۱-۴-۳-۷- سابقه خانوادگی :
خویشاوندان درجه یک زنان مبتلا به میوم تا ۵/۲ برابر بیشتر در معرض خطر پیشرفت میوم می باشند. خویشاوندان درجه دو زنان مبتلا به میوم تا بیش از ۲ برابر احتمال خطر بیان قوی و شدید α-VEGF (یک فاکتور رشد مرتبط با میوم است) را نسبت به زنانی که میوم دارند ولی سابقه فامیلی ندارند، نشان می دهند.
۱-۴-۳-۸- تفاوت های نژادی :
نتیجه یک مطالعه گسترده بر روی زنانی که براساس گزارشات پزشکی و نتایج سونوگرافی مبتلا به میوم بودند، نشان داده است که زنان آمریکایی- آفریقایی، ۹/۲ برابر بیشتر در معرض خطر ابتلاء به میوم نسبت به زنان سفید پوست قرار دارند. همچنین زنان آمریکایی- آفریقایی، میوم ها را در سنین جوانتر و به تعداد بیشتر و همچنین با علائم شدیدتری نشان می دهند. هنوز مشخص نشده است که این تفاوت ها ناشی از سطح بالای استروژن بدن می باشد و یا با عوامل ژنتیکی خاص مرتبط است (۷۸).
۱-۴-۴- نظریه های شکل گیری میوم ها :
با وجود تأثیر عمده میوم بر سلامتی، اطلاعات کمی در مورد علل تشکیل آنها بدست آمده است .مهم ترین جنبه از علت ایجاد فیبروئید، یعنی آغازگر(های) آن ناشناخته مانده است. جدیداً چند نظریه مطرح شده است؛ فرضیه ای در این رابطه وجود دارد که می گوید، افزایش سطوح استروژن و پروژسترون منجر به افزایش میزان تقسیمات میتوزی می گردد که احتمالاً با افزایش وقوع جهش های سوماتیکی در ایجاد میوم مشارکت می کنند (۸۸).
اخیراً نشان داده شده است که فاکتورهای رشد به عنوان میانجی روی استروژن اثر می گذارند و نقش مهمی را در پیشرفت تومورهای فیبروئیدی ایفا می کنند.
فاکتورهای رشد، پروتئین ها/ پلی پپتیدها، به صورت موضعی توسط سلولهای ماهیچه ای صاف تولید می شوند. به نظر می رسد در درجه اول فاکتورهای رشد با افزایش ماتریکس خارج سلولی محرک رشد میوم باشند. برخی از عوامل شناسایی شده که با رشد میوم مرتبط اند؛ شامل فاکتور رشد تغییر شکل دهنده β (TGF-β)، فاکتور رشد فیبروبلاستی بازی(bFGF) ، فاکتور رشد اپیدرمی (EGF)، فاکتور رشد مشتق از پلاکت (PDGF)، فاکتور رشد اندوتلیال عروقی(VEGF)، فاکتور رشد مرتبط با انسولین (IGF) و پرولاکتین می شوند (۳۷).
فاکتورهای رشد با روش های پیچیده ای بر روی سلولها اثر می گذارند؛ و پاسخ سلولها به مجموعه ای از فاکتورهای رشد ممکن است با پاسخ به یک فاکتور رشد خاص، متفاوت باشد. بسیاری از این فاکتورهای رشد در میوم ها افزایش بیان دارند که باعث افزایش تقسیمات سلولی عضله صاف (bFGF، TGFβ)، افزایش سنتز DNA (EGF،PDGF ) ، تحریک سنتز ماتریکس خارج سلولی (TGF-β)، افزایش میتوژنز (EGF، TGF-β،IGF ، پرولاکتین) و یا افزایش رگزایی (VEGF، bFGF ) می شوند (۳۶).
۱-۴-۵- ژنتیک میوم ها :
۴۰% از میوم ها مربوط به ناهنجاری های کروموزومی می شوند (۶۳). شایع ترین این ناهنجاری های شامل جابجایی بین کروموزوم های ۱۲ و۱۴، حذف در بازوی بلند کروموزوم ۷ و تریزومی در کروموزوم ۱۲ می باشد (۶۴). ۶۰% باقی مانده ممکن است در اثر جهش های غیر حذفی رخ دهند. بیش از ۱۰۰ ژن تاکنون شناسایی شده اند که بیان آنها در سلولهای میومی کمتر یا بیشتر از حالت طبیعی است، این ژن ها عبارتند از ژن های وابسته به استروئید جنسی که شامل گیرنده استروژن α، گیرنده استروژن β، گیرنده پروژسترون A، گیرنده پروژسترون B، گیرنده هورمون رشد، گیرنده پرولاکتین خارج سلولی و ژن های کلاژن می شوند. بسیاری از ژن ها در تنظیم رشد سلول، تمایز، تکثیر و تقسیم سلولی نقش دارند (۶۰).
علاوه بر این ژن ها، مجموعه ژن های پانل ترومبوز از جمله PAI-1، فاکتور II )پروترومبین) و β فیبرینوژن، پروتئین های مسیر انعقادی هستند که در سرطان زایی نیز دخیل می باشند. برای شناخت اثرات این ژن ها بر روی میوم رحمی ملزم به شناخت نقش آنها در هموستاز^[۱۶] هستیم.

۱-۵- هموستاز :
هموستاز یا قطع خونریزی در داخل بخش داخل عروقی مفروش به وسیله اندوتلیوم رخ می دهد. هموستاز طبیعی و ترومبوز مستلزم شماری از فاکتورها هستند. این فاکتورها شامل پلاکت ها، گرانولوسیت ها، مونوسیت ها و نیز سیستم پروتئینی انعقاد(تشکیل لخته)، فیبرینولیتیک (لیز لخته) و ضد انعقادها (تنظیم کننده) می شوند. هر یک از سه سیستم پروتئینی فعالیت سایرین را متعادل می سازد (۸۰). هموستاز طبیعی مستلزم تأثیر متقابل بین اجزاء سلولی و پروتئین های دخیل در تشکیل و لیز لخته است (۹۸). به طور طبیعی اندوتلیوم که بخش عروقی را مفروش می سازد، در ماهیت تشکیل ضد انعقادی آن مشارکت می نماید. سلولهای اندوتلیال، گلیکوز آمینوگلیکان هایی را دارند که به آنتی ترومبین متصل می شوند. سلولهای اندوتلیال همچنین پروستاسیکلین و اکسید نیتریک را ترشح می کنند که جلوی فعال شدن پلاکت را می گیرند (۹۸). همچنین این سلولها به پلاسمینوژن و فعال کننده بافتی پلاسمینوژن (tPA) که در فیبرینولیز و تداوم وضعیت ضد انعقادی مشارکت دارند، متصل می شوند.
هنگامی که دیواره رگ آسیب می بیند کلاژن در معرض تماس قرار می گیرد و پلاکت ها به جایگاه آسیب می چسبند (۱۰۵) (شکل ۲-۱). فاکتور فون ویلبراند (vWF) به پلاکت ها اتصال پیدا می کند و در چسبیدن آنها به دیواره رگ آسیب دیده کمک می رساند (۴۵). این واقعه چسبیدن با شروع یک آبشار پیام رسانی در داخل پلاکت، آنها را فعال می کند (۱۲۰). پلاکت های تحریک شده محتویات گرانول های خود را رها می کنند و در تولید ترومبین از سطح خود کمک می کنند. در نتیجه ی فعال شدن پلاکت و تشکیل ترومبین، پلاکت ها مجتمع می شوند و میخ هموستاتیک تشکیل می شود (۱۱۰) (شکل ۱-۲).
شکل (۱-۲): نمودار طرح واره هموستاز. هنگامی که رگ آسیب می بیند پلاکت ها به محل آسیب از طریق فاکتور فون ویلبراند (vWF) متصل می شوند. در موقع چسبیدن پلاکتها فعال می شوند و محتویات گرانول خود را رها می سازند. ADP رها شده و کلاژن عریان شده پلاکت های بیشتری را به محل آسیب فرا می خوانند. به طور مشابه در محل آسیب، فاکتور بافتی (TF) تنظیم رو به بالا می شود و با فاکتور VII_a، فاکتور IX را به فاکتور IX_a و به طور متوالی با فعال سازی فاکتور X به فاکتورX_a ، پروترومبین را فعال می سازد. ترومبین نیز فیبرینوژن را به شکل مونومر فیبرین که بعداً به صورت لخته فیبرینی پلیمریزه می شود، پروتئولیز می نماید. این وقایع بر سطح یا در نزدیکی سطح پلاکت فعال شده روی می دهند (۸۰).
مجاور محل آسیب، فاکتور بافتی (TF) در زیر اندوتلیوم تنظیم افزایشی می شود و یک کمپلکس را با فاکتور (FVII_a) VII_a تشکیل می دهد. کمپلکس FVII_a-TF فاکتور IX را به فاکتور IX_a فعال، مبدل می کند؛ که این زیموژن فاکتور X را به فاکتور X_a فعال از لحاظ آنزیمی تبدیل می کند. فاکتور X_a در حضور فاکتور V_a، پروترومبین (فاکتور II) را به ترومبین (فاکتور II_a) که آنزیم اصلی لخته سازی است فعال می کند. ترومبین سپس فیبرینوژن را پروتئولیز می کند تا فیبرین تشکیل شود. به علاوه ترومبین همراه با سایر آگونیست ها از قبیل کلاژن، ADP، فاکتور فعال کننده پلاکت (PAF) و اپی نفرین، یک فعال کننده فیزیولوژیک اصلی پلاکت ها محسوب می شوند. پلاکت های فعال نشده احتمالاً بدون پیشبرد انعقاد گردش می کنند (۸۰).
۱-۶- تشکیل فیبرین و سیستم فیبرینولایتیک :
شش زنجیره پپتیدی مولکول فیبرینوژن به صورت ساختاری سازماندهی می شوند که توصیف آنها بدین صورت است که یک حوزه ی E مرکزی و دو حوزه ی D انتهایی دارند. وقتی ترومبین شکل می گیرد فیبرینوپپتیدA را از زنجیره Aα و فیبرینوپپتیدB را از زنجیره Bβ در منطقه حوزه E می شکافد (۷۱). باقیمانده این فیبرینوژن پروتئولیز شده به وسیله ترومبین، مونومر فیبرینی محلول نامیده می شود. سپس مونومرهای فیبرینی محلول با ارتباط انتها به انتها و کنار به کنار هم مجتمع می شوند تا یک پلیمر (بس پار) فیبرینی غیرکووالان را تشکیل دهند. فاکتور XIII فعال شده، زیر واحدهای مونومریک فیبرین را به صورت یک لخته ی فیبرینی نامحلول با پیوند متقاطع (Cross-link)، به هم پیوند می زند (شکل۱-۳) (۸۰).
شکل (۱-۳): تشکیل لخته فیبرین. (A) طرحی از فیبرینوژن (B) ترومبین فیبرینوپپتیدهای A و B را از فیبرینوژن پروتئولیز می کند و مونومر فیبرین را به جای می گذارد. © فیبرین محلول سپس کنار به کنار و انتها به انتها (به خاطر وضوح آن نشان داده نشده است) برای تشکیل پلیمرهای فیبرین اجتماع می کند. (D) فاکتور XIII (فاکتور XIII_a) فعال شده از طریق ترومبین به صورت کووالانس، پلیمرهای فیبرین را اتصال متقاطع می دهد تا در نهایت به شکل لخته ی غیرمحلول درآید. (E) توجه شود که ‘E’ به حوزه ی مرکزی مولکول فیبرینوژن اصلی و ‘D’ به حوزه های محیطی ارتباط دارند (۸۰).
سیستم پروتئینی فیبرینولیتیک متشکل از زیموژن پلاسمینوژن و فعال کننده طبیعی آن است. پلاسمینوژن از طریق فعال کننده پلاسمینوژن بافتی (tPA) به آنزیم اصلی لیز کننده ی لخته یعنی پلاسمین تبدیل می شود. این فعال کننده ها در اندوتلیوم و نیز در گرانوسیت ها و مونوسیت ها یافت می شوند. PAI-1 مهار کننده اصلی tPA و آلفا دو آنتی پلاسمین، مهار کننده اصلی پلاسمین شکل گرفته است. لخته از طریق فاکتور XIII_a اتصال متقاطع می یابد، در نهایت پلاسمین تشکیل شده و لخته فیبرینی نامحلول با اتصال متقاطع را می شکافد، سپس حوزه D-D دیمر تشکیل شده را آزاد می کند. (۱۰۸)(شکل ۱-۴).
شکل (۱-۴): فیبرینولایز. میخ پلاکتی بر اثر جای گرفتن فاکتور XIII_a در لخته فیبرینی محکم می شود. فاکتور XIII_a همچنین -_۲ آنتی پلاسمین را به لخته متصل می کند و بدین وسیله سبب محافظت لخته در برابر فیبرینولیز ناشی از پلاسمین می شود. در عین حال سلولهای اندوتلیان سالم مجاور (EC) فعال کننده پلاسمینوژن نوع بافتی (tPA) ترشح می کنند. بخشی از tPA که از چنگ PAI-1 می گریزد پلاسمینوژن متصل به لخته را به پلاسمین تبدیل می کند و لخته فیبرینی را تجزیه می کند، سپس سبب آزاد شدن D-دیمر و پپتیدهای فیبرینی محلول می شود. به این ترتیب، شناسایی D-دیمر در گردش خون حاکی از فیبرینولیز فعال است (۱۰۸).
۱-۷- هموستاز و سرطان :
مسیرهای متعددی برای، رشد و پیشرفت سرطان وجود دارد. سلولهای سرطانی ظرفیت لازم برای تکثیر و مهاجرت را بدست آورده اند و پروتئولیز و نفوذپذیری را القاء می کنند. آنها حساسیت کمی نسبت به آپوپتوز، و در عین حال توانایی ویژه‌ای در تحرک و چسبندگی دارند (۱۹). در حال حاضر بخوبی ثابت شده است که عوامل ضروری هموستاز ( از قبیل پروتئین‌های انعقادی و تجزیه کننده فیبرین و پلاکت‌ها)، نقش مستقیمی در این فرایندها ایفا می‌کنند (۹۳،۸۵).
سطوح بالای فاکتور بافتی (TF) با پیشرفت بالینی سرطان همراه است و افزایش سطح آن به عنوان یک شاخص پیش آگهی دهنده نامطلوب به شمار می آید. خاموش شدن ژن TF می تواند رشد تومور و رگزایی را در بدن مهار کند (۱۱۹،۹۲). بیان نابجای TF در سلولهای سرطانی و سلولهای اندوتلیالی عروق نتیجه ی فعال شدن انکوژن K-RAS و کاهش ژن سرکوبگر تومور (P53) می باشد (۴۱).
علاوه براین، مجموعه TF–FVIIa، بیان فاکتور رشد مشتق شده از عروق (VEGF)، بیان بیشتر TF و بقای سلولهایی که به سمت آپوپتوز هدایت می شوند را القاء می کند. این وقایع تحریک رگزایی، چسبندگی و مهاجرت را به همراه دارند (۸۷،۳۷،۷).
ترومبین باعث افزایش بیان TF، فاکتور رشد مشتق شده از عروق (VEGF)، گیرنده VEGF، فاکتور رشد فیبروبلاستی و ماتریکس متالوپروتئازها می شود (۹۴). این امر منجر به تغییر شکل سلولهای اندوتلیالی، افزایش نفوذپذیری عروق، مهاجرت و افزایش بقای سلولهای سرطانی می شود (۵۰).
علاوه بر این، به نظر می‌رسد که فیبرینوژن با پلاکت‌های سازندۀ میکروترومبی مرتبط اند و از این طریق تومور را تثبیت می‌کنند؛ این امر باعث ایجاد یک مانع فیزیکی می‌شود که از چسبیدن سلولهای کشنده طبیعی (NK-cell)، مونوسیت‌ها و لنفوسیت‌ها به سلولهای تومور جلوگیری می‌کند. فیبرینوژن با حفاظت از سلولهای توموری در برابر سیستم ایمنی ذاتی، پتانسیل متاستازی آنها را افزایش می‌دهد (۱۳،۱۲). فیبرینوژن علاوه بر پوشاندن سلولهای توموری می‌تواند انواع سلولها و فاکتورهای رشد بی‌شماری را به هم متصل کند و به این صورت ساختاری استرومایی به تومور داده و پتانسیل تهاجمی را تغییر دهد (۱۰۰).
سلولهای سرطانی بسیاری از پروتئین های فیبرینولایتیک (uPA، tPA،PAI-1، PAI-2) را بیان می کنند و باعث پیشرفت و یا مهار آنها می شوند. سلولهای سرطانی سیستم فیبرینولایتیک را تخریب می کنند که نتایج آن حفظ ماتریکس فیبرین، رشد سلولها و متاستاز است.
فعال سازی پلاکت ها توسط ترومبین، منجر به آزاد شدن فاکتورهای رشد مانند VEGF، فاکتور رشد مشتق از پلاکت ها و فاکتور رشد فیبروبلاستی می شود. این فاکتورهای رشد به آنژیوژنز و مهار آپوپتوز کمک می کنند (۲۴).
عواملی که در بالا به آنها اشاره شد، همگی به طور طبیعی در سیستم هموستاز نقش دارند. به نظر می رسد که فعال شدن سیستم انعقادی به عنوان مزیتی برای رشد و پیشرفت سرطان محسوب می شود (۵۷).
۱-۸- ترومبوز و سرطان :
در بیماران سرطانی بروز عوارض مربوط به ترومبوآمبولی وریدی (VTE) شایع می باشد و دومین دلیل اصلی مرگ محسوب می شود. خطر ابتلاء به VTEی علامت دار در بیماران سرطانی در مقایسه با بیماران غیرسرطانی ۶ تا ۷ برابر بیشتر است و خطر بروز VTE در بین انواع سرطانها یکسان نمی باشد (۸۳،۴۳).
Chew و همکارانش (۲۰۰۶) خطر بروز VTE در بیمارانی که بیماری آنها در مرحله متاستازی است را به ترتیب، در بین مبتلایان به سرطان پانکراس (۲۰%)، معده (۷/۱۰%)، مثانه (۹/۷%)، رحم (۴/۶%)، کلیه (۶%) و ریه (۵%) برآورد کردند (۲۸).
Blom و همکارانش (۲۰۰۵) با مطالعه ای که بر روی بدخیمی ها و جهش های ترومبوتیک انجام دادند، به این مسئله پی بردند که احتمال بروز VTE در بیمارانی با متاستازهای دوردست در مقایسه با بیماران فاقد متاستازهای دوردست تا ۲۰ برابر بیشتر است. این گروه تحقیقاتی، بالاترین خطر بروز VTE را در مبتلایان به بدخیمی های هماتولوژیک، و بعد از آن به ترتیب در بین بیماران مبتلا به سرطان ریه و سرطان مجرای گوارش (معده ای-روده ای) مشاهده کردند (۱۷).
در یک تحقیق دیگر Heit و همکارانش (۲۰۰۵) نشان دادند که خطر بروز VTE در سرطان پانکراس و غدد لنفاوی بیش از ۲۵% است، و در مرتبه بعدی خطر بروز VTE در سرطان کبد، سرطان خون، سرطانهای مجرای گوارشی (مری، کیسه صفرا) و سرطانهای مربوط به زنان بیش از ۱۷% می باشد (۴۷).
Vossen و همکارانش در سال ۲۰۱۱ به این نتیجه رسیدند که پلی مورفیسم فاکتورهای لخته کننده خون با خطر ابتلاء به سرطان روده بزرگ در ارتباط است (۱۱۲).
۱-۹- ترومبین :
ترومبین یک گلیکوپروتئین وابسته به ویتامین K می باشد و به صورت یک زیموژن غیرفعال (پروترومبین) در کبد سنتز می شود. از آنجا که ترومبین از اهمیت زیادی در سیستم انعقادی برخوردار است، نقص در پروترومبین معمولاً باعث اختلال در لخته شدن خون و در نتیجه اختلالات خونریزی دهنده می شود (۵۳).
Poort و همکارانش (۱۹۹۶) با تعیین توالی DNA در ژن پروترومبین (بر روی کروموزوم ۱۱) که بر روی بیماران انجام دادند ، دریافتند که جهش گوانین به آدنین در موقعیت نوکلئوتید ۲۰۲۱۰ قرار دارد (شکل۱-۵). این ژن دارای ۱۴ اگزون و ۱۳ اینترون می باشد (۶). جهش در PT G20210A خطر بروز ترومبوز وریدی را از طریق بالا بردن سطح پروترومبین در خون افزایش می دهد (۲۷).
شکل (۱-۵): موقعیت ژن پروترومبین (۱۱p11) (48)
علاوه بر این، افزایش سطح پروترومبین ممکن است منجر به افزایش یک پروتئین به نام مهار کننده فیبرینولیز ترومبین فعال (TAFI) شود؛ این پروتئین مهار کننده از روند فیبرینولیز است. بنابراین ممکن است، افزایش TAFI روند فیبرینولیز را مختل کند که در این صورت منجر به تجمع لخته و در نتیجه ایجاد ترومبوآمبولی وریدی شود (۵۳).
بررسی میزان شیوع برای هتروزیگوت های PT G20210A در سفیدپوستان ایالات متحده ۵-۲ درصد، در نژاد آفریقایی- آمریکایی ۳ درصد و در نژادهای آسیایی و بومیان آمریکایی نادر است. شیوع هموزیگوت جهش یافته برای PT G20210A تقریباً در میان یک نفر از هر ۱۰۰۰۰ نفر رخ می دهد و خطر ترومبوز را در تمام گروه ها ی سنی و در هر دو جنس افزایش می دهد (۹۱).
۱-۹-۱- بررسی ارتباط بین پلی مورفیسم PT G20210A و خطر ابتلاء به سرطان و ترومبوز :
در مطالعه ای مشخص شد (۲۰۰۵) که افراد مبتلا به سرطانی که برای PT G20210A یا فاکتورV Leiden هتروزیگوت هستند، نسبت به افراد مبتلا به سرطانی که برای همه فاکتورهای ترومبوفیلی هموزیگوت و سالم اند، ۲۰ برابر بیشتر احتمال پیشرفت ترومبوز اندام فوقانی وجود دارد (۱۸).
در مطالعه ای (۲۰۰۵) ارتباط جهش PT 20210A و خطر ابتلاء به سرطان سلولهای سنگفرشی حفره دهان مورد بررسی قرار گرفت. در این پژوهش از بین ۱۰۲ فرد مبتلا به سرطان دهان، ۵ فرد هتروزیگوت و ۹۷ فرد هموزیگوت نرمال بودند که با تعداد افراد هتروزیگوت و هموزیگوت نرمال برای گروه شاهد برابری می کرد. از بین افراد بیمار و سالم هیچ جهشی برای این پلی مورفیسم دیده نشد، در نتیجه گزارش شد که ارتباط معنی داری بین جهش PT 20210A و خطر ابتلاء به سرطان دهان وجود ندارد (۱۰۹).
۱-۱۰- فیبرینوژن :
فیبرینوژن، گلیکوپروتئین ساخته شده توسط سلولهای کبدی است که توسط ترومبین فعال به فیبرین نامحلول تبدیل می شود (۱۰۷)، همچنین یک پروتئین کلیدی در مسیر انعقاد محسوب می شود که در چندین فرایند مثل تشکیل لخته، التیام زخم و در آخرین مرحله از آبشار انعقادی شرکت دارد (۵۶،۳۱). فیبرینوژن یک گلیکوپروتئین ۳۴۰ کیلودالتونی است که ساختار آن از دو مجموعه تشکیل شده است، این دو مجموعه شامل سه زنجیره پلی پیتیدی همولوگ می باشند و زنجیره های Aα، Bβو γ نامیده می- شوند. این زنجیره ها با اتصال به یکدیگر تشکیل یک ساختار هگزامری را می دهند. هر پلی پپتید توسط یک ژن مجزا کد می گردد که به ترتیب عبارتند از: FGA، FGB و FGG. این سه ژن بصورت خوشه در ناحیه ای بطول ۵۰ کیلوباز در کروموزوم ۴ موقعیت ۴q28-31 قرار گرفته اند (شکل ۱-۶ ) (۱۱۳).
در یک مطالعه که توسط Thomasو همکارانش (۱۹۹۱) صورت گرفت، مشخص شد که یک جهش G به A در موقعیت نوکلئوتید ۴۵۵- در پروموتر ژن FGB وجود دارد (۹۵).
شکل(۱-۶): موقعیت ژن FGB (4q28) (48)

شکل (۴-۶): درصد فراوانی پاسخ دهندگان در مقایسه دو عامل کیفیت و خدمات پس از فروش
۱۱۶
در شکلهای (۴-۷) و (۴-۸) به ترتیب میزان فراوانی و درصد فراوانی در مقایسه دو عامل «کیفیت» و «برند» نشان داده شده است.
شکل (۴-۷): فراوانی پاسخ دهندگان در مقایسه دو عامل کیفیت و برند
شکل (۴-۸): درصد فراوانی پاسخ دهندگان در مقایسه دو عامل کیفیت و برند
در شکلهای (۴-۹) و (۴-۱۰) به ترتیب میزان فراوانی و درصد فراوانی در مقایسه دو عامل «خدمات پس از فروش» و «برند» نشان داده شده است.
شکل (۴-۹): فراوانی پاسخ دهندگان در مقایسه دو عامل خدمات پس از فروش و برند
۱۱۷
شکل (۴-۱۰): درصد فراوانی پاسخ دهندگان در مقایسه دو عامل خدمات پس از فروش و برند
در شکلهای (۴-۱۱) و (۴-۱۲) به ترتیب میزان فراوانی و درصد فراوانی در مقایسه دو عامل «قیمت» و «برند» نشان داده شده است.
شکل (۴-۱۱): فراوانی پاسخ دهندگان در مقایسه دو عامل قیمت و برند
شکل (۴-۱۲): درصد فراوانی پاسخ دهندگان در مقایسه دو عامل قیمت و برند
۱۱۸
در شکلهای (۴-۱۳) و (۴-۱۴) به ترتیب میزان فراوانی و درصد فراوانی در مقایسه دو عامل «قیمت» و «خدمات پس از فروش» نشان داده شده است.
شکل (۴-۱۳): فراوانی پاسخ دهندگان در مقایسه دو عامل قیمت و خدمات پس از فروش
شکل (۴-۱۴): درصد فراوانی پاسخ دهندگان در مقایسه دو عامل قیمت خدمات پس از فروش
۴-۳- بررسی عوامل موثر بر رفتار خریداران
هرچند که در فصل اول و دوم به تفصیل و براساس تحقیقات اکتشافی، مدل های معتبر در بازاریابی مانند ۴P و نظرات خبرگان علم بازاریابی صنعتی چون کاتلر، رادلف، هامبورگ، اندرسون، موریس، ارجان و هاوالدار به تاثیر عوامل کیفیت، خدمات پس از فروش، قیمت و نام و نشان تجاری پرداخته شد، اما به منظور بررسی این عوامل از دیدگاه اعضای نمونه تحقیق، پرسشنامهای حاوی ۱۷ سوال در بین پاسخ دهندگان توزیع شد.
۱۱۹
بعد از جمع آوری داده ها، به منظور تجزیه و تحلیل استنباطی آنها باید از یکی از دو دسته روش های آماری پارامتریک یا ناپارامتریک استفاده کرد. با توجه به اینکه داده های رتبهای^[۱۷۳] میباشند برای تصمیم گیری در مورد انتخاب یکی از این روشها ابتدا باید نرمال بودن داده ها بررسی شوند، براین اساس داریم:

فرضیه صفر^[۱۷۴] (H₀): داده ها از توزیع نرمال تبعیت میکنند.
فرضیه مقابل^[۱۷۵] (H₁): داده ها از توزیع نرمال تبعیت نمیکنند.
برای بررسی نرمال بودن داده ها از آزمون Anderson- Darling استفاده میکنیم. نتایج حاصل از این آزمون که توسط نرم افزار Minitab محاسبه شدند ، نشانگر آن بود که با توجه به اینکه مقدار P-Value به دست آمده برای چهار عامل کیفیت، قیمت، خدمات پس از فروش و برند کوچکتر از ۰۰۵/۰ می باشد، بنابراین فرضیه H₀ رد میشود و فرضیه H₁ تایید میشود . لذا باید از یکی از روش های آماری ناپارامتریک برای تجزیه و تحلیل داده ها استفاده کرد.
۴-۳-۱- آزمون علامت یک نمونهای
روش ناپارامتری مورد استفاده در این تحقیق، «آزمون علامت» است. این آزمون معادل آزمون t در آمار پارامتریک است. آزمون علامت خود به «آزمون علامت یک نمونهای» و «آزمون علامت زوج نمونهای» تفکیک میشود. روش آزمون علامت یک نمونهای بدین صورت است که هریک از مقادیر نمونه را از مقدار میانه ^[۱۷۶] کم میکنیم (باتوجه به استفاده از طیف لیکرت ۵ گزینهای مقدار میانه در این تحقیق برابر با عدد ۳ است). اگر تفاضل مثبت بود علامت «+» و اگر منفی بود علامت «-» را مینویسیم و اگر تفاضل صفر بود آن نمونه را حذف میکنیم. هر نمونه ۵۰% شانس دارد که به آن علامت + داده شود، بنابراین تعداد علامتهای مثبت توزیع دو جملهای با پارامترهای n و np دارد که در آن مقدار p برابر با ۵/۰ است. (آذر و مومنی، ۱۳۸۵، ۲۸۶).
در این تحقیق به منظور انجام آزمون علامت تک نمونهای از نرم افزار Minitab استفاده شد. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده ها بیانگر آن بودند که هر چهار عامل کیفیت، قیمت، خدمات پس از فروش و برند با احتمال ۹۹% بر رفتار خریداران ماشین آلات راهسازی تاثیر دارند.

شکل ۲-۲ برآورد نهایی از مدل عامل را نشان می دهد (Ignacio Rodríguez del Bosque et al., 2009).
۲-۲- رضایتمندی
اندازه گیری رضایت مشتری یکی از مهمترین وظایف مدیران و بازاریابان در حوزه صنعت گردشگری است چرا که ارتباط مستقیم و معناداری با ادامه کسب و کار دارد. بدون تردید، رضایتمندی مشتریان یکی از مهمترین عوامل موفقیت سازمان­ها اعم از تولیدی یا خدماتی به منظور نیل به تعالی در کسب و کار است. گردشگران راضی تاثیر مستقیمی بر توسعه همه بخش­های صنعت گردشگری و محیط کسب و کار می­گذارند. البته امروزه از کسب رضایت مشتری هم خیلی صحبت می­ شود؛ که این خود جای بسی خوشحالی است. چرا که درتعاریف مربوط به انتظارات قبل و بعد از سفر آنچه پررنگ تر است، رضایتمندی است. تعاریف متعددی برای رضایتمندی وجود دارد. هرچند هیچ یک از تعاریف، توضیح و مفهوم مشخص و جامعی را برای ما به ارمغان نمی­آورد.

رضایت مشتری طبق تعریف سازمان جهانی گردشگری عبارت است از : “یک مفهوم روانشناسانه که شامل احساس خوشی و لذت ناشی از به دست آوردن آنچه که فردی امیدوار است و از یک محصول و یا خدمت انتظار دارد، می­باشد” (G. Chi, 2005).
در رابطه با موضوع گردشگری، لی (۲۰۰۹) رضایت را ادراک یا احساس مثبت گردشگران که با مشارکت در یک فعالیت تفریحی خاص ایجاد می­گردد، تعریف می­ کند. رضایت گردشگر، بر انتخاب مقصد و رفتارهای آتی او تاثیرگذار است (T. H. Lee, 2009).
همچنین پیزام، نیومن و ریچل (۱۹۷۸) رضایت گردشگر را به عنوان نتیجه مقایسه بین “تجربه یک گردشگر در یک مقصد بازدید شده و انتظارات درباره آن مقصد” تعریف می­نمایند.
در ادبیات رضایت از دو کلمه لاتین satis به معنای کافی و facer به معنای انجام دادن یا ساختن مشتق شده است. در نتیجه رضایت به معنای طلب کردن آن چیزی است که به دنبال آن هستیم تا وقتی که آن را به طور کامل به دست آوریم (Javadein & Keimasi, 1390). در متون بازاریابی به گونه­ های مختلفی رضایت را تعریف کرده اند از آن جمله:
رضایت مشتری احساس یا نگرش مصرف کننده نسبت به محصول یا خدمت پس از اینکه مصرف شد، می­باشد (Jamal & Naser, 2002).
تسو و میلتون، رضایت را این گونه تعریف می­ کنند: ” واکنش مشتریان به ارزیابی تفاوت ادراک شده بین انتظارات قبلی یا تا حدودی هنجار عملکرد و عملکرد واقعی محصول، که بعد از مصرف ادراک می­ شود” (Caruana, 2002).
تفاوت بین انتظارات و تجربیات از عملکرد (الیور،۱۹۸۹؛ وان راج و فرانکن،۱۹۸۴).
فرایند مقایسه بین آنچه فرد انتظار دارد نسبت به آنچه دریافت می­ کند (الیور،۱۹۸۹).
با توجه به اهمیت رضایتمندی در ادامه در جدول زیر مهمترین تعاریف از رضایتمندی جمع­آوری شده است:
جدول۲-۱- تعاریف رضایت مشتری، برگرفته از (Safari nejad & Rahimi, 1387).

یک عمر می توان سخن از زلف یار گفت در بند آن مباش که مضمون نمانده است
وجه تسمیه راور
بنابر عقاید مختلفی که وجود دارد به درستی نمی توان دلیل نامگذاری این منطقه را به نام «راور» معین کرد از جمله این عقاید آن است که: این منطقه مرکز ومحل راهداری لوت کرمان بوده، و همیشه عده ای سرباز از این جاده محافظت می کرده و آن را از حمله دزدان و غارتگران در امان می داشته اند. لذا این محل را «راور» مخفف «راهور» نامیده اند. همچنین شاید بتوان گفت این نام مخفف و تغییر یافته کلمه «راهبر» به معنی راه برنده و کسی که کسی را به جایی می برد باشد.که به معنی هادی، راهنما، رهنمون و راه آموز و کسی که دیگری را از بیراهه باز دارد، آمده است.
و این بدان دلیل است که اندیشه در این منطقه گروهی به عنوان هادی و راهنما بوده اند. که به واسطه آشنایی کامل با منطقه و راه کاروان ها، مسافرین و زوار را از لوت عبور داده و به منطقه امنی می رساندند.و از آن طرف دوباره همراه مسافرینی که عازم کرمان یا مناطق دیگر بوده اند به راور باز می گشتند، چرا که تنها و بی راهبر رفتن در این کویر بی انتها دل و جرأتی می خواست که به قول فرخی:
اندر بیابان های سخت ره برده بی راهبر
وین از توکل باشد ای شاه زمانه وز یقین
نظریه دیگری که در وجه تسمیه راور آمده است که «ور» در زمان های قدیم ایران به معنی قلعه است مانند جَم ور که قلعه ای بود که جمشید پس از طوفان ساخته و در آن از همه موجودات جفتی نهاده بود تا نسل آنان از بین نرود بنابراین بیشتر امکنه ای که در آخر آنها پسوند «ور» هست باید به معنی قلعه باشد. و (کنگاور) که به معنی قلعه دختر است و پرستشگاه آناهیتا خدای انوثت بوده است.

اما راور می تواند راه دور، قلعه راه و برج راه معنی بدهد و هنوز برج معروف راور راهنمای راهروان کویری است و در مدخل کویرات ایران چشم ها را به خود جلب می کند.
با توجه به موارد بیان شده در مورد شهر راور و فرهنگ عامه مردم آن سخن زیاد است و ما در این رساله در قالب پنج فصل به اختصار بیان می کنیم.
فصل اول ← بیان مسئله
فصل دوم← پیشینه تحقیق
فصل سوم← روش پژوهش
فصل چهارم ←یافته‌های تحقیق
فصل پنجم ← نتیجه گیری
آداب و سنن گذشتگان بیا نگر تجربه و روش خاص زندگی آنان در طول زمان می باشد. فرهنگ عامیانه بخشی از آمیزههای توده مردم است که آرزو ،احساس،تخیل و اندیشه‌های گوناگون را از نسلی به نسل دیگر منتقل کرده و دگرگونی معیاری زیباشناسی و اخلاقی هر دوره از زندگی یک قوم را بیان می‌کند .فرهنگ هر زبانی و کلامی مردم عامه است که میراث بجا مانده ارزشمندی از گذشتگان است که به صورت شفاهی در قالب آثار ذوقی به نسل‌های بعدی انتقال یافته است وگونه های بارزی از ادبیات عامه نزد مردم درُبرهه خاصی دارای محبوبیت و مقبولیت می باشد.
ادبیات عامه شامل لایه‌های درونی مختلفی است که هرکدام نشانی از یک دوره تاریخی و فرهنگی این سرزمین کهن دارد. از آنجا که فرهنگ عامه شامل زبان، لهجه و آداب و رسوم متداول هر جامعه است و متاسفانه این لغات و اصطلاحات به تدریج در حال فراموشی‌اند و این غنای فرهنگی در معرض خطری بزرگ چون از بین رفته اند بنابر این برای جلوگیری از این فاجعه باید آستین همت را جهت جمع‌ آوری و ضبط این میراث ملی و مردمی بالا زد.
لذا بر آن شدم با توجه به آداب و رسوم، افسانه ها ،هنر و اصطلاحات خاص و منحصر به فرد منطقه راور که در گویش شیرین و دلنشین مردمان آن دیده می‌شود این مجموعه را گردآوری کنم که حاوی موارد ذیل است :

• • ویژگی‌های تاریخی ،جغرافیایی،اقلیمی، و هنری شهرستان راور

• • فرهنگ عامیانه مردم راور

• • ادبیات شفاهی مردم راور

• • زبان و گویش راوری‌‌‍ُ

اهداف تحقیق

هدف کلی
شناخت فرهنگ عامه مردم راور
اهداف جزیی
۱- آشنایی با آداب و رسوم متداول بین مردم
الف) اجرای بازی‌ها
ب)چگو نگی مراسم اعیاد و جشن‌ها
ج) بررسی آداب مرسوم در عروسی
د) آداب مرسوم در عزا
۲- آشنایی با ادبیات عامه مردم
الف ) اصطلاحات و ضرب المثل های رایج
ب) جمع آوری گویش محاوره ای
ج ) ترانه‌ها
د )افسانه‌ها

سؤالات تحقیق

• • موقعیت جغرافیایی منطقه راور چگونه است؟

• • آیا آداب مرسوم و ویژگی های فرهنگی این دیار خاص خود آنهاست؟

• • چرا تا کنون دست همت کمتر ادیبی در شناسا ندن فرهنگ غنی راور به کار رفته است؟

• • آیا گویش مردم راورگویشی منحصر بفرد است ‌‌؟

• • آیا افسانه‌های متداول در بین مردم راور محلی و خاص است؟

آیا ا صطلاحات و ضرب المثل های مردم راور مخصوص خودشان است ؟

فرضیه‏ تحقیق

فرضیه اصلی: مردم راور دارای فرهنگ و ادبیات خاص خود هستند که با سایر شهرها تفاوت دارد.

• • مردم راور دارای آداب و رسوم مخصوص خود می باشند .

• • اصطلاحات و ضرب المثل های مردم راور متعلق به خود آنهاست .

• برگزاری جشن ها واعیاد در راور به گونه ای خاص است .

چنانچه گفته شد در متون فقهی کافر دریک تقسیم بندی کلی به دو دسته تقسیم می شود . به کفار اهل کتاب یعنی یهودی ، مسیحی و زردشتی که ساکن در سرزمین های اسلامی بـاشند و قـرارداد ذمه را بپـذیرند کفار ذمـی گفته می شود و به کفار دیگر که از اهل ذمه نباشند کافر حربی به معنی عام گفته می شود این دسته نیز چنانچه قرارداد امان با حکومت اسلامی یا هریک از مسلمانان معتقد نمایند کافر مستأمن گفته می شوند . به کفاری که از کشورهای دیگر به عنوان گردشگر وارد کشورهای اسلامی می شوند نیز کفار مستأمن گفته می شود به این دلیل که صرف داشتن گذرنامه در کشور مقصود به عنوان داشتن امان در کشورهای اسلامی می باشد .
به کافری که در حال محاربه با کشورهای اسلامی می باشد حربی مهدورالدم گفته می شود .
قلمرو کاهش مسئولیت قاتل باتوجه به نوع کفر مقتول متفاوت است . چنانچه مسلمان مرتکب قتل کافر ذمی شود به اتفاق فقها علاوه بر دیه تعزیر نیز می شود . ایت الله خویی می فرماید : درقتل از مسیحیان و یهودیان و زردشتیان (اقلیت های دینی ) باید دیه پرداخت شود . ایشان وجوب پرداخت دیه را درصورتی می دانند که کافر ذمی احکام عقد ذمه را رعایت نموده باشد در غیر این صورت از ذمی بودن خارج شده و حربی می شود.درنتیجه به قتل او دیه ای تعلق نمی گیرد ۱٫
چنانچه مقتول مستأمن باشد ومسلمان مرتکب قتل او شود با توجه به ظاهر متون فقهی این گونه به نظر می رسد که قاتل تنها تعزیر می شود . زیرا فقها تنها قتل کافر ذمی را موجب محکومیت به دیه می دانند ودرمورد قتل مستأمن تنها به مجازات تعزیر اکتفاء نموده اند . به عنوان مثال شهید اول در کتاب لمعه بعد از بیان شرط برابری قاتل و مقتول در دین ، درجایی که قاتل مسلمان و مقتول کافر باشد می فرماید « .. اما اگر مقتول ، کافر ذمی و یا معاهد باشد قاتل او تعزیر می شود و دیه ذمی را غرامت می دهد۲ » صاحب مبانی تکمله المنهاج نیز دیه را تنها در مورد مقتول ذمی قابل حکم دانسته و درمورد قتل مستأمن تنها به تعزیر اکتفاء نموده است۳ .
اینکه مجازات اصلی قتل عمد قصاص می باشد و دیه تنها در جایی است که قاتل واولیاء دم به آن تراضی نمایند نیز موید این موضوع است و درمورد ذمی نیز اگرچه قصاص در جایی که قاتل مسلمان باشد کلا منتفی است اما استثناً چون در فقه دیه وتعزیر را مجازات قاتل درقتل ذمی در جایی که قاتل مسلمان باشد قرارداده لذا باید به همین استثناء اکتفاء نمود و نمی توان آن را به کافر مستأمن تسری داد .
مطابق با نظر مشهور در قتل کافر کفاره واجب نیست اما شیخ طوسی معتقد است که در قتل ذمی و مستأمن علاوه بر تعزیر کفاره هم به آن اضافه می شود.۱
چنانچه حربی مهدورالدم توسط مسلمان به قتل برسد خونش هدر است و برمسلمان مجازاتی نیست به عبارت دیگر مهدورالدم بودن حربی از علل موجهه جرم محسوب می شود و فقها به اتفاق معتقدند که حربی مهدورالدم است و مسلمان اگر اورا به قتل برساند چیزی برعهده اونیست . هرچند بدون اذن امام باشد اما چنانچه جهاد بدون اذن امام باشد این امر باعث تعزیرمسلمان می شود .
نکته ای که در این جااهمیت دارد این است که عدم مجازات قاتل در قتل حربی نه بدلیل عدم برابری در دین قاتل و مقتول ، بلکه به دلیل مهدورالدم بودن حربی است .
بند دوم : کاهش مسئولیت به اعتبار دین قاتل
از دیگر موارد قابل بررسی در مورد قلمرو کاهش مسئولیت در قتل عمدی کافر توسط مسلمان ، موضوع دین قاتل می باشد . در متون شرعی به صراحت و در قانون مجازات اسلامی به طور ضمنی عدم برابری در دین درقتل عمد یکی از مصادیق مسئولیت کاهش یافته در قتل عمدی شناخته شده است . یعنی چنانچه قاتل مسلمان و مقتول کافر باشد ، کفر مقتول باعث کاهش مسئولیت قاتل می شود ، مسلمان در این موضوع مطلق بوده و شامل اهل تسنن و تشیع می شود. اما چنانچه قاتل و مقتول هردواز کفار ذمی باشند اگرچه در دین مختلف باشند قاتل قصاص می شود زیرا کفار هیچ گونه برتری نسبت به یکدیگر ندارند و با توجه به حدیث « الکفر ملت واحده» چنانچه کافر مرتکب قتل کافر دیگر شود قصاص می شود . مستند این موضوع خبر سکونی از امام صادق (ع) است که آن حضرت از حضرت علی (ع) نقل می کند که فرمود : یهودی ،نصرانی و زردشتی بعضی نسبت به بعضی قصاص می شوند و بعضی از آنها را به بعضی می کشند۲ .
چنانچه کافر ذمی مرتکب قتل کافر مستأمن شود ، ذمی بودن قاتل موجب کاهش مسئولیت وی نمی شود و در مقابل مستأمن قصاص می شود و نیز مستأمن در مقابل کافر ذمی قصاص می شود .
چنانـچه کـافرذمـی یا مـستأمن مـرتکب قتل کـافر حـربی شود صاحب کشف اللثام معتقـد است که آنها قصاص نمی شوند.۱ اما صاحب جواهر به این عقیده ایراد گرفته و می فرماید : اگر چه کافر حربی مهدورالدم و خونش مباح است اما این موضوع توجیهی برای قتل او از جانب کافر ذمی و یا مستأمن نمی شود زیرا حربی مهدورالدم درمقابل مسلمان مهدورالدم است نه در مقابل کافر . ایشان معتقد است چنانچه قائل به عدم قصاص قتل کافر حربی توسط ذمی شویم در این صورت باید گفت اگر کافر ذمی کافر ذمی دیگر را بکشد نیز نباید قصاص شود چون ذمیین نسبت به یکدیگر ذمه ای ندارند این مسلمانان هستند که ذمه کافر ذمی را پذیرفته اند اما کافری که در بلاد اسلام زندگی می کند متعهد به اسلام نیست تا شما بگویید که در مقابل ذمی ذمه اش مشغول است ، پس ذمیین نسبت به هم ذمه ای ندارند بلکه حربی اند بنابراین اگر گفتند قتل حربی به دست ذمی اشکالی ندارد لازمه اش این است که قتل ذمی به دست ذمی هم اشکالی ندارد۲ در نتیجه می توان گفت که حربی بودن کافر باعث کاهش مسئولیـت کافرذمـی یا سمتـأمن درقتـل او نمی شـود و ذمی و مسـتأمن چنانـچه مرتکب قتل حربی شوند قصـاص می شوند .

قانون مجازات اسلامی در ماده ۲۱۰ بیان می دارد « هرگاه کافرذمی عمدا کافر ذمی دیگر را بکشد ، قصاص می شود اگرچه پیرو دودین مختلف باشند و اگر مقتول زن ذمی باشد ، باید ولی او قبل از قصاص نصف دیه مرد ذمی را به قاتل بپردازد » با توجه به اینکه ماده ۲۱۰ تنها قتل کافر ذمی توسط کافر ذمی دیگر را قابل قصاص دانسته است به نظر می رسد که اگر کافر حربی به معنی عام مرتکب قتل کافر حربی دیگر شود ، قصاص صورت نمی گیرد۳ اما قاتل مطابق با ماده ۶۱۲ ق.م.ا قابل تعزیر است .
بند سوم : کاهش مسئولیت به اعتبار عدم اعتیاد به قتل
اگرچه مسلمان در قتل کافر قصاص نمی شود اما این موضوع استثنائی نیز دارد و آن در جایی که مسلمان به قتل کافرذمی معتاد شود . که در این صورت در مقابل کافر ذمی کشته می شود این موضوع درکتاب های معتبر فقهی بیان شده است از جمله صاحب جواهر در رابطه با این موضوع مدعی اجماع شده است۱ .
همچنین این حکم در کتب فقهی دیگر نیز آمده است از جمله شرایع الاسلام۲ مسالک۳ ، مبسوط۴ و… دلیل این حکم نیز روایات متعدد می باشد از جمله اینکه روایت شده از اسماعیل بن فضیل که پرسیدم از امام صادق (ع) از خون زردشتی و یهودی ونصرانی که آیا چیزی برقاتلین و مقتولین است زمانی که مسلمانان را بفریبند و دشمنی خود را آشکار کنند فرمودند : نه وسوال شد از مسلمانی که مرتکب قتل ذمی و یا سایراهل کتاب باشد کشته می شود ؟ فرمودند : نه مگر اینکه معتاد به قتل آنها باشد . در این صورت در حالت خاری کشته می شود ۵٫
در رابطه با این موضوع تنها مخالف از فقهای شیعه را ابن ادریس دانسته اند . او بر خلاف اجماع فقها و روایات موجود عقیده دارد که در هرحال مسلمان به کافر ذمی قصاص نمی شود چه معتاد به قتل اهل ذمه باشد و چه نباشد . اما این مخالفت به حجیت اجماع لطمه ای نمی زند چون اجماع قبل از مخالفت ابن ادریس بوده وابن ادریس از فقهای قرن ششم است ۶٫
اما قتل مسلمان به خاطرذمی از باب حد است یا قصاص؟
برخی از فقها صراحتاً کشته شدن مسلمان در برابر ذمی را ازباب قصاص دانسته اند به عنوان مثال در کتاب شرایع۷، مسالک ۸، جواهرالکلام۹، تحریرالوسیله ۱۰قتل مسلمان درمقابل ذمی را از باب قصاص دانسته اند .
در اخبار و احادیث چیزی که دلالت کند این قتل از نوع حد است یا قصاص نیامده است و اختلاف از صدر روایات ناشی می شود به خصوص روایت اسماعیل بن فضل از امام صادق (ع) که درصدر آن آمده است … هل یقتل باهل الذمه … آیا به اهل ذمه کشته می شود و یا عبارت سألت عن دماء الیهود و المجوس والنصرانی هل علیهم و علی من قتلهم شی ؟ پرسیدم از خون یهود ومجوسی و نصرانی که آیا به آنها چیزی است ؟ دلالت دارد براینکه این قتل ازباب قصاص است . چون مطالبه قصاص حق آنهاست ولی در ذیل آنها آمده است … الا أن یکون متعودا بقتلهم فیقتل … مگر اینکه معتاد به قتل آنها شود که در این صورت اورا می کشند ، ظاهر این جمله آن است که قصاص آن بخاطر قتل آخرین فرد است که اعتیاد صادق نمی شود مگر به قتل وی و منظور از آن تشخیص و فهمیدن حد است .
اما شهید ثانی در کتاب شرح لمعه معتقد است که قتل مسلمان در مقابل ذمی از باب حد است و این نظر را منتصب به علامه در کتاب المختلف و ابن جنید و أبوصلاح می کند در عین حال معتقداست که قبل ازقتل باید فاضل دیه مسلمان پرداخت شود ۱امااین موضوع چنانچه از باب قصاص باشد باید تفاضل دیه پرداخت شود و اگر از باب حد باشد احتیاجی به پرداخت اضافه دیه مسلمان نیست .
آیت الله مرعشی نظر مشهوررا قتل از باب حد می داند ۲و دلیل آن را نیز آیه ۳۳ سوره مائده « انما جزاء الذین یحاربون الله و رسوله و یسعون فی الارض فسادا ان یقتلوا…»
و نیز روایات که دلالت برقتل مسلمان در صورت اعتیاد به قتل ذمی و همچنین قتل مرتکبین کبائر در مرتبه سوم یا چهارم می داند . ثمره این بحث آنجا معلوم می شود که اگر قتل مسلمان درمقابل ذمی را از باب حد بدانیم برای اولیاء مقتول حق عفو قاتل وجود ندارد برخلاف آنجا که قتل مسلمان در مقابل کافر ذمی را از باب قصاص بدانیم که در این صورت حق اجرای قصاص برعهده ولی دم است که می تواند عفو کند و یا اینکه از قصاص گذشت کرده و به دریافت دیه مقتول رضایت دهد .
اگر قتل را از باب حد بدانیم این موضوع در اختیار حاکم می باشد که صلاحیت و اختیار اجرای حد شرعی را دارد اما اگر از باب قصاص بدانیم به دلیل عدم استیلای کافر برمومن حق اجرای قصاص به خاطر قتل ذمی که ورثه او نیز کافر هستند برای ورثه کافر ایجاد نمی شود وآنها نمی توانند شخصا اقدام به اجرای قصاص نمایند وباید برای اجرای این کار وکیل اختیارکنند. اما چه زمانی عادت به قتل ذمی محقق می شود به عبارت دیگر پس از قتل چند کافر فرد قاتل معتاد به قتل شناخته می شود ؟
اعتیاد مشتق از عود(بازگشت) است وبا دوبار تحقق پیدا می کند صاحب جواهر معتقد است که اعتیاد با دو بارتحقق پیدا می کند. ۱شهید ثانی مرجع تشخیص اعتیاد به قتل را عرف دانسته و در عین حال اعتیاد را با دوبار انجام عمل قابل تحقق می داند در عین حال حصول اعتیاد به قتل پس از ارتکاب قتل سوم را ارجح می داند۲ .
بند چهارم : مصادیق مورد شبهه در کاهش مسئولیت
الف:قتل ولدالزناتوسط ولد الرشده
از موارد شبهه در کاهش مسئولیت، قتل ولد الزنا توسط ولد الرشده می باشد. ولد الرشده به معنی فرزند حلال زاده می باشد این موضوع از موارد اختلافی در فقه است که در قانون مجازات نیز به این موضوع پرداخته نشده است.
درمجموع در باب مسئولیت ولدالرشده در قتل ولد الزنا ازسوی فقها چند نظر مختلف وجود دارد
عده ای از فقها در صورتی قتل ولد الزنا را قابل قصاص می دانند که پس از رسیدن به سن تمییز اظهار اسلام نماید هرچند به سن بلوغ نرسیده باشد اما درحال کوچکی او قبل از تمییز و یا بعد از آن وقبل از اظهار اسلام او ، در قصاص ولد الرشده به علت قتل ولدالزنا تأمل و اشکال می کنند۳٫
۲)عده ای معتقدند اگر ولد الزنا را مسلمان حلال زاده بکشد ، اگر پیش از بالغ شدن ولدالزنا باشد ، او را به عوض نمی کشند و ظاهر کلام آنها آن است که دیه هم ندارد و اگر بعد از بلوغ ولدالزنا و اظهار اسلام او را بکشد او رابه عوض می کشند و این قول را مشهور فقهای امامیه می دانند۴ .
۳) عده ای نیز معتقد به کشته شدن ولد الحلال در مقابل ولد الزنا می باشند ومبنای این حکم را نیز اطلاق کتاب و سنت و عدم وجود دلیل مقید می دانند ۱٫
عده ای که قائل به عدم قصاص ولد حلال در مقابل قتل ولدالزنا شده اند درباب پرداخت دیه نیز نظر یکسانی ندارند به نظر عده ای در صورت قتل ولدالزنا توسط ولد حلال مجازات او را پرداخت دیه به میزان دیه ذمی دانسته اند۲ و عده ای دیگر برای قتل ولدالزنا توسط ولد الحلال قائل به دیه نشده اند۳ .
علت این اختلاف میان فقها مسئله اسلامیت و یا عدم اسلامیت ولدالزنا می باشد . برخی از فقها صراحتا معتقد به طهارت ولد الزنا ازابوین مسلمان می باشند خواه از سوی یکی باشد و یا هردو و حتی اگر یکی از ابوین نیز مسلمان باشد برای مسلمان دانستن ولدالزنا کافی است .
اما برخی از فقها همچون سیدمرتضی ولدالزنا را مسلمان نمی دانند بلکه در حکم کافر ذمی به حساب می آورند۴ وبرخی نیز همچون ابن ادریس ولدالزنا را نه در حکم کافر ذمی و نه مسلمان می دانند و به همین دلیل برای او حتی قائل به دیه هم نشده اند .
در حقوق موضوعه ایران در این رابطه حکم خاصی وجود ندارد اما نظریات مشورتی در این باره حکم را مشخص نموده اند .
اداره حقوقی قوه قضائیه طی نظریه شماره ۹۵۳۴/۷ مورخ ۳/۱۱/۱۳۷۳ در تفسیر ماده ۲۰۷ ق.م.ا درمورد رفع ابهام ازواژه مسلمان می باشد مقرر می دارد « با احراز از مسلمان بودن و اسلام فرقی بین شیعه وسنی بودن وسایر فرق ومذاهب اسلامی وجود ندارد و طفل ناشی از زنا که والدین طبیعی او مسلمان باشند نیز حکم مسلمان را دارد» . با توجه به این نظریه ونظر برخی از فقها مبنی بر اینکه هرکس درجامعه اسلامی زندگی کند اصل برپاک بودن ( ودر نتیجه مسلمان بودن اوست )۵ و با توجه به اینکه قانون مخالفی در این زمینه وجود ندارد ونیز با توجه به اینکه برخی از فقها را نظر بر پاک بودن ولدالزنا می باشد ونیز با توجه به اطلاق قاعده اشرف الابوین که خروج از آن نیاز به دلیل دارد وبا عدم وجود دلیل در این مورد در حقوق ایران می توان قائل به پاک و مسلمان محسوب شدن ولدالزنا بود پس در نتیجه هرکس ولدالزنایی را بکشد ، قصاص می شود چون مسلمان است و خونش محترم .
رأی وحدت رویه ۶۱۷-۳/۴/۱۳۷۶ نیز موید این موضوع می باشد این رأی طفل متولد از زنا را به پدر ومادر عرفی طفل منتسب می داند . در نتیجه می توان گفت با توجه به اینکه رأی وحدت رویه مذکور طفل متولد از زنا را منتسب به پدر ومادر می داند وبرای انتساب به پدر ومـادر صـدق عنـوان عرفـی پدر ومادرکافـی است . در نتیجـه می توان گفت چنانچه پدرومادر طفل ولدالزنا مسلمان باشند و یا یکی از آنها مسلمان باشد فرزند حاصله نیز به تبعیت از پدرومادر ، مسلمان است و باتوجه به عموم قاعده « النفس بالنفس » در صورت قتل ولدالزنا توسط والدالرشده ، ولدالرشده قابل قصاص است .
ب) قتل مرتد توسط غیرمسلمان
از دیگر موارد اختلافی بین فقها قتل مرتد توسط غیرمسلمان می باشد . در قتل مرتد توسط مسلمان چنانچه گفته شد به دلیل مهدورالدم دانستن مرتد توسط فقها مسلمان قابل قصاص نیست همچنین فقها به اجماع قتل مرتد توسط ذمی را قابل قصاص دانسته اند و مهدورالدم بودن مرتد را موجب کاهش مسئولیت ذمی ندانسته اند به عنوان مثال صاحب جواهر در رابطه با این موضوع می فرماید : « اگر ذمی مرتد را به قتل برساند اگرچه مرتد فطری باشد در مقابل مرتد قابل قصاص است» ۱٫ ایشان این موضوع را اجماعی دانسته و می فرماید در این رابطه اختلافی ندیده ام زیرا مرتد نسبت به ذمی محقون الدم است وبه اساس عمومات قصاص ذمی را قابل قصاص می داند .
در مسالک آمده است که هرگاه ذمی ، مرتدی را بکشد ، عقیده اصحاب(فقهای شیعه ) این است که برابر او به قصاص می رسد . زیرا اگر مرتد ملی بوده اسلام را پذیرفته و جان او محفوظ است واگر مرتد فطری باشد کشتن او حق مسلمان است ووقتی نامسلمانی اورا بکشد مانند آن است که کسی را که قصاص برعهده اوست غیر مستحق اورا بکشد اما در صورتی که مسلمانی مرتد را بکشد قطعا قابل قصاص نیست۲ .
در قانون به طور خاص ذکری از مرتد به میان نیامده است . ماده ۲۲۶ قانون مجازات قتل شخصی را که شرعا مستحق کشتن باشد موجب قصاص نمی داند و در این مورد فرقی میان اینکه قاتل مسلمان و یا غیرمسلمان باشد قائل نشده است . پس با توجه به اصل تفسیر مضیق به نفع متهم و کلی بودن ماده ۲۲۶ ق.م.ا. می توان گفت که ذمی قابل قصاص نیست . اما با توجه به اجماع فقها این موضوع نمی تواند صحیح باشد درهر صورت قانونگذار باید با تصریح به این موضوع تکلیف آن را مشخص کند اما مسأله اختلافی اصلی راجع است به قتل ذمی توسط مرتد . فقها در این زمینه اظهار تردید کرده اند . شهید ثانی در مسالک پس از بیان تردید در عین حال می فرماید : اقوی ثبوت قصاص است۱ . ایشان دلیل این حکم را حدیث « الکفر کمله الواحده » می داند در نتیجه به دلیل تساوی در کفر بین مرتد وذمی همانگونه که مسیحی و یهودی و زردشتی در برابر یکدیگر کشته می شوند ، مرتد را نیز در مقابل ذمی قابل قصاص دانسته است . شیخ طوسی در کتاب المبسوط نیز پس از بیان اختلاف در میان فقها راجع به حکم این موضوع وجوب قصاص مرتد را در صورت بقای بر کفر می داند و در کتاب الخلاف نیز همین نظر را ارائه می دهد ودر عین حال معتقد است در صـورتی که مـرتد به اسلام برگردد قصاص نمی شود ۲٫ صـاحب تحــریرالوسیله صراحتــا می فرماید: اگر مرتد کافر ذمی را بکشد ، قصاص می شود اما اگر بعد از قتل به اسلام برگردد قصاص براو نیست و باید دیه ذمی را بپردازد .
در عین حال علامه حلی در قواعد الأحکام در این موضوع توقف کرده و صراحتا حکم موضوع را مشخص نکرده است ۳و قصاص مرتد به دلیل حرمت اسلام را مورد اشکال دانسته است .
درهرصورت چنانچه گفته شد این موضوع میان فقها اختلافی است و قانون مجازات نیز حکم این موضوع را مشخص نکرده است اگر مطابق با عموم آیات قصاص معتقد به این باشیم که مجازات قتل عمدی قصاص است و تنها تخصیص آن را در رابطه با کفر مقتول راجع به قاتل مسلمان بدانیم چون مرتد مسلمان نیست و با ارتداد از اسلام خارج شده و مصونیت خود را از دست داده است در نتیجه می توان گفت در صورت قتل ذمی قابل قصاص است زیرا تنها مسلمان در مقابل کافر قابل قصاص نیست .
اما چنانچه قائل به این نظر باشیم که چون در قانون مجازات حکم مرتد مشخص نشده در نتیجه درصورت قتل ذمی از جانب مرتد به دلیل شبهه عدم مشخص شدن حکم از جانب قانون مرتد قابل قصاص نیست . اما با توجه به قاعده قصاص ادنی در مقابل قتل اعلی و نیز مفهوم مخالف قاعده « لا قود من الا یقاد منه » می توان گفت درصورت قتل ذمی از جانب مرتد ، مرتد قابل قصاص است .
مبحث دوم : قتل حین جنون مقتول
یکی دیگر از موارد کاهش مسئولیت قاتل در قتل عمد در اوضاع و احوال مرتبط با مقتول ، قتل حین جنون مقتول می باشد .
قانونگذارایران به پیروی از فقه امامیه در ماده ۲۲۲ در باب شرایط قصاص ، جنون مقتول را در قتل عمدی موجب کاهش مسئولیت قاتل دانسته و قاتل را موجب قصاص نمی داند لذا در این مبحث به بحث جنون ، مفهوم جنون و ادله کاهش مسئولیت قاتل در قتل عمدی مجنون می پردازیم .
گفتار اول : شناخت جنون در ادوار گذشته
جنون اززمانی اهمیت یافت که از طریق علمی شناخته شد . یکی از مباحثی که در حقوق به خصوصی در حقوق جزا اهمیت زیادی دارد مسئله جنون است .
درقدیم جنون یا بیماری روانی که مورد شناسایی علمی قرارنگرفته بود به عنوان حلول ارواح در جسم بیمار شناخته می شد . به همین جهت بیماران روانی شکنجه و آزار می شدند و یا جمجمه آنها سوراخ می شد تا روح شیطان از جسمشان اخراج شود .
اولین شناسایی و معالجه ناخوشی های دماغی شاید نیم ملیون سال قبل بوسیله غار نشینان انجام می شد زیرا بعضی از بیماری های روانی از قبیل سردردهای شدید و مداوم و حملات صرع را غارنشینان بوسیله عمل جراحی به روی جمجمه معالجه می کردند یعنی بوسیله سنگ های تیز و برنده یک قسم از کاسه سر را می شکافتند به عقیده آنان این عمل سبب می شد ارواح خبیث که علت تمام ناراحتی ها بودند از سوراخ ایجاد شده در سر شخص بیرون بروند.