجلی ارزشهایی چون:تمدن،انسانیت وپیشرفت در گفته ها و نوشته های متفکران این عصر نتیجه کوششی در جهت تعیین مقام انسان در طبیعت وتوصیف چگونگی شکل گیری وعملکرد موزون وهماهنگ اجتماع انسانی است.این اراده برای برای حرکت به سوی تمدن وانسانیت موجب شد که متفکران عصر روشنگری درتعیین عقیده ،شهروند جهان بودنِ،انسان بکوشند.دراین فرایند خود مختاری نظری وعملی فردتنها درحوزه خود مختاری افراد یک جامعه مطرح نمی شد،بلکه درگستره جهانی آن،یعنی خودمختاری بشریت مورد سؤال قرار می گرفت.بدین گونه،روح روشنگری از قلمرو یک کشور پافراتر می گذاشت ودورنمای پیشرفت وخوشبختی بشر را در کلیت او مطرح می کرد.این شعار روشنگری که:خوشبختی هرفرد بدون خوشبختی تمامی افراد ممکن نیست،بعدها از اصول پایه ای انقلاب کبیر فرانسه شد.»(جهانبگلو،۱۳۸۸: ۴۳-۴۲) ودر ادامه عصر روشنگری وتوضیح آن باید عنوان نمائیم که کانت بعنوان یک فیلسوف آلمانی درباره عصر روشنگری اینجنین می گوید:«روشنگری عبارت است از رهائی عقده حقارتی است که درانسان وجود دارد ومنشا آن عقده خود انسان است.منظور از عقده حقارت بی کفایتی در استفاده قوه عقلیه خاص خود بدون حکمرانی دیگرانی است.به نظر وی باید جسارت استفاده از قوه عقلیه خاص خود راداشت،این است معنی روشنگری،از بررسی دقیق اندیشه های بورژوایی انقلابی مفهوم روشنفکر از مفهوم انسان نشأت می گیرد.انسان سزاوار آزادی واستقلال فکری است،این تعریف از انسان ،اصل حجیّت را که درآن زمان اصل مسلط بوده ومطابق آن کلیه تصدیقات فلاسفه ودانشمندان عهد کهن حقیقت داشته است.مورد اشکال وایراد قرار می گیرد.متفکران عصر روشنگریانتقاد،پژوهش فعال وعمل آزادی اندیشه را طرح واز آن دفاع می کنند.درنتیجه برای دانشمندانی چون کانت جامعه وقانون اساسی آن بر آزادی اندیشه بنا شده است.»(لینهارت^[۱۲۴] ومج^[۱۲۵]،۱۳۷۸: ۳۰) واما اندیشمند وفیلسوف دیگر آلمانی بنام یوهان کاتلیب فیخته^[۱۲۶](۱۸۱۴-۱۷۶۰) درجهت بسط وتوضیح اندیشه های کانت در باب آزادی و.. بر می آید:«برای فیخته نیز ارتباطی گسترده میان مفهوم انسان و روشنفکر وجود دارد.وی از خود می پرسد کار وکوشش دُکت یعنی عالم باسواد چیست یابه عبارتی نقش وی در جامعه چه می باشد.پاسخ این پرسش بدون اشاره به مأموریت انسان در جامعه محال است.بنابراین جواب به آن از سوال کلی تر نشأت می گیرد یعنی سرنوشت انسان کدام است؟برای فیخته سرنوشت انسان خود تعیینی است یعنی این واقعیت که عنصر متشکله عقلانی انسان در وضعی قراردارد که قادر به آفرینش قوانین خاص خود می باشد.به عبارتی دیگر انسان باید هماهنگی باخویشتن خویش،یعنی هماهنگی میان احساس وخردش را باز یابد.وسیله ضروری دست یابی به این هدف فرهنگ است.هماهنگی انسان با خود همان چیزی است که کانت آن را بالاترین نعمتها نامیده است.فیخته،فرهنگ را به مثابه وسیله ونیز هدف تعریف می کند.فرهنگ سعی دارد میان خرد واحساس هماهنگی ایجاد کند.تحت این عنوان،فرهنگ یک وسیله است.»( همان :۳۱)
اما باید عنوان نمود که:«در سده شانزدهم فرانسیس بیکن^[۱۲۷] اظهارداشت:هدف علم افزایش قدرت انسان است.این سخن بیکن مورد قبول دانشمندان ومردمان آن زمان قرارگرفت.بیکن معتقد بود که بایستی دست به آزمایش زد ومشاهده های دقیق ترتیب داد؛بایستی نتایج آنها را ملاحظه کرد واندیشه حاصل را بدقت نظم وترتیب بخشید.به این ترتیب صورتهای کلی یا قانونهای مربوط به جهان می تواند بیان شود. لئوناردو داوینچی درآغاز سده هفدهم نوشت:یگانه ترجمان عالم طبیعت آزمایش است.پس باید همیشه به تجربه پرداخت وهرکاری رابه هزار شکل آزمود.دکارت اعلام کردکه:تاچیزی رابه حقیقت درست وصحیح ندانند، نپذیرند.ونباید درتصدیق موضوعات بیش از ادراکات ومحسوسات چیزی افزود.ازنیمه دوم سده پانزدهم که مردم به آموختن زبان یونانی پرداختند وعقاید قدما را بهترشناختند،اعتبار قول نویسندگان قدیم ازمیان رفت ودانشمندان دوره قرون جدید توانستند بسیاری از نطریات دانشمندان قدیم راباطل سازند.یکی از دلایل موفقیت آنها بکارگیری همان روش مشاهده وآزمایش بود.»(غفاری فرد،۱۳۸۸: ۲۷۹)
اما درادامه این مباحث باید بیشتر به عصر روشنگری ودغدغه های اندیشمندان این عصر در غرب اشاره نمائیم ودر باب آن سخن بگوئیم،«اگر عصر روشنگری را دارای دو وجه بدانیم:یکی وجه وجودی،به منزله نحوه زندگی،ویک وجه منطقی به مثابه شیوه تفکر،می توانیم بگوئیم که کانت همواره در زندگی ودر اندیشه خود یک روشنگرواقعی بود.زیرا او نیز همچون دیگر اندیشمندان عصر روشنگری از دو فضیلت اصلی این دوران یعنی روشن بینی ودور اندیشیِ انتقادی برخورداربود.ولی باید کانت را بیش از یک روشنگر دانست،زیرا گسست منطقی وهستی شناختی ای که کانت به عنوان مبدأ آن درتاریخ اندیشه مدرن غرب قرارمی گیرد،از نظام فکری وارزشی عصر روشنگری پای فراتر می گذارد.نوآوری کانت تنهادربیان ارزش های اخلاقی وحقوقی عصر روشنگری نیست،بلکه درارتباط با چگونگی فراهم آوردن شرایط شناخت وتحقق آنهاست.این پرسش که چگونه وتاکجا می توانیم بشناسیم،پرسشی عمیقاً کانتی است.آنچه که فکرکانت رابه خود مشغول می کرد،تعیین حدود ساختار منطقی شناخت انسانی بود،نه رد یا پذیرش مقوله های فکری بربنیاد اعتقادات شخصی ویا جمعی انسانها.از دیدگاه کانت،تنها زمانی می توان از قواعد اخلاق سخن گفت که خرد،قوانین شناخت خود را تعیین کرده باشد.به عبارت دیگر،این ارزشیابی درجه علمی بودن متافیزیک است که پایه واساس پنداشت ومفهوم اخلاق را فراهم می آورد.موضوع اصلی اخلاق کانت مسأله آزادی است.کانت درکتاب سنجش خردناب به این نتیجه دست می یابد که آزادی به عنوان امری فی نفسه وتصوری استعلایی وبیرون از آزمون قابل شناخت نیست،بلکه قابل تفکر است.ولی دوگانگی ای که کانت بین آزادی نظری وآزادی عملی قائل می شود،او را وا می دارد که بُعد عملی خرد ناب را،درجهت حل بحرانی که کلیت اندیشه متافیزیکی با آن مواجه است،وارد نظام فلسفه انتقادی خود کند.»(جهانبگلو،۱۳۸۸: ۴۳-۴۲) «عصر روشنگری، دوره ای از تاریخ اروپا است (اواخر قرن هفدهم تا اواخر قرن هیجدهم میلادی) که در حوزه های علم و فلسفه و سیاست تحولاتی بنیادی رخ داد. در این دوران، هِرم سنتی قدرت که مبتنی بر آمریت روحانی کلیسا و قدرت سیاسیِ شاهان بود، فرو ریخت. نقطه اوج جنبش روشنگری، نیمه قرن هیجدهم است که گروهی از متفکران که فیلسوفان یا دانایان نامیدهمی شدند، در جاهای مختلف اروپا و به ویژه فرانسه و اسکاتلند و آلمان، مفهوم روشنگری را دسته بندی کردند. ولتر، دیدرو، دالمبرت و منتسکیو پیشگامان فرانسوی این جنبش بودند که در قالب دایره المعارف متشکل شده بودند و به همین اعتبار «اصحاب دایره المعارف» خوانده می شدند،اما مقدم بر اصحاب دایره المعارف باید از رنه دکارت فیلسوف فرانسوی یاد شود که به نوعی فلسفه جدید را پی افکند و دستگاه معرفتی او الهام بخش آیندگانی شد که شارح یا ناقد افکار او شدند. کانت در باب این موضوع واحد می گوید: «روشنگری، رهایی انسان بود از بلوغ نیافتگی ای که به خودش تحمیل کرده بود.بلوغ نیافتگی یعنی ناتوانی انسان در کاربستِ فهم خود بدون نیاز به راهنماییِ دیگری .از این حیث، روشنگری یعنی بدگمانی به همه اشکالِ آمریت، مگر آمریت هر فرد انسانی و استیلای او بر خودش. روشنگری یعنی خصومت با هر نوع جادو و جمبل، سنت و تعصب، اسطوره و افسانه و در یک کلام نشاندن عقل به جای همه اینها. جانمایه تفکرات عصر روشنگری، تبیین سه موضوع اساسی بشر یعنی «حقیقت و خیر و زیبایی بود. حقیقت، مفهومی عام بود که ذیل آن به علم و معرفت شناسی و مابعدالطبیعه یا به طور کلی تاملات فیلسوفانه و چگونگی حصول حقیقت از معبر این معارف پرداخته می شد. خیر نیز مفهومی عام در باب سیاست و اخلاق بود که فلسفه سیاست و نظریه های سیاسی و مذهب، ذیل آن قرار می گرفتند.مفهوم عام زیبایی شناسی نیز کلیتی بود که تبیین فلسفیِ هنرها زیرمجموعه آن به شمارمی رفتند. متفکران عصر روشنگری، بسته به حوزه دانش خود در چارچوب یکی از این سه مفهوم اساسی، اندیشه هایی آفریدند که با اشکال قدیمی تفاوت داشت .شاکله مباحث فلسفه عقلیِ عصر روشنگری را رنه دکارت سامان داد و فیلسوفان دیگر با پروراندن و جرح و تعدیل و نقد آن دنباله کارش را گرفتند. نقطه عزیمت تفکر دکارتی این بود که «در همه گزاره هایی که می شود شک کرد، باید شک کرد.» استدلال دکارت در این زمینه این بود که در قلمرو علم چیزی مطاع نیست مگر اینکه پژوهشگر از همه سدهای تردید عبور کند و به یقین برسد.همان گونه که رنه دکارتِ فرانسوی را سلسله جنبانِ فلسفه عقلانیِ عصر روشنگری می دانند، فرانسیس بیکن (۱۵۶۱–۱۶۲۶) فیلسوف انگلیسی هم پیشاهنگ فلسفه تجربیِ این عصر به شمار می رود. ریشه بیکن در عصر رنسانس است؛ اما اثرگذاری همه جانبه اش در عصر روشنگری است. یکی از مهم ترین بخش های فلسفه بیکن که از جنبه تاثیرگذاری بر عصر روشنگری، بسیار مهم است، برشمردن چیزهایی است که بیکن آنها را «بُت های اندیشیدن» می نامد و منظورش عادت های بدِ فکر است که انسان ها را به اشتباه می اندازد. آنچه می توانیم با قاطعیت بگوییم این است که چون خورشید همواره از مشرق طلوع کرده است، «انتظار داریم» که باز همچنین شود. هیوم با طرح این شبهه در باب اصالت تجربه بذرهای شکاکیتی را که دکارت بر خاک فلسفه افشانده بود، پرورش داد و شکاکیت را به یکی از ارکان عصر روشنگری تبدیل کرد.»(صدری،۱۳۹۲: ۲۱)
«در نخستین سطر مقاله ی کانت می خوانیم:روشنگری همانا بیرون آمدن،بالغ شدن،پذیرش مسئولیت وخرد ورزیدن.این همه درس های اصلی روشنگری است.توده ها که با خرد ورزی مستقل آشنا نیستند،عادت کرده اند که دیگران به جایشان بیاندیشند،پس می ترسند وآزمون تازه را نمی پذیرند.عامه نمی تواند به روشنگری برسد مگربه کندی.انقلاب شاید بتواند به خودکامگی فردی وسرکوبگری سودپرستانه یا خودکامه پایان دهد،اما هرگز نمی تواند شیوه اندیشیدن را چنان که باید اصلاح کند.برعکس به جای پیش داوری های کهنه،رشته ای از پیش داوری های تازه در گردن توده های اندیشه باخته می افکند.کانت،سپس توضیح می دهد که نیروهای بسیاری درکارند که مانع از خردورزی توده ها می شوند،اما هرکس باید همواره دربه کاربستن خرد خویش به گونه ای عمومی آزادباشد وتنها این است که می تواند روشنگری را درمیان انسان ها به پیش برد.او روشن می کند که به کار بستن عمومی خرد یعنی استفاده از حقوق مدنی وشهروندی،البته هنوز ما در دوران روشنایی به سر نمی بریم،اما بی گمان در یک دوران روشنگری هستیم.نشانه های روشنی داریم بر این که اکنون گستره ای در اختیار ایشان[انسان ها]نهاده شده تا آزادانه ذهن خود رابپرورند ومانع روشنگری همگانی یا خروج انسان ها از کودکی خوکرده شان اندک اندک کم می شود.»(احمدی،۱۳۸۹: ۲۳۷) ودرادامه باید عنوان نمود که خود واژه روشنگری از مفهوم تاریخی خود یعنی عصر روشنگری جدا نیست،«عصر روشنگری را می توان به منزله ارزشیابی عقاید واصول فلسفی،مذهبی واجتماعی ای دانست که طی هجده قرن،تاریخ غرب ازآن تأثیر پذیرفت.این ارزشیابی،که دراصل الویت مفهوم فطری انسان برمفهوم کلیسایی او خلاصه می شد،نتیجه پایان بخشیدن به تسلط گذشته انسان برحال او به منظور تعیین آینده اش بود.اندیشه عصر روشنگری درجهت آزاد ساختن شناخت بشری از تعصبات فکری بود که انسان را به اطاعت کورکورانه از اصولی ضدانسانی وامی داشت.به همین دلیل نیز متفکران این عصربرای فهم هرچه بهتر وبیشتر سرشت انسانی،به کاوش وجستجوی آن درتمام زمینه های فلسفی وتجربی پرداختند.از این رو عصر روشنگری بیانگر جنبش فکری عمیقی درتاریخ وجدان غربی است.در حقیقت این جنبش مبداء حرکت جنبش های اجتماعی وفرهنگی عمیق تری چون انقلاب کبیر فرانسه ورُمانتیسم^[۱۲۸] بود که تا به امروز تأثیرات ذهنی وعینی آن در جوامع غربی به چشم می خورد.برای مثال حقوق بشری که امروزه از آن سخن به میان می آید،هرچند که نخستین تبلور حقوقی-سیاسی خود را در بیانیه حقوق بشر وشهروند سال ۱۷۸۹ فرانسه یافت،ولی بی شک بنیاد وجودی ومنطقی آن را باید در حرکت فکری وفلسفی قرن هجدهم اروپا جست که چشم برآثار بزرگان ادب واندیشه فرانسه داشت،جایی که مرکز فضای ذهنی عصر روشنگری بود.»(جهانبگلو،۱۳۸۸: ۴۱-۴۰) عقل گرایی دارای تاریخی طولانی است. شایدبتوان افلاطون رایکی ازنخستین فیلسوفان عقلگرابه حساب آورد. دکارت،اسپینوزاولایبنیتز رانیزبایددرزمره پیشاهنگان مدرن این مکتب محسوب داشت.«وجه دیگر عقل گرایی^[۱۲۹] عبارت است از حذف یا سرکوب هرچیز غیرعقلانی-هرچیزی که درکارعقل مداخله کند وموجب کاهش کارایی عملی(پراگماتیک^[۱۳۰])کنش گردد.این عنصر غیرعقلانی در رفتار انسان ها،شور وشهوت نام دارد،که مانع عمده برسر راه حاکمیت عقل محسوب می شود.تمدن مدرن همان اندازه که بابت سرکوب شهوات اهمیت دارد،بابت رشد وارتقاء عقلانیت رفتار انسان نیزچهره شاخصی دارد.سازمان یاتشکیلات عقلانی جامعه،بیش از هر حوزه دیگر،به فکر اِعمال نظارت،کاستنِ شدت،ازکارانداختن،ومنحرف ساختنِ جهت انگیزه ها وسائق های غریزی وزمینه های پیشینی است.تجزیه وتحلیل دقیق وجامع این وجه دیگرمدرنیته که وجهی مهیج،چشمگیروبرانگیزاننده است،قبل ازهمه با آثار زیگموند فروید درآمیخته است.بنابه نظر فروید،تمدن مدرن اصل واقعیت را جایگزین اصل لذت می کند-اصل واقعیت شرط ضروری همزیستی مسالمت آمیز وامنیت بشمار می رود،واصل لذت زمینه یا دستمایه طبیعی انسان هاست که درمقابل اصل واقعیت قراردارد.به تعبیرعملی این جایگزینی به معنای محدودیت است:در نتیجه ملاحظات مربوط به اینکه انجام چه چیزی بدون پرداختن هزینه گزاف برای تلقی از تلاش ها واقدامات به عنوان تلاش هایی ارزنده میسراست،پویش وجستجو برای سعادت با ممانعت ها وتضییقاتی روبه رو می گردد.امنیت نسبی تا حدودی به بهای یادر مبادله با حداقل بخشی از آزادی فردی به دست می آید.یکی از ویژگی های رفتارمناسب باالگوی تمدن،کفّ نفس وخود محدود سازی است؛جامعه بطورکلی درشکل وجدان یاشعور فردی وآگاهی فردی که بطور اجتماعی بار آمده اند وفرد رابه سرکوب انگیزه هایی تشویق می کنند که ممکن است در تضاد با هنجارهای اجتماعی قراربگیرند،پایگاهی در درون شهر فتح شده به جای می گذارد.»(نوذری،۱۳۸۰: ۳۵-۳۴) «ایدوئولوژی مدرنیسم همپای نوشدن(مدرنیزاسیون)جوامع اروپایی در طول سده ها شکل گرفته است،یعنی به موازات قدرت یابی جامعه مدنی دربرابردولت،قاعده بندی زندگی ومناسبات با قانون،اهمیت یافتن فردیت،پیدایش دولت های دمکراتیک،ومهمتر،این همه را تحقق، پیروزی خرد انسانی دانستن. خرد آدمی را هم ضابطه ای نهایی و هم توجیه پیشرفت انگاشتن و در اثبات جامعه مدرن نسبت به جامعه سنتی و دینی بود. خرد بود که هم علم را موجه جلوه می داد، و هم موقعیت های زندگی اجتماعی را.به گفته ی مشهور هگل در پیشگفتار فلسفه ی حقوق:آنچه عقلانی است واقعی،وآنچه واقعی است عقلانی است.»(گیدنز،ب،۱۳۸۷: ۱۸) اما درباره فرایند عقلانی شدن ماکس وبر :«واقعیت عقلانی شدن را درمعنای جهان شمول،وهمچنین بنیادین تاریخی-جهانی و انسان شناختی آن،درپیش گفتارش برجامعه شناسی دین بیان کرده است.پدیده عقلانی شدن رهنمودبزرگی نه فقط برای جامعه شناسی او بلکه اساساً برای کل نظام او،بویژه برای نوشته های سیاسی اوست.از دید وبر،عقلانی شدن نشانه خصلت بنیادین سبک زندگی غربی است.بطور خلاصه،این سرنوشت ماست،هرچند همان گونه که وبر و مارکس شاهد مثال اند ممکن است کسی دربرابر این سرنوشت نگرش متفاوتی اتخاذ کند وبراین اساس تفسیر دیگری ازآن ارائه دهد.-عقلانیت وبر بیشتر،به رغم رویه تخصصی علمی او،بانوعی نسبت علّی برگشت پذیر به عواملی معین،به عنوان کلیتی اصیل وبدیع،بدون نسبت علّی بیشتر،تلقیمی شود؛یعنی به عنوان کلیت یک نگرش به زندگی وشیوه زندگی به نحوچندگانه مشروط اما با وجود این بی همتا وبه عنوان یک خصیصه غربی.» (وبروهمکاران،۱۳۹۲: ۱۴۲-۱۴۱) ودر ادامه وبر معتقد است که:«عقلانی شدن مفهومی است کلیدی که از طریق آن هم فرهنگها موقعیت دینی خود را تعریف می کنند وهم جامعه شناسی دین باید چنین تعریفهای فرهنگی را از موقعیت دینی بفهمد.»(وبر وهمکاران،۱۳۹۲: ۴۵)
«پویایی ودینامیسم مدرنیته ناشی ازموارد عمده زیر است:الف)جدایی وتفکیک زمان ومکان وبازترکیب یا به هم آمدن مجدد آنها دراشکالی که امکان منطقه یابی دقیق زمانی-مکانیِ حیات اجتماعی رامیسر می سازد. ب)جابه جایی وکنارزدنِ نظام های اجتماعی(پدیده ای که پیوند نزدیکی با عواملِ دخیل در تفکیک زمانی-مکانی دارد. ج)دسته بندی،نظم دهی یا سامان دهی ِ بازتابی وتجدید سامان دهی روابط اجتماعی با عنایت به درون داده های دانش که براعمال وکنش های افراد وگروه ها تأثیرمی گذارند. برای درک پیوندهای درونی وبسیار نزدیک بین مدرنیته ودگرگونی زمان ومکان،باید کارخود را باترسیم برخی تفاوت های موجود در روابط میان زمان/مکان دردنیای ماقبل مدرن شروع کنیم.تمام فرهنگ های ماقبل مدرن برای خود دارای شیوه هایی جهت محاسبه زمان بودند.»(نوذری،۱۳۸۰: ۱۵۲)
اگر بخواهیم ،یکی از مباحث ویا به نوعی،ارزش های دنیای مدرن،را برشمریم باید به مبحث دموکراسی اشاره ویژه ای نمائیم.«اگر هابرماس می خواست نظریه ای صریح وروشن درباره دموکراسی ارائه کند،نظریه وی به لحاظ اخلاقی نظریه ای شناخت گرا وبه لحاظ شکلی نظریه ای مبتنی بر مشارکت[نظریه ای مشارکتی] می بود که ریشه ها وخاستگاه های آن به آراء واندیشه های مید،روسو ومارکس بر می گشت.متأسفانه بحث هابرماس درخصوص دموکراسی،البته تا اینجا،سیستماتیک نبوده ودر سراسرنوشته های وی بطورجسته وگریخته درقالب مضامین وموضوعات دیگر می توان به بحث دموکراسی برخورد.هابرماس در نخستین اثر خود تحول ساختاری حوزه عمومی بیش از هرجای دیگر به این برخورد نزدیک می شود وطی آن به تجزیه وتحلیل ظهور تاریخی نظریه ای هنجاری درخصوص افکار عمومی و وابستگی آن به اشکال جدید مجامع نظیر تالارهای عمومی،قهوه خانه ها،سالن ها وباشگاه ها،اماکن عمومی،شهرهای جدید،ورسانه های ارتباطی جدید نظیر روزنامه ها،مطبوعات،چاپخانه ها وحتی گفت وشنودها ومذاکرات می پردازد.هابرماس در آثارجامعه شناختی خود عموماً بحث خود را راجع به دموکراسی را درقالب مفهوم مشروعیت طرح می کند تا درقالب یک نظریه سیاسی.لیکن با این وجود بازسازی مفهوم دموکراسی مورد اشاره نظریه اجتماعی وی نباید چنان دشوار باشد،زیرا مفهوم مشروعیت از نظر هابرماس بر رابطه بین عقل وسازمان اجتماعی متمرکز است.درکل مشروعیت عبارت است از تایید وبه رسمیت شناختن قابلیتِ ارزشمندیِ یک نظم سیاسی،یابه تعبیر دیگر،درستی وصحتِ ادعاهای آن مبنی بر به حق بودن وعاد لانه بودن.»(نوذری،۱۳۸۰: ۲۵۴-۲۵۳) واما «خود مختاری فرد برداشت خاصی از آزادی است که به نظر برخی هواداران دموکراسی تنها در این نوع حکومت ممکن است.انسان خودمختار کسی است که تصمیمات مربوط به زندگی خود را خودش می گیرد واجرا می کند.روسو نخستین فیلسوف بزرگی است که میان خودمختاری فرد ودموکراسی رابطه اساسی می دید؛به نظر روسو در کتاب قرارداداجتماعی(۱۷۶۲)آزادی عبارت است از اطاعت از قانونی که فردآن را به طیب خاطر می پذیرد؛پس مسأله اساسی ایجاد سازش میان آزادی فردی و وجود دولت به عنوان منبع قانون بدین شیوه حل می شود،به این معنی که همگان باید در وضع قانونی که همگان از آن فرمانبرداری خواهند کرد نقش داشته باشند.بدین سان از طریق دموکراسی مشارکت مستقیم،خودمختاری فرد بااقتدار دولت سازش می یابد.»(بشیریه،ج،۱۳۸۶: ۲۶۱-۲۶۲) «دموکراسی به عنوان شیوه زندگی سیاسی درجهان مدرن برمبانی واصولی استواراست که در طی فرایند درازمدت مبارزه برای ایجاد حکومت دموکراتیک،تکوین یافته اند.جوهر این اصول ومبانی را می توان در اصالت برابری انسان ها ،اصالت فرد،اصالت قانون،اصالت حاکمیت مردم وتاکید برحقوق طبیعی،مدنی وسیاسی انسان ها یافت.منظور از اصالت برابری این است که دردموکراسی افراد،گروه ها وطبقات مردم نسبت به یکدیگر از لحاظ حق حکومت کردن،برتری وامتیازی ندارند.حق حکومت برای همیشه به هیچ فرد یا گروهی واگذارنشده وهیچ گروهی نمی تواند به عنوان برتری فکری یا ذاتی بردیگران حکومت کند.مشروعیت قدرت تنها بر رضایت مردم درپیروی از حکومت مبتنی است.در دموکراسی فرض براین است که مردم نه به حکم ترس و اجبار،بلکه از روی رضایت از حکومت پیروی می کنند وسازوکارهایی برای تضمین این رضایت وجود دارد.اصالت فرد به این معنی است که انسان اصولاً موجودی خردمند به شمار می رودواز این رو باید در تشخیص مصلحت فردی خود،درحدود نظام اجتماعی آزاد وخودمختار باشد.آزادی چه به مفهوم منفی آن(یعنی رهایی از اراده خودسرانه دیگران) وچه به مفهوم مثبت آن(یعنی توانایی گزینش وعمل ومشارکت)در سرشت دموکراسی مضمر وپنهان است.اصالت قانون در دموکراسی به این معنی است که افراد تنها از قوانینی که خود وضع کرده اند،تبعیت می کنند ولاغیر.از این رو آزادی وپیروی از قانون در دموکراسی از هم جدا نیستند.به موجب اصل حاکمیت مردم،تنها منبع مشروعیت قدرت حکومت،اراده مردم است که می توانند رضایت یا عدم رضایت خود را از عملکرد حکومت،اعلام دارند ومجاری خاصی نیز برای اعلام نظر مردم در این خصوص وجود دارد.دردموکراسی ها همه مردم قطع نظر از هویت های قومی،مذهبی،طبقاتی ویاگرایش های سیاسی از حقوق طبیعی،مدنی وسیاسی به ویژه حق بیان اندیشه، دگراندیشی واختلاف نظر برخوردارند.»(بشیریه،ج،۱۳۸۶: ۲۴۴-۲۴۳) البته اندیشمندان دیگری چون جرمی بتنهام^[۱۳۱] در باب لیبرالیسم ودموکراسی نظراتی را ارائه نمودند که می توان بطور خلاصه عنوان نمود که جرمی بنتهام هدف تأسیس دولت را:«حفظ وافزایش شادی وسعادت عمومی می داند.بنتهام حقوق طبیعی را عقیده ای مهمل می دانست وتنها دولت را منبع حقوق فردی می شمرد،لیکن همان حقوق طبیعی فلاسفه لیبرال،به ویژه حق مالکیت خصوصی،رابرای فرد قایل بود.با این حال به نظر بنتهام هدف غایی دولت نه تأمین حداکثر آزادی بلکه تأمین حداکثر شادی وسعادت همگان است.آزادی باید تسلیم شادی وسعادت شود.از همین رو بنتهام هوادار دموکراسی وبرابری نسبی درمالکیت به منظور تأمین سعادت عمومی بود.به همین دلیل،برخی از شارحان اصلی شادی اکثریت را مغایر فردگرایی لیبرالی وموافق دموکراسی غیرلیبرالی یا جمع گرا تلقی کرده اند.به عبارت دیگر،دراندیشه بنتهام برخی تعارضات لیبرالیسم با دموکراسی آشکار شده است. البته جان استوارت میل^[۱۳۲] اندیشه ونظر دیگری در باب لیبرالیسم وبه نوعی دموکراسی دارد که نظرش بدین گونه است:میل برخلاف نظریه اقتصاد دانان کلاسیک،استدلال می کرد که توزیع کالا وثروت درجامعه تابع قوانین طبیعی تغییرناپذیر نیست؛وازهمین جا مسئولیت آگاهانه دولت دراین زمینه استنتاج می شود.همچنین براساس اصول لیبرالیسم استدلال می کرد که حق شرکت درحیات سیاسی باید عمومی باشد.از دیدگاه میل مشارکت عامه مردم در زندگی سیاسی بهترین راه آموزش مدنی مردم نیزبه شمار می رود.به طورکلی ازدیدگاه جان استوارت میل،دموکراسی به معنی مشارکت عامه درسیاست بیش از لیبرالیسم،که به حکومت طبقه بورژوا انجامیده بود،به عدالت نزدیک است.از نظر میل ،فرجام منطقی لیبرالیسم دموکراسی است.دولت دموکراتیک می باید مسئولیت های گسترده ای را برای تأمین رفاه اجتماعی عموم وکاستن از شدت تعارضات طبقاتی برعهده بگیرد.از این دیدگاه،دخالت دولت خود جزئی از سیاست لیبرالی است،زیرا هدف آن رفع موانع غیرارادی وناخواسته ای است که بر سر راه کوشش های سود طلبانه فردپدید می آید.میل برخلاف بنتهام،استدلال می کرد که هدف انسان تنها شادی ولذت نیست،بلکه آزادی وشرافت وحیثیت آدمی برترازآن است.دولت مؤسسه ای اخلاقی است وغایتی اخلاقی داردکه همان پرورش فضیلت درفرد است.به عبارت دیگر،آزادی تنها برای تأمین شادی وسعادت لازم نیست،بلکه لازمه رشد حیثیت انسانی است.»(بشیریه،ب،۱۳۸۷: ۱۹) جان رالز در ادامه مباحثاتش از عدالت وحدود آزادی های فردی سخن به میان می آورد:«جان رالز ضمن وارد آوردن انتقادهای جدی براخلاق فایده گرایانه بنتام ومیل،سعی دارد جنبه اجتماعی اخلاق وظیف گرایانه کانت را از نو زنده کند ونظریه بدیلی به جای نگرش فایده گرایانه که مدتها برسنت لیبرالی حاکم بوده عرضه کند.کتاب پرنفوذ او تا حد زیادی در ترویج این ایده مؤثر واقع شده است.او حقوق را تابع ملاحظات فایده گرایانه نمی داند ومعتقتد است که رفاه عمومی نمی تواند حقوق اساسی فرد تحت الشعاع قراردهد.براساس عدالت هر فردی دارای حریمی است که حتی رفاه عمومی جامعه نمی تواندآن را نقض کند.او بدون اینکه هیچ مفهوم خاصی را از قبل برای خیر برگزیند یا غایت بخصوصی را متعین بداند،معتقداست که باید زمینه ای رافراهم کرد تا افراد بتوانند همان طور که خود می پسندند با هرتصوری که از خوبی دارند غایات خویش را به پیش ببرند وقابلیتهایشان را به فعلیت برسانند.البته باید چارچوبی ایجاد شود که رویه عملی هرکس با آزادی دیگران منافات نداشته باشد.»(توسلی،۱۳۷۶ : ۱۲۷-۱۲۶) اما هابرماس هم در باب عدالت اینچنین گفته است که:«یکی از اصول توزیع عادلانه برابری است وبعضی از فیلسوفان سیاسی گفته اند که این اصل تنها اصل عدالت است-عدالت درتمام اشکال خود نوعی برابری است.اما من معتقدم که این اعتقاد دو وجه عدالت،هم عدالت صوری(باید با افراد به شیوه ای یکسان برخورد کرد.مگرآن که تفاوت مربوطی بین آن ها وجود داشته باشد) وهم عدالت ذاتی (باید همه به یک میزان از مزایا بهره مند شوند وهزینه ها رابرعهده گیرند)را بایکدیگر خلط می کنند.زیرا کاملا روشن است که دربیشتر مواقع تفاوت های معناداری بین مردم هست.»(میلر،۱۳۸۸: ۱۱۰)و اما در مورد هدف غایی لیبرالیسم هم باید عنوان نمود که:«لیبرالیسم در آغاز ایدوئولوژی مقاومت در مقابل قدرت مطلقه وخودکامه بود.به نظر لاک بزرگترین مدافع لیبرالیسم،وقتی حکام بدون داشتن حق،اعمال قدرت کنند،خود را درحالت جنگ با مردم قرار می دهند.بنابراین مردم وقتی مواجه با نقض حقوق وآزادی های خودشوند،حق مقاومت وشورش دربرابر قدرتمندان را دارند.فیلسوف معروف فرانسه در عصر روشنگری،مارکی دوکندورسه^[۱۳۳](۱۷۹۴-۱۷۴۳) برآن بود که لیبرالیسم تضعیف کننده هرگونه قدرت واقتدار اعم از قدرت دولت،کلیسا وسنت است.»(بشیریه،ج،۱۳۸۶: ۲۴۸)
لیبرالیسم را باید محصول بلامنازع دوران مدرن یا به نوعی عصر مدرن بدانیم،که در درون خود شکل حکومت،نوع حکومت ونوع بینش فکری وزندگی مردم را معین می نماید،درباب لیبرالیسم که یک نوع مکتب فکری در غرب به شمار می رود ودر کورهای دیگر هم طرفدارانی دارد،مطالب زیادی عنوان شده است که ما درمورد آن بحث خواهیم نمود.«اندیشه های لیبرالی مبنای فلسفی ونظری نظام های دموکراتیک غرب است.به این مفهوم،دموکراسی تحقق عینی وتعدیل شده نظریه لیبرالیسم است.جوهر لیبرالیسم تفکیک حوزه های دولت وجامعه،وتحدید قدرت دولت درمقابل حقوق فرد درجامعه است.لیبرالیسم از آغاز کوششی فکری به منظور تعیین حوزه خصوصی(فردی،خانوادگی،اقتصادی)دربرابر اقتدار دولتی بوده است؛وبه عنوان ایدوئولوژی سیاسی،از حوزه جامعه مدنی در برابر اقتدار دولت وبنابراین از دولت مشروطه ومقید به قانون وآزادی های فردی وحقوق مدنی،به ویژه مالکیت خصوصی،دفاع کرده است.بر طبق اصول لیبرالیسم حق دولت برای دخالت در زندگی خصوصی ومدنی باید به قیودی نیرومند ومشخص محدود گردد.اساس فلسفی چنین نظری این است که همه انسان ها از خرد بهره مندند،وخردمندی ضامن آزادی فردی است؛وفرد تنها در آزادی می تواند به حکم خرد خود چنان که می خواهد زندگی کند.خردمندی وآزادی فکر دو جزء جدایی ناپذیرند.سلب آزادی از فرد به معنی نفی خردمندی اوست؛ونفی توان خردورزی انسان به نفی آزادی او می انجامد.فرد نابخرد ودربند باید به حکم عقل برتر زندگی کند،خواه این خرد برتر درسنت ومذهب جست جو شود خواه در ایدوئولوژی سیاسی.بر طبق اصول لیبرالیسم،آزادی فردی در وجوه گوناگون ضامن تأمین مصالح راستین فرد وجمع ولازمه شأن وشرف آدمی درمقام موجود خردمند است.از همین رو ابتکار فردی وخصوصی باید درهمه حوزه های زندگی پاسداری وپرتوان گردد.ازهمین جاست که برمخالفت شدید لیبرالیسم با دخالت دولت در زندگی اقتصادی تأکید می شود.البته این تنها جزئی از ضدیت کلی با مداخله دولت در زندگی جمعی است که به ویژه مخالفت با دخالت در زندگی فکری را دربرمی گیرد.دفاع از حقوق اساسی افراد(برطبق قانون موضوعه)،حمایت از نظام نمایندگی،مقیدساختن شیوه اِعمال قدرت به قیود قابل اجرا،انتخابی شدن مناصب،تأکید بر ضرورت تفکیک قوا وغیره-همگی از اصول اساسی لیبرالیسم نشأت می گیرند.»(بشیریه،ب،۱۳۸۷: ۱۲-۱۱)«ایدوئولوژی لیبرالیسم به مفهوم آزادی شهروندان در سایه حکومت محدود به قانون،اساس دموکراسی به شمار می رود.هدف اصلی ایدوئولوژی لیبرالیسم از آغاز پیدایش خود،مبارزه باقدرت مطلقه وخودکامه وخود سر بود.لیبرالیسم نخست برضد حکومت مطلقه کلیسا در غرب وسپس در مقابل حکومت شاهان مطلقه قد برافراشت.به جای قدرت مطلقه،قدرت محدود ومشروط وبه جای قدرت خودکامه وخود سر،قدرت قانونی،آرمان اصلی لیبرالیسم بوده است.از این رو قانونگرایی،تفکیک قوا،حقوق بشر وحکومت مبتنی بر نمایندگی از اصول لیبرالیسم محسوب می شوند.»(بشیریه،ج،۱۳۸۶: ۲۴۵-۲۴۴) اما گر بخواهیم،در باب دموکراسی وتفاوت آن با لیبرالیسم سخن بگوئیم باید یادآور شویم که:«در دموکراسی برابری افراد برخلاف لیبرالیسم کلاسیک تنها به معنایی سیاسی وحقوقی نیست بلکه رژیم دموکراتیک مسئول است شرایط اجتماعی لازم برای تحقق برابری به این معنا فراهم آورد.دموکراسی به عنوان رژیم سیاسی تنها در طی قرون نوزدهم در اروپا شکل گرفت.گسترش حق رأی عمومی در عمل وپیدایش تشکلها ئسازمانهای طبقات مختلف جامعه مقدمه بسط دموکراسی بود.یکی از نمونه های کلاسیک رژیمهای لیبرال دموکراتیک رژیم فرانسه پس از انقلاب سال ۱۸۴۸بود که حق رأی عمومی را بسط داد.»(بشیریه،الف،۱۳۸۸: ۳۱۰)لیبرالیسم بدنبال مشارکت شهروندان در عرصه حاکمیتی است وعنوان می نماید که:«همه باید امکان یکسانی برای بیان ترجیحات یا اراده سیاسی خود داشته باشند،چه این را در جهت دنبال کردن منافع خصوصی خود بشمارند(لاک)،یا دراجرای خودآیینی سیاسی(میل).اما اگر برای اراده سازی دموکراتیک کارویژه معرفتی نیز قایل شویم در این صورت جستجوی منافع شخصی وتحقق آزادی سیاسی با بعد دیگری یعنی کاربرد عقل در عرصه عمومی تکمیل می شود(کانت).»(هابرماس،۱۳۸۶: ۱۶۱-۱۶۰)
اما برای شناخت کافی از فضای فکری واندیشه ای دوران مدرن باید توجه واهتمام ویژه ای به مکتب فکریِ لیبرالیسم بنمائیم چون که ارزش های دوران مدرن ببشتر در درون مکتب فکری لیبرالیسم وجود دارد، بنابراین باید عناصر اصلی وبنیادین لیبرالیسم را برشمریم که عبارتند از:تفکیک قوا،جامعه مدنی،نظارت مردم،تمایزحوزه های عمومی وخصوصی، مقاومت درمقابل قدرت،تسأهل نسبت به عقید واندیشه دیگران وحق مالکیت خصوصی.در واقع« از دیدگاه سیاسی،لیبرالیسم نوعی آزادی را تداعی می نماید که فرد وگروه به عنوان بالاترین هنجارها در روابط اجتماعی وسازمانهای سیاسی مطرح باشند.ریشه های معنوی آن در:انسان مداری،عقل گرایی،تجربه گرایی وروشنگری قرون هفدهم وهجدهم مستحکم شده است.قاعده کلی لیبرالیسم،خوش بینی به ذات انسان است.از نظر لیبرالها،انسان موجودی است ذی شعور که نیازی به قیم ندارد وچنانچه راه برای پیشرفت اوباز باشد،ترقی وپیشرفت او حدی ندارد ودراین راه فقط مدیون خود است.برهمین اساس است که فرد از بندهای افکار قرون وسطی یعنی مکتب تفسیر ومدرسه ،رهایی می یابد وبرای آزادیهای شخصی وسیاسی خود تصمیم می گیرد.اصولاً لیبرالیسم از نظر تاریخی ریشه درآزادیهای فردتی نظام دولت-شهری یونان باستان ودموکراسی محض آن زمان دارد.دموکراسی اشرافی رنسانس نیزآن را زنده می کند.بازیگر اصلی لیبرالیسم سیاسی،عقل عملی است که در قلمرو کشاکش قدرت وعقل انتقادی،صلحی همه جانبه برای فرد وگروه به ارمغان می آورد.»(صلاحی،۱۳۹۰: ۱۱-۱۰)اما اصل مهمی که در باب اصول اساسی وبنیادین دموکراسی می توان نام برد،حقِ حاکمیت مردم است،در دنیای مدرن ،مردم نقش اساسی ویا بنا به تعبیری دیگر شهروند مداری حرف اول را می زند بطوریکه:«مفهوم اصلی حاکمیت مردم این است که حکومت ها قدرت واقتدار خود را از منبع دیگری جز خواست واجماع ورضایت عامه مردم،به دست نمی آورند ومردم می توانند حکومت را تغییر دهند ویا از کار برکنار سازند.بنابراین اقتدار غایی از آن مردم است،هرچند درباره این که چگونه این اقتدار اعمال می شود،در بین مکاتب مختلف دموکراسی اختلاف نظر هست.»(بشیریه،ج،۱۳۸۶: ۲۶۹-۲۶۸) اما اندیشه بنیادینِ دیگری که در دنیای مدرن ودر غرب ریشه دار وقابل بحث است،اندیشه قرارداد اجتماعی است که بسیار در قانونی نمودن والتزام مردم به قانون وحق حاکمیتی وشهروندی،نفش اساسی ایفا نمود.بدین گونه که:«اندیشه قرارداد اجتماعی به عنوان اساس نظم سیاسی،یکی دیگر از مفاهیم بنیادین دموکراسی است که پیشینه آن به توماس هابز،بندیکت دو اسپینوزا^[۱۳۴]،جان لاک،ژان ژاک روسو وامانوئل کانت باز می گردد.در نظریه قرارداد اجتماعی به طور کلی نخست وضع طبیعی یعنی وضع ماقبل پیدایش حکومت توصیف می شود وسپس گذار از آن وضع به وضع مدنی از طریق قرارداد وتوافق عمومی توضیح داده می شود.در این نظریه،قرارداد مورد نظر نقض گردد،حق شورش وطغیان برعیله حکومت متصور می گردد.گرچه نظریه قرارداد اجتماعی اغلب به دموکراسی ربط داده می شود،لیکن می توان تصور کرد که مردم بر طبق قرارداد اجتماعی اولیه برتشکیل حکومتی غیردموکراتیک نیز توافق کنند.»(بشیریه،ج،۱۳۸۶: ۲۵۴-۲۵۳) اما اینطور باید گفت که:«برداشت هابز ولاک از مفهوم قرارداداجتماعی،به رغم برخی تفاوت ها،اساساً شبیه هم بودند.اما برداشت ژان ژاک روسو کاملاً متفاوت بود.در نظریات هابز ولاک،قرارداد اجتماعی منشأ حکومت را بطور کلی توضیح می دهد،در حالی که روسو مفهوم قرارداد را برای نقد حکومت های موجود وتأسیس حکومتی به کار می برد که مبتنی بر اراده عمومی باشد.به نظر روسو قراردادی که اساس حکومت ها وجوامع موجود است،قراردادی فریب آمیز است که در آن اغنیا،تهیدستان را تحمیل می کنند تا وضع نابرابری همچنان تداوم یابد.در وضع طبیعی،اغنیا استدلال می کنند که بهتر است قراردادی برای تأسیس قانون وحکومت بسته شود تا همگان از وضع ناامنی درجان ومال خود رهایی یابند.چنین قراردادی به نابرابریها تداوم می بخشد؛اما برداشت خود روسو از مفهوم قرارداد اجتماعی،برداشتی تجویزی وبرای تأسیس نظم اجتماعی مشروع است.این قرارداد موجب انتقال حاکمیت از مردم به حاکم نمی شود.همگان حقوق خود را به جامعه واگذار می کنند به این شرط که جامعه اصل برابری حقوق را برقرار سازد وهمه قوانین براساس اراده عمومی،که ناظر به مصلحت کل جامعه است،استوار باشد.به نظر منتقدین نظریه قرارداد اجتماعی روسو در مقایسه با نظریات هابز ولاک متضمن تمایلات اساسی برای ایجاد استبداد اکثریت به نام خیر واراده عمومی بوده است.مهمترین نظریه پرداز قرارداد اجتماعی به شکل جدید در قرن بیستم،جان رالز است.»(بشیریه،ج،۱۳۸۶: ۲۵۶-۲۵۵)واگر بخواهیم حتی میان اندیشه هابز ولاک در باب قرارداد اجتماعی سخن بگوئیم وتفاوت اساسی میان این دو را بررسی کنیم باید عنوان نمائیم که:«قرارداداجتماعی هابز یک توافق جمعی برای سامان دادن به زندگی بشراست.برای ایجاد قدرت مطلق،به وجود یک فرمانروای نیرومند نیازاست تادیگران ازوی حساب ببرند ودرنتیجه هیچ کس نتواند به دیگری تجاوزکند.درحالی که قرارداداجتماعی لاک یک وفاق داوطلبی جمعی است نه برای کنترل،نگهبانی وحصاردرآوردن انسان ها،بلکه صرفاً برای سامان دادن به مجازات معدود انسان هایی که حقوق طبیعی دیگران را رعایت نکرده وبه آن تجاوز کرده اند.مادام که تجاوزی صورت نگرفته،انسان ها آزادانه می توانند همان گونه که در وضعیت طبیعی به سرمی برند،به زندگی ادامه دهند.تنها تفاوتی که بعد از قرارداداجتماعی به وجود می آید،آن است که تکلیف تنبیه متجاوز تاحدود زیادی روشن ومشخص شده است.فرمانروای مطلوب هابز وظیفه اش کنترل انسان هاست،درحالی که فرمانروای لاک مجری قانون است.»(زیباکلام،الف،۱۳۹۰: ۷۸)
«دوران مدرنیته،دوران وحدت وانسجام ارزشهای روشنگری،عقلانیت،علم وتجربه وفلسفه جدید است.این دوره،دوره بازیافت هویت انسان وبازگشت انسان خویش است.دوره کاربرد عقل ابزاری وانتقادی است.در این دوره حاکمیت کلیسا برزندگی اجتماعی اروپا مورد شک وتردید قرارگرفته وتضعیف گردید وعقل سکولاریسم به عنوان تنها منبع تشخیص حقیقت وضرورت امور انسانی اصالت پیدا کرد.بزرگترین دگرگونی در ذهنیت انسان وزبان او بود.انسان عصرمدرنیته،انسانی با بینش نوین وتوانا در اعمال قدرت وشناخت وسلطه برجهان است.این توانایی انسان ناشی از تلفیق علم وعقل است.عقلی که موجب گردیده تا نحوه شناخت انسان را نسبت به طبیعت وکلیه امور انسانی تغییر داده وآنها را به چالش بکشد.مدرنیته به معنای سرگذشت خویش اندامی وخود استوار سازی بمنزله سوژه(شناسا)عقلانی خودآگاه وتاریخی درجهت تأسیس قانون وآزادی است.»(رسولی، ۱۳۷۹: ۵۱)اما گر بخواهیم بطور جزئی ارزش های بنیادین مدرنیته که عوماً در غالب مکتبِ فکریِ لیبرالیسم موجود است،را بیان کنیم باید به اصل تفکیک قوا به منزله یک اصلی که توزیع عادلانه قدرت وتحدید قدرت حاکمیت را درپی دارد ،نظر بیفکنیم.از جمله اندیشمندانی که مسئله ی تفکیک قوا با اندیشه های او آغاز گشته،منتسکیو^[۱۳۵] است.«حکومت محدود ومشروط از طریق تجزیه وتفکیک قوا.منتسکیو(۱۷۵۵-۱۶۸۹)فیلسوف بزرگ فرانسوی،نخستین نظریه پرداز تفکیک قوا وقانون اساسی حکومت ها بود.به نظر او نهادهای مختلف حکومت در دموکراسی ها وبرخی دیگر از انواع حکومت،یعنی نهادهای قانون گذاری،اجرایی وقضایی،به منظور تجزیه وتفکیک اقتدار سیاسی وایجاد امکان کنترل ونظارت برآن،تعبیه شده اند.از این رو برقراری تعادل میان قوای حکومتی،مبیّنوضعیت آرمانی است.به نظر او برای حفظ آزادی نمی توان به ذهنیت وخصال شخصیتی حکام وآزاد اندیشی ایشان تکیه کرد،بلکه تنها از طریق عینی یعنی با ایجاد توازن وتعادل میان منافع ونیروها،می توان بدان مهم دست یافت.»(بشیریه،ج،۱۳۸۶: ۲۴۶-۲۴۵) که البته این اصل تفکیک قوا،بسیار مورد استقبال جامعه جهانی وسایر دولتها در نقاط مختلف دنیا شد وحتی امروزه برای انباشت از قدرت وجلوگیری از استبداد،کماکان از این اصلی دموکراسی خواهانه استفاده می شود وپایه اساسی برخی از حاکمیت ها در کشورهای مختلف است. از اصول دیگری که لیبرالیسم وشکل حکومتی وسیاسی که برآن بناشده،اصلِ مترقی ،نظار مردم است که پایه واساس اندیشه لیبرالیسم از آن نشأت گرفته شده است.«بدبینی نسبت به حکومت به عنوان شراجتناب ناپذیر،یکی از مبانی ایدوئولوژی لیبرالیسم است.جان لاک فیلسوف انگلیسی می گفت:سیاستمدارن به طور بالقوه جانوران درنده ای هستند که از کاربرد خودسرانه قدرت در جهت منافع خصوصی خویش ابایی ندارند.پس تنها از طریق تعبیه نهادها وموانع عینی ونظارت مستمر می توان آن ها را مهار کرد،بنابراین سیاستمداران همواره باید زیر نظر نافذ وناقد مردم باشند وگرنه به تبهکاری می گرایند.نظارت مردم برحکام واعمال وسیاست های ایشان از جمله اصول لیبرالیسم است.»(بشیریه،ج،۱۳۸۶: ۲۴۶)اما در بخش اندیشه ای که لیبرالیسم فعال هست،آن بخشِ تساهل نسبت به عقیده واندیشه دیگران می باشد.لیبرالیسم تفتیش عقاید ومجازات نمودن شهروندن را به دلیل داشتن عقیده ای مخالف برنمی تابد وبر آزادی هرچه بیشترِ بیان تأکید ویژه ای می نماید،بطوریکه:«فرایند ظهور لیبرالیسم در اروپا در دوران پس از عصر

آنچه آمریکا را درباره منطقه خاورمیانه نگران ساخته وجود گروه های تروریستی از یک سو و دولتهای غیر دوست که احتمال دستیابی آنان به سلاحهای هستهای نیز وجود دارد، از سوی دیگر است . آمریکا معتقد است این تهدیدات اصولاً از یک منطقه جغرافیایی خاص که از شرق اسرائیل آغاز و تا آسیای مرکزی ادامه مییابد، نشأت میگیرد.
در فاصله زمانی بین سالهای ۱۹۹۱ تا ۲۰۰۲، طی یک دهه آمریکا در پی ارتقای هژمونیک نظامی خود در گسترهی جهانی بود. این بدان معناست که تقویت ناتو در سالهای اخیر را باید در راستای منافع آمریکا ارزیابی کرد. در اصل، آمریکا بیش از دیگران از پیوستن اعضای جدید به ناتو و گسترش آن به حوزه های فرااروپایی طرفداری کرده است. گسترش ناتو به حوزه کشورهای بالتیک، اروپای مرکزی و شرقی سبب ایجاد امنیت برای ایالات متحده و کارایی بیشتر برای ناتو شده و برقراری امنیت بیشتر اروپا در راستای منافع آمریکا است (جاویدنیا، ۱۳۸۲: ۱۶۹).

در عین حال اروپا نیز از گسترش ناتو به حوزه های جدید به دنبال ثبات و امنیت خود بوده است.
انتقال مرکز نزاع به بیرون از اروپا خصوصاً در زمانیکه مسائل و خطرات جدیدی سربرافراشتهاند، برای ایالات متحده واروپا اهمیت اساسی دارد. حضور کشورهای حوزه بالتیک، اروپای مرکزی و شرقی در قالب ناتو و تثبیت اوضاع امنیتی، سیاسی و اقتصادی در این کشورها در راستای رسیدن به هدف اروپایی آزاد و با ثبات موجب میشود تا آمریکا و اروپا توان و قابلیت‌های خود را در راستای مبارزه با خطرات جدید جهانی به مناطق جدید عملیاتی منتقل سازند و به این ترتیب با انتشار حوزه های امنیتی در سراسر اروپا و حتی فراتر از آن در حوزه های جدید متشکل از مدیترانه و خاورمیانه، اروپا را از مرکز نزاعهای احتمالی دور سازند (موسوی، ۱۳۸۴: ۲۵۱).
جمع بندی:
در فصل سوم چنین نتیجه گرفته شد که سازمان پیمان آتلانتیک شمالی به علت حضور آمریکا واتحاد جماهیر شوروی در منطقه حضور نداشته گر چه قدرتهای بزرگ ناتو مانند انگلستان ، فرانسه و آلمان قبلاً در خاورمیانه فعالیت رقابت امیز داشته اند اما در این فصل استدلال می شد که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروری، امریکا ابتدا به صورت یک جانبه و سپس با هماهنگ کردن اعضای ناتو، اصل دخالت و حضور در شرق از جمله در بالکان ،خاورمیانه و آسیای میانه را آغاز کرده است. در این فصل استدلال شد که ناتو در ۴ محور حقوق بشر و حقوق بشر دوستانه،جنگ داخلی،سلاح های هسته ای و کشتار جمعی و تروریسم مباذرت به دخالت نموده و سپس در صورتیکه شرایط فراهم بوده اعضای جدید را جهت الحاق به ناتو پذیرفته است.
فصل پنجم
زمینه های حضور ناتو در خاورمیانه
مقدمه فصل پنجم:
در ادبیات رئالیسم کلاسیک و ژئوپولتیک همواره بر منافع استراتژیک و منابع معدنی تاکید می شود، استدلال شده است که هم فزونی و هم قلت منابع مصرفی باعث جنگ و پرخاشگری می شود. خاورمیانه که مملو از منابع فسیلی یعنی منابع انرژی نفت وگاز می باشد همواره از اهداف بسیار مهم قدرت های بزرگ بوده است و شاهد آن بوده ایم که چگونه شرکت های نفتی غربی بر سر این منابع با یکدیگر نزاع داشته و چگونه ملت ها این منطقه را برای رسیدن به منابع انرژی به خاک و خون کشیده اند. از طرف دیگر آب به عنوان حیاتی ترین منبع مصرفی در منطقه کم بوده و جنگ و ستیز برای تسخیر آبهای خلیج فارس و رودخانه های غیر قابل کشتیرانی در گرفته است. در فصل حاضر در راستای اصول و اهداف ناتو که در واقع انعکاس اهداف آمریکا است نشان داده می شود که چگونه ناتو به صورت خزنده در خاورمیانه حضور پیدا کرده است. استدلالی را که امریکا به عنوان رهبر ناتو برای حضور در منطقه مطرح نموده است به شرح زیر می باشد:
موارد ۴ گانه ای که در فصل قبل به آن پرداخته شد من جمله نقض حقوق بشر و حقوق بشر دوستان و دموکراسی، تروریسم، جنگ داخلی و اشاعه سلاح های کشتار جمعی و سلاح های هسته ای.
باز نگه داشتن شاهراه آبی خلیج فارس برای انتقال نفت و ارائه آن به عنوان کالای همگانی به دنیا به ویژه به کشورهای سردسیر اروپا
مهار جمهوری اسلامی ایران و پیشگیری از صدور انقلاب اسلامی ایران به کشورهای خاورمیانه
تجارت اسلحه به کشورهای منطقه خاورمیانه مطابق برنامه های FMS یعنی Foreign Military Sells Program به ویژه با مبالغ آمیزنشان دادن تهدیدات ایران علیه شیخ نشین های خلیج فارس
تامین امنیت اسرائیل در مقابل کشورهای مسلمان و نیز جنبش های اسلامی منطقه مانند حزب ا.. و حماس
انعقاد قراردادهای تجاری و تاسیس پایگاه های نظامی در منطقه
زمینه های حضور ناتو در خاورمیانه
الف)اهمیت خاورمیانه برای ناتو
مهم‌ترین عامل اهمیت خاورمیانه، به ویژه منطقه خلیج فارس برای کشورهای عضو ناتو به موقعیت راهبردی و وجود منابع غنی نفت و گاز برمی‌گردد. براساس آخرین آمارهای سال ۲۰۱۰، منطقه خاورمیانه بیش از ۶/۵۶ درصد نفت جهان را در خود جای داده است. به علاوه بعد از روسیه مقام‌های بعدی مهم‌ترین دارندگان گاز جهان به کشورهای منطقه خلیج فارس اختصاص دارد. از طرف دیگر، کشورهای عضو ناتو مهم‌ترین واردکنندگان انرژی جهان هستند. به عنوان مثال، آمریکا بزرگ‌ترین مصرف کننده و وارد کننده نفت جهان است. این کشور روزانه ۲۰ میلیون بشکه نفت مصرف می‌کند که تولید داخلی صرفاً پاسخ‌گوی ۴۰ درصد آن است. همچنین این کشور روزانه ۱۰ تا ۱۳ میلیون بشکه واردات نفت دارد. ضمن ا ینکه در آ‌ینده با توجه به کاهش ذخایر سایر کشورهای تامین کننده نفت آمریکا، بر میزان وابستگی این کشور به منطقه خاورمیانه افزوده خواهد شد. وضعیت سایر کشورهای عضو ناتو نیز کم و بیش مانند آمریکا است، بنابراین کشورهای عضو ناتو به شدت به نفت و گاز خلیج فارس وابسته هستند. به همین دلیل، بسیاری از کارشناسان غربی بر این باورند که ناتو به رهبری آمریکا بهترین سازوکار ایجاد امنیت انرژی در سطح جهان و به ویژه در منطقه بی‌ثبات خلیج فارس است.
ذخایر اثبات شده نفت خاورمیانه