پخشایش سلسله مراتبی

برایان بری

 

نوآوری

چارچوب شهر گرایی فعالیت­های اقتصادی را در فضا در نظر می­گیرد، برایان بری چهار عامل فرایند بازیابی، فرایند رسوخ به پایین، فرایند تقلید و مکانیسم احتمالی در نظریه پخشایش نوآوری موثر می­داند.

 

قطب رشد

فرانسوا پرو

۱۹۶۵

صنعت و حمل و نقل

بیانگر تمرکز فضایی فعالیت­های اقتصادی در تعداد محدودی از مراکز شهری است، تئوری قطب رشد پاسخی به رشد بیش از حد متروپل و تسلط آن­ها بر اقتصاد ملی.

 

مرکز- پیرامون

فریدمن

۱۹۷۳

فعالیت­های اقتصادی

نظام فضائی کشور را به دو زیر نظام (که یکی را مرکز و دیگری را پیرامون نامید) تقسیم کرد، فریدمن ضرورت برخورد سیستمی در طراحی بخش و منطقه هسته­ای را مورد تأکید قرار داده است.

 

مراکز رشد (مراکز درختی)

آر. پی. میسرا

۱۹۶۰

خدمات و خدمات­رسانی

بیشتر متکی بر مجموعه فضاهای منفرد در مجموعه ملی و به ابعاد اقتصادی توجه چندانی ندارد، بیشتر متوجه بعد مکانی و نحوه خدمات­رسانی سلسله­مراتبی به آنها است.

 

توسعه فضایی چند مرکزی

پیتر هال و کتی پین

در پاسخ به بحران­های اقتصادی دهه ۷۰

راه ­ها، خطوط ریلی پر سرعت و کابل­های ارتباط از راه دور

شهرهای چند هسته­ای گر چه به طور فیزیکی از هم جدا هستند ولی از نظر عملکردی به یکدیگر وابسته­اند و اطراف یک مادرشهر بزرگ مرکزی استقرار یافته­اند.

 

الگوی شبکه­منطقه­ای

داگلاس و فریدمن

۱۹۹۰

پیوندها و وابستگی­های متقابل میان نقاط شهری و روستایی، سرمایه ­گذاری شهری در عملکردهای سرویس­دهنده همزمان با سرمایه ­گذاری مناسب در کشاورزی

در الگوی شبکه منطقه­ای، هر واحد توسعه یا خوشه منطقه­ای شامل شهرها و شهرک­ها و روستاهایی است که روابط درونی فعال دارند و مکمل و همکار یکدیگرند و تسلط یکطرفه بر دیگر واحدها دارند.
تأکید بر اصل ضرورت مداخله و سرمایه ­گذاری همزمان دولت در سکونتگاه­های شهری و روستایی و اصل پیوستگی تغییرات رشد شهری و روستایی در این نظریه.

 

راهبرد شهرهای کوچک و متوسط و مراکز داد و ستد

راندینلی

آغاز دهه ۹۰

خدمات، صنایع وابسته به کشاورزی، صنایع کوچک و خدمات حمل و نقل

موفقیت شهرهای کوچک و متوسط مستلزم پشتیبانی­های سیاسی و نهادی از لحاظ اقتصادی و راهبرد اقتصادی خصوصی­سازی در بخش­های تولیدی در سطح کلان توسط دولت ملی.

 

واکنش قلیایی- کربناتی
این واکنش به صورت غیرمستقیم موجب تخریب سازه‌های بتنی می‌شود. این واکنش را می‌توان به دو مرحله تقسیم کرد:
در مرحله اول مواد قلیایی موجود در بتن با سنگ آهک دولومیتی خاصی که حاوی رس است واکنش می‌دهد. مواد حاصل از این واکنش بروسیت () و کلسیت ()هستند.
در مرحله­ دوم واکنش پس از نابودی دولومیت، سنگ شکافته شده و رطوبت به داخل نفوذ می‌کند و رس موجود به علت جذب رطوبت منبسط شده و ترک‌خوردگی در بتن و سنگدانه‌ها گسترش می‌یابد. لذا در این مرحله حضور آب، یکی از اصلی‌ترین عوامل تخریب می‌باشد[۲۰].
معادله واکنش را می‌توان به صورت زیر نشان داد:
مرحله اول:
مرحله دوم:

سایر واکنش­های قلیایی سنگدانه­ها
در پاره‌ای مواقع که سیمان‌ها دارای قلیاییت بسیار زیاد هستند به علت فعالیت بالای  و  در حضور رطوبت واکنش‌های دیگری هم بین مواد قلیایی موجود در ترکیبات سنگدانه‌ها رخ می‌دهد. به علت گستردگی نمی‌توان موارد را بررسی دقیق کرد ولی عمده موارد اتفاق افتاده در سه مورد فوق می‌باشند[۲۰].

برخی ازتحقیقات انجام گرفته در خصوص واکنش قلیایی سنگدانه­ها
باروز^[۲۳] [۲۱] در سال ۱۹۴۳ یک برنامه­ی آزمایشگاهی دراز مدت بر روی ۱۰۴ پانل مربعی ساخته شده از ۲۷ نوع سیمان که در سد Green Mountain در کلورادو استفاده شده بود انجام داد. ۵۳ سال بعد ترک­هایی بر روی این پانل­ها مشاهده کرد که تعداد آن­ها مستقیماً با میزان قلیایی­ها در سیمان­های استفاده شده مرتبط بود. بنابراین اظهار کرد که سیمان­های با درصد قلیایی بالا، بیشتر مستعد انبساط هستند.

بلین^[۲۴] و همکاران [۲۲] تست­های انقباضی بر روی خمیر سیمان ساخته شده با ۱۹۹ سیمان متفاوت انجام دادند. آن­ها دریافتند که خمیرهای سیمانی حاوی قلیایی بالاتر بیشتر دچار انقباض می­شوند؛ اگرچه، هیچ ارتباطی بین میزان قلیایی و مقدار افت بتن برای نمونه­های بتنی ارائه نکردند. بنابراین، نتیجه ­گیری کردند که میزان قلیایی بالای سیمان در نمونه­های قرار داده شده در شرایط محیطی خشک باعث افزایش انقباض در خمیرها و ملات­های سیمانی می­ شود، اما این تأثیر در نمونه­ بتنی آشکار نیست.
ازبیک^[۲۵] [۲۳] با بررسی بر روی ۱۹۹ نوع سیمان پرتلند نتیجه گرفت که میزان بالای قلیایی در سیمان باعث بهبود مقاومت در کوتاه مدت می­ شود اما مقاومت نهایی را کاهش می­دهد. از طرف دیگر، ادلر و ونومن^[۲۶] [۲۴] مشاهده کردند که قلیایی­های موجود در کلینکر سیمان تأثیری بر روی مقاومت فشاری ندارد، در حالیکه افزودن قلیا به طور قابل ملاحظه­ای مقاومت ۲۸ روزه بتن را کاهش می­دهد.
وی­ویان^[۲۷] [۲۵] تست­های خمشی بر روی نمونه­های ملاتی حاوی سنگدانه­های فعال قلیایی سیلیکاتی و سنگدانه­های غیر فعال انجام داد. ملات­ها با سیمان حاوی ۵۹/۰ درصد قلیایی معادل () و با افزودن هیدروکسید سدیم (NaOH) از ۰، ۵/۰، ۲ و ۵/۴ درصد ساخته شد، که مقدار کل قلیایی معادل نمونه­ها بترتیب به ۵۹/۰، ۹۸/۰، ۱۴/۲ و ۰۸/۴ درصد محدود شد. نتایج حاکی از این بود که افزودن NaOH بجز در نمونه­ حاوی ۰۸/۴ درصدی قلیایی معادل، مقاومت کششی ملات­های حاوی سنگدانه­های غیر فعال را کاهش نمی­دهد. قابل ذکر است که کلیه­ ملات­ها با محتوای قلیایی کم با نسبت آب به سیمان (w/c)، ۵/۰ یا ۵۲/۰ ساخته شدند، در حالیکه نسبت بالای ۶/۰ برای اختلاط ۰۸/۴ درصدی قلیایی معادل استفاده شد، که این امر می ­تواند باعث کاهش مقاومت شده باشد. وی همچنین گزارش کرد که در حضور میزان قلیای بالا محصولات ناشی از هیدراتاسیون سیمان بجای بلوری شدن تمایل بیشتری به ژلاتینی شدن دارند. اگرچه این موضوع فقط در نمونه­های حاوی ۵/۴ درصد قلیایی معادل و بیشتر رخ می­دهد که این نمونه­ها در واقعیت وجود ندارند.
شایان و ای­ونسک^[۲۸] [۲۶] تغییرات خواص مکانیکی شامل مقاومت فشاری، مدول گسیختگی و مشخصات ریز ساختاری خمیرها و ملات­های سیمانی با میزان قلیایی مختلف را مورد بررسی قرار دادند. دو سیستم سیمانی با نسبت آب به سیمان ۴/۰ و ۶/۰ در نظر گرفته شد. نمونه­ها با سیمان حاوی ۸۴/۰ قلیایی معادل، با و بدون سنگدانه­های فعال ساخته شد. با افزودن هیدروکسید سدیم به آب اختلاط میزان قلیایی در نمونه­های مختلف به ۰، ۵/۰، ۱، ۲ و ۵/۴ مول محلول هیدروکسید سدیم رسید. لذا میزان کل قلیایی­ها (نسبت به وزن سیمان) به ترتیب برابر ۸۴/۰، ۹/۱، ۳، ۱/۵ و ۵/۱۰ درصد قلیایی معادل برای خمیرها و ملات­های با نسبت آب به سیمان برابر با ۶/۰ در نظر گرفته شد و برای نسبت آب به سیمان برابر ۴/۰ قلیایی معادل برابر ۸۴/۰، ۶/۱، ۳/۲، ۸/۳ و ۴/۷ درصد در نظر گرفته شد. این محققین دریافتند که محتوای بالای قلیایی، مقاومت فشاری و مدول گسیختگی را در هر سنی (یعنی ۷، ۲۸ و ۹۰ روز) کاهش می­دهد. آنان همچنین با بررسی نمونه­ها توسط میکروسکوپ الکترونی مشاهده کردند که ساختار خمیرهای سیمانی با قلیایی­های بالا تراکم کمتری در مقایسه با خمیرهای سیمانی با قلیایی پایین دارد.
طبق تحقیقات جاود و اسکانلی^[۲۹] [۲۷]، که بر نمونه­های ملاتی ساخته شده با سیمان­های مختلف انجام شد نتیجه گرفتند که میزان قلیایی بالا در سیمان مقاومت زود هنگام نمونه­ها را افزایش می­دهد اما بعد از ۲۸ روز باعث کاهش مقاومت نمونه­ها می­ شود. همچنین دریافتند که وقتی سیمان حاوی قلیا با آب ترکیب می­ شود یون­های قلیایی به آسانی وارد فاز مایع سیستم هیدراتاسیون می­ شود و بر سرعت و شکل هیدراته شدن سیمان تأثیر می­ گذارد که این بر مقاومت و دیگر خواص مهندسی بتن تأثیر گذار است.

تحقیقات انجام شده بر روی دوام تیرهای تقویت شده با FRP
المسلم^[۳۰] [۲۸] در تحقیقی رفتار بار-تغییر مکان تیرهای بتن مسلح تقویت شده با GFRP در شرایط محیطی مختلف را مورد بررسی مورد بررسی قرار دادند. برای این منظور ۸۴ تیر بتن مسلح با سطح مقطع ۱۵۰*۱۵۰ میلیمتر که با دو میلگرد فولادی به قطر ۱۰ میلیمتر در پایین و یک میلگرد فولادی فولادی به قطر ۶ میلیمتر در بالا و میلگرد فولادی به قطر ۶ میلیمتر به عنوان خاموت به فاصله مرکز به مرکز ۶۰ میلیمتر مسلح و ساخته شد. تیرها بر روی دو تکیه­گاه ساده با دهانه­ی آزمایش ۱۲۰۰ میلیمتر قرار گرفت و دو بار متمرکز به فاصله­ی ۷۵ میلیمتر از وسط دهانه بر تیرها اعمال شد. جزئیات بیشتری از سطح مقطع و نحوه­ آزمایش تیرها در شکل­های (۲-۱۵) و (۲-۱۶) نشان داده شده است.

شکل(۲-۱۵). سطح مقطع تیرها شکل (۲-۱۶). نحوه­ آزمایش تیرها
۹ عدد از این تیرها با صفحه­ی GFRP تقویت شدند که یک هفته در محلول هیدروکسید سدیم و دو هفته در بیرون از محلول نگهداری می­شدند. پس از ۶، ۱۲ و ۲۴ ماه قرار گیری در شرایط محیطی ذکر شده تیرها مورد آزمایش قرار گرفتند. نتایج حاکی از این بود که تغییری در مقاومت و سختی تیرهای تقویت شده با صفحه­ی GFRP رخ نداده است اما، صفحه­­ی GFRP چسبیده شده به تیرهای بتن مسلح باعث افزایش مقاومت خمشی و شکل­پذیری این تیرها شده است.تفاوت این تحقیق یا تحقیق حاضر در این می­باشد که در این تحقیق اثر واکنش قلیایی سنگدانه­ها بررسی نشده است.
روستاسی^[۳۱] [۲۹] مقاومت و میزان آسیب­پذیری صفحات GFRP را در محیط قلیایی مورد بررسی قرار داد و معلوم کرد که خواص مکانیکی GFRP هنگامی که در تماس با محلول قلیایی حل شده با pH مساوی ۱۳ قرار می­گیرد، رو به تنزل می­ گذارد. همچنین ایشان بیان کرد که یک کاهش قابل توجه در مقاومت کششی GFRP، در زمان قرارگیری صد ساعته در محلول هیدروکسید سدیم (۱mol/l) و در دمای ۲۳ درجه سانتی ­گراد رخ می­دهد.
بررسی آزمایشگاهی توسط کاتسوکی و یوموتو^[۳۲] [۳۰] نشان داد که میلگردهای GFRP در محلول هیدروکسید سدیم (۱mol/l) در دمای ۴۰ درجه­ سانتی ­گراد، بعد از ۱۲۰ روز کاهش مقاومت ۷۰ درصدی نسبت به مقاومت نهایی دارد. تخریب الیاف FRP در محلول اسیدی و قلیایی در دماهای مختلف توسط یوموتو و نیشیمارا^[۳۳] [۳۱] بررسی شده است. آزمایش در دماهای ۲۰، ۴۰ و ۸۰ درجه انجام شد، نتایج حاکی از این بود که الیاف کربن دارای مقاومت شیمیایی بالایی بوده و فقط کاهش ۲۰ درصدی در مقاومت کششی آنها در محلول اسید کلریدریک بعد از ۱۲۰ روز رخ می­دهد. مقاومت الیاف شیشه پس از ۹ ساعت نگهداری در دمای ۸۰ درجه­ سانتی ­گراد و محلول قلیایی هیدروکسید سدیم (۱mol/l) 96 درصدکاهش پیدا کرد. در نمونه­ الیاف آرامید با افزایش مدت قرارگیری در آب و دما، مقاومت کاهش پیدا کرد. مقاومت این الیاف حدود ۸۰ درصد در اسید هیدروکلریک و ۴۵ درصد در هیدروکسید سدیم بعد از ۹۰ روز کاهش پیدا کرد.
تعدادی از محققین تأثیر شرایط محیطی مختلف بر روی تیرهای بتن مسلح تقویت شده با FRP را مورد بررسی قرار دادند. برای مثال، چاجز^[۳۴] و همکاران [۳۲] تیرهای بتن مسلح با ابعاد ۳۳۰*۲۸/۶*۳۸ میلیمتر را با الیاف AFRP، GFRP و CFRP تقویت و در شرایط محیطی مرطوب و خشک، یخ­زدن و آب­شدن جهت تغییرات مقاومت خمشی مورد بررسی قرار دادند. یک سیکل مرطوب- خشک با فرو بردن تیرها در ۴ درصد محلول کلرید­کلسیم برای ۱۸ ساعت، و خشک کردن نمونه­ها در دمای اتاق به مدت ۸ ساعت صورت گرفت. از سوی دیگر، سیکل یخ­زدن و آب­شدن با فرو بردن نمونه­ها در محلول کلریدکلسیم ۴ درصد، به مدت ۱۶ ساعت در یک منجمدکننده با دمای ۱۷- درجه­ سانتی ­گراد و سپس ۸ ساعت زمان آب­شدن در دمای اتاق صورت گرفت. تیرهای تقویت­شده با AFRP و GFRP، بعد از ۱۰۰ سیکل تر و خشک­شدن ، ۳۶ درصد کاهش مقاومت­ از خود نشان دادند در حالی­که تیرهای تقویت­شده با CFRP، ۱۹ درصد کاهش مقاومت داشتند. کاهش مقاومت بعد از ۱۰۰ سیکل یخ­زدن و آب­شدن برای تیرهای تقویت­شده با AFRP، GFRP و CFRP به ترتیب ۲۱، ۲۷ و ۹ درصد گزارش گردید. این بررسی نشان داد که عملکرد دراز مدت تیرهای تقویت شده با CFRP بهتر از نمونه­های تقویت­شده با AFRP و GFRP می­باشد.
توتانجی و ارتیز^[۳۵] [۳۳] تیرهای بتنی با ابعاد ۳۰۰*۵۰*۵۰ میلی­متر که با صفحاتGFRP و CFRP در ناحیه­ی کششی تقویت شده بودند و در محیط­ مرطوب- خشک قرار داشتند جهت بررسی مقاومت چسبندگی بین صفحه­ی FRP و بتن را مورد آزمایش قرار دادند. یک سیکل مرطوب- خشک شامل قرار دادن نمونه­ها در محلول نمک طعام ۵/۳ درصد به مدت ۴ ساعت و ۲ ساعت خشک کردن آن­ها در دمای ۳۵ درجه­ سانتی ­گراد و رطوبت ۹۰ درصد می­شد. بعد از ۳۰۰ سیکل هنگامی که تیرها به صورت خمشی مورد آزمایش قرار گرفتند با جدا شدن صفحه­ی FRP از سطح تیر گسیخته شدند.آنها نتیجه گرفتند که تیرهای تقویت شده با CFRP در مقایسه با تیرهای تقویت شده با GFRP بار و خیز بیشتری را تحمل می­ کنند و همچنین نوع اپوکسی می ­تواند عامل مهمی در دوام دراز مدت تیرهای تقویت شده باشد.
گرین و بیزبی^[۳۶] [۳۴] تأثیرات یخ­زدن- آب­شدن بر روی پیوند بین صفحات الیاف شیشه و بتن را بررسی کردند. سرانجام پس از ۳۰۰ سیکل یخ­زدن-آب­شدن، تیرها تحت خمش ۴ نقطه­ای قرار گرفتند. نتایج حاکی از این بود که مد گسیختگی کلیه­ تیرها یکسان بود یعنی، با کنده شدن بخشی از بتن پایین تیر ( ضخامتی در حدود ۴/۱ اینچ) به همراه صفحه­ی GFRP گسیختگی رخ داد. همچنین نتیجه گرفته شد که یخ­زدن-­آب­شدن هیچ تأثیری بر اتصال سطح مشترک بتن و صفحه­ی GFRP ندارد.
اکنل^[۳۷] و همکارانش [۳۵] تحقیقی در مورد اثر رطوبت سطحی، رطوبت نسبی و دما بر روی مقاومت اتصال بین بتن و پلیمر مسلح شده با الیاف انجام دادند. نتایج حاکی از این بود که رطوبت سطحی و رطوبت نسبی بالا و دمای پایین می ­تواند برای مقاومت اتصال بین بتن و پلیمر زیان­آور ­باشد.
الموسلام^[۳۸] و همکارانش [۳۶] عملکرد استوانه­های بتنی دورپیچ­شده با صفحات کامپوزیتی GFRP تحت اثر شرایط محیطی مختلف را مورد بررسی قرار دادند. این نتایج نشان داد که قرار دادن نمونه­ها در معرض دمای بالای محیط بیرون و شرایط تر و خشک­شدن تأثیر کمی بر روی مقاومت فشاری آنها خواهد داشت. تأثیر محیط محلول قلیایی قابل توجه بود، به نحوی که نمونه­های نگه داشته شده در دمای بالا، تخریب بالایی در الیاف کامپوزیت از خود نشان دادند.
رن^[۳۹] و همکارانش [۳۷] آزمایش­های یخ­زدن و آب­شدن بر روی سازه­های بتنی تقویت­شده با صفحات FRP انجام دادند و نتیجه گرفتند که مقاومت اتصال بین بتن و صفحات FRP تحت اثر سیکل­های یخ­زدن و آب­شدن کاهش می­یابد.
با توجه به مطالب ذکر شده در این فصل می­توان گفت:
اکثر تحقیقات انجام گرفته بر روی واکنش قلیایی شامل نمونه­های ملاتی و خمیری سیمان صورت گرفته است.
اغلب مقاومت فشاری به عنوان خصوصیات مکانیکی در اکثر تحقیقات بررسی شده است.
در آزمایش بررسی واکنش قلیایی- سیلیکاتی جهت تسریع در انجام واکنش و انبساط معمولاٌ میزان قلیایی معادل افزایش داده شده است که این خود ممکن است بر خصوصیات مکانیکی بتن تأثیر گذار باشد.
ترک­های نقشه­ای که در اثر انقباض بتن به وجود می­آیند هیچ ارتباطی با انجام واکنش قلیایی ندارند. این امر ممکن است اغلب اوقات باعث به اشتباه انداختن در تشخیص علت ترک­خوردگی گردد.
در تحقیقات ذکر شده اثر واکنش قلیایی سنگدانه­ها بر روی بتن­های تقویت شده توسط FRP صورت نگرفته است که این امر در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است.
فصل سوم
مواد

مقدمه
وقتی دوام تیرهای بتن مسلح تقویت شده با GFRP تحت واکنش قلیایی سنگدانه­ها مورد بررسی قرار می­گیرد، شناخت ویژگی­های مصالح مصرفی مهم است. در این فصل تمام مواد و مصالح بکار رفته در این تحقیق تشریح می­گردد.

انائی المقدسّ انحطم
یا لفظاعه الألم ( اغانی افریقیا ، ص ۱۸۵ )
یعنی : شب اشک ، شب ندامت میلیونها گلی که زیـر پـاها لـگد مـال شـده اند ، چـهره کشتـه
شده ای که تبسم برلب دارد. عذابی که با دلتنگی آمیخته است ، در لبها غل و زنجیر است و کسی نمی تواند صحبت کند و بر پیشانی ها تازیانه می زنند ، همه اینها نهایت عذاب و شکنجه ای است که یک ملت به آن دچارند.
۵ – ۱۵ – مقابله با ظلم و ستم
فیتوری در قصیده ای تحت عنوان « حصاد شعب » می گوید :
و لقد قدرنا ، و غمَ بطشِ الأجنبیّ ، المستبِد
و لقد هدمنا ، کل ما فی الأمسِ من سجنٍ و قیدٍ
و لقد هزمنا ، کل ما فی الأرض ، من ضعفٍ و حقد
و لقد عقدنا فی طریقِ نضالِنا اکلیلَ ورد
یا شعَبنا … و خطاک اعصار …
و صوتُک صوتُ دعدٍ
وَ بیارِقُ الشهداءِ فوقَ ثراکَ من جدٍّ لجد
و الشمسُ حانیهٌ علیک ، تطلُّ فی تیهٍ و وجد
ترنو الیک … وأنت ثورهُ ثأئرین لخیرٍ قصد
لحیاهِ شعبٍ … و انتفاضهِ أمهٍ … و بناءِ مجد
و لتصبح الحریهُ الکبری
طریقَک دونَ حدّ
یا ملهِمَ الشعراء أروعُ شعر هم یومَ التحدیِّ
ماذا أقّدمه إلیک ؟
و أنت کلُّ الشعرِ عندی ( اغانی افریقیا ، ص ۲۲۷ – ۲۲۸ )
یعنی : علی رغم هجوم دشمن مستبد توانستیم و زندان و قید و بند گذشـته را ویـران کردیـم و
ضعف و کینه را شکست دادیم . او می گوید ای ملت ها صـدای شـما همچـون صـدای رعـد است و
بیرق های شهیدان بر روی خاک سرزمین است و خورشید نظاره گر این قیام بزرگ برای کسب آزادی بزرگ است او وطن خود را الهام بخش شعر خود می داند.

فیتوری در ادامه فریادها و اشعارش در قصیـده ای دیگر تحت عنـوان « اَغـانی إفریقـیا » مجدداً
ملتها را دعوت به مبارزه با ظلم و ستم کرده و می گوید :
یا أخی فی الشرقِ ، فی کلِّ سَکَن
یا أخی فی الأرضِ ، فی کلّ وطن
أنا أدعوک
فهل تعرِفُنی ؟
یا أخاً أعرِفُه … رغمَ المِحَن
إنّنی مزّقُت أکفانَ الدُّجَی
إنّنی هدّمتُ جُدرانَ الوَهَن
لم أعُد مَقبرهً تَحکی البلی
لم أَعُد ساقیهً تَبکی الدّمَن
لم أعُد عبدَ قَیودِی ( اغانی افریقیا ، ص ۳۳ )
او با دعوت از همه مشرق زمین و همه مردم در هر جایی که باشند از آنها می خواهد که همچون او علیرغم همه مشکلات کفن های تاریکی را پاره کنند و از بند ظلم و ستم خارج شوند. او در ادامه می گوید :
أناحیٌّ خالدٌ رغمَ الرَّدی
أنا حرٌّ و غَم قضبانِ الزَّمن
فاستِمع لی … إستمع لی
إنّما أُذُن الجیفهِ صّماُء الأذن
او در ادامه می گوید من زنده و جاویدانم به من گوش دهید اما گوش مردارها کر است.
فیتوری با اشاره به رنج و سختی که با آن روبرو بوده اند می گوید :
إن نکن سِرنا علی الشوکِ سنینا
و لقینا من أذاه مالقینا
إن نکنِ بتنا عُراهً جائعینا
أو نکن عِشنا حفاهً بائسینا
ان تکن قد أوهت الفأسُ قُوانا
فَوَقفنا نتحدّی السافطینا
إن یَکُن سخرَنا جلادُنا
فبنینا لأمانینا سُجُونا
و رفعناهُ علی أعناقِنا
و لثمنا قَدَمَیهِ خاشعینا
وَ ملأنا کأسَهُ من دَمِنا

دادگاه یوگسلاوی در رای تادیچ اعلام داشت که اکثر مقررات پروتکل شماره ۲ الحاقی به عهد­نامه­ های چهارگانه ژنو جنبه عرفی پیدا کرده است. (بند ۱۱۷ رأی مورخ ۱۹۹۵) (گروه نویسندگان، ۱۳۸۶، ص ۷۲۶)
بنابراین دولت­ها و در برخی موارد گروه ­های متخاصم غیر­دولتی بر طبق حقوق بین­الملل بشردوستانه عرفی وظیفه دارند تا به منظور تضمین مراعات و اشاعه حقوق بشردوستانه مشاوران حقوقی در اختیار و دسترس فرماندهان نظامی قرار دهند:

- دستورالعمل­هایی مطابق حقوق بین­الملل بشردوستانه برای نیروهای مسلح خود فراهم کنند.
- آموزش حقوق بین­الملل بشردوستانه را در میان جمعیت غیر­نظامی تشویق نمایند.
- از تأثیر خود در حد امکان برای متوقف کردن نقض حقوق بین­الملل بشردوستانه، استفاده کنند.
- به هنگام نقض حقوق بین­الملل بشردوستانه و احراز مسئولیت آن­ها، غرامت کاملی برای لطمه یا ضرر وارد شده پرداخت کنند.
- مسئولیت کیفری افراد در نقض حقوق بین­الملل بشردوستانه را مورد شناسایی قرار دهند.
- نقض شدید حقوق بین­الملل بشردوستانه را، جنایت جنگی تلقی نموده و به محاکم ملی برای رسیدگی به اینگونه جنایات، صلاحیت جهانی اعطا نمایند.
- در مورد نقض حقوق بین­الملل بشردوستانه تحقیق نموده و افراد مظنون را مورد تعقیب قرار دهند.
- همه تلاش خود را برای همکاری با یکدیگر تا حد امکان به منظور تسهیل تحقیق در مورد جنایات جنگی و تعقیب مظنونان، بکار بندند. (عسکری و هنکرتز، ۱۳۹۰، ص ۲۹۵)
۲-۱-۱- سلامت مجروحین و بیماران در حقوق بین­الملل عرفی
طبق قاعده ۱۰۹ حقوق بین­الملل بشردوستانه عرفی هر زمان که شرایط اقتضاء نماید هر یک از طرف­های مخاصمه به ویژه پس از درگیری موظف­اند بدون تأخیر کلیه اقدامات ممکن را برای جستجو، جمع­آوری و تخلیه مجروحین، بیماران و کشتی­شکستگان بدون تبعیض ناروا به عمل آورند. مفاد مربوط به وظیفه جمع­آوری رزمندگان مجروح و بیمار در درگیری­های مسلحانه بین ­المللی بدون قائل شدن هیچگونه تبعیضی، برای نخستین بار در کنوانسیون ۱۸۶۴ ژنو تدوین گردید. دستورالعمل­های متعدد نظامی که متضمن این قاعده می­باشند به صورتی کلی تدوین گردیده و تمامی مجروحین، بیماران و کشتی­شکستگان را اعم از نظامی و غیرنظامی دربرمی­گیرد. (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۵۷۶)
این قاعده^[۴۷] بدون اعمال تبعیض ناروا شامل کلیه مجروحین، بیماران و کشتی­شکستگان می­ شود. بدین ترتیب که در مورد کلیه مجروحین، بیماران و کشتی­شکستگان بدون توجه به تعلق آنان به هر یک از
طرف­های مخاصمه و نیز بدون توجه به شرکت مستقیم آنان در مخاصمه، می­بایست اعمال گردد. (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۵۸۰)
قاعده ۱۱۰^[۴۸] در زمینه درگیری­های مسلحانه غیربین­المللی این قاعده مبتنی بر ماده ۳ مشترک کنوانسیون­های ژنو می­باشد که چنین مقرر کرده است که «مجروحین و بیماران می­بایست جمع­آوری شده و مورد مداوا و مراقبت پزشکی قرار گیرند». (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۵۸۳) الزام به جستجو، جمع­آوری و تخلیه (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۵۷۹) و عهد و الزام به مراقبت از مجروحین، بیماران و کشتی­شکستگان تعهد به وسیله است. (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۵۸۴) همچنین قاعده­ای که طبق آن بجز ملاحظات پزشکی اعمال هر گونه تبعیض بین مجروحین، بیماران و کشتی­شکستگان، مردود شناخته شده در حقوق بین­الملل بشردوستانه با عنوان «تبعیض ناروا^[۴۹]» بیان شده است. این امر به این معناست که تبعیض ممکن است مفید واقع شود به ویژه هنگامی که افراد نیازمند به مداوای فوری در اولویت قرار گیرند بدون آنکه بین افرادی که فوراً درمان می­شوند و آنانی که در مرحله بعد مداوا می­گردند تبعیضی ایجاد شود. (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۵۸۵)
مطابق قاعده ۱۱۱ هر یک از طرف­های درگیری وظیفه دارد کلیه اقدامات لازم را جهت حمایت از مجروحین، بیماران و کشتی­شکستگان در مقابل بدرفتاری و غارت اموال شخصی آنان به عمل آورد.
در شماری از دستورالعمل­های نظامی که در درگیری­های مسلحانه غیربین­المللی، هم­اکنون قابل اعمال بوده و یا پیش از این اجرا شده ­اند، غارت مجروحین، بیماران و کشتی­شکستگان و بدرفتاری با ایشان ممنوع گردیده و انجام کلیه اقدامات ممکن برای حمایت از ایشان در برابر غارت و بدرفتاری مورد تأکید قرار گرفته است. (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۵۸۷)
در دیوان کیفری بین‌المللی برای یوگسلاوی سابق، در قضیه بلاش کیچ ^[۵۰] حتی یک مورد از تخطی از قاعده ۵۰ حقوق بین‌الملل عرفی که در کنوانسیون­های ژنو نیز نقض فاحش محسوب شده ­اند، مثلاً انهدام یک بیمارستان، نیز جنایت محسوب گردید. (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۲۸۷)
۲-۱-۲- حقوق بین­الملل عرفی و سلامت غیرنظامیان
عنوان خارج از نبرد به فردی اطلاق می­ شود که خواه به انتخاب خود و خواه به دلیل فشار شرایط پیش­آمده، ترک مخاصمه کرده است. تحت اختیار و انقیاد دشمن قرار دارد یا به خاطر از هوش رفتن، بیماری داشتن، جراحت و یا کشتی­شکستگی قادر به دفاع نمی ­باشد یا کسی که به وضوح قصد تسلیم دارد. (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۲۷۳) حقوق قراردادی حاکم بر درگیری­های مسلحانه بین ­المللی تمامی افرادی را که نه عضو نیروهای مسلح یک طرف درگیری بوده و نه در قالب levee en masse ^[۵۱]در درگیری­ها مشارکت می­ کنند را غیرنظامی تلقی می­ کند. (عسکری و هنکرتز، ۱۳۹۰، ص ۱۴۹)
غیرنظامیان^[۵۲] و رزمندگان در مواردی که مشمول کنوانسیون­ها، پروتکل یا دیگر موافقت­نامه­ های بین ­المللی نباشند همچنان مشمول حمایت و اقتدار اصول حقوق بین­الملل خواهند بود که از عرف مسلم و اصول انسانیت و ندای وجدان عمومی ناشی می­ شود. (کمیته بین ­المللی صلیب سرخ، ص ۶)
نه تنها مداخله مستقیم و شخصی بلکه آماده سازی برای یک عملیات نظامی و قصد مشارکت در آن هم می ­تواند مصونیت یک غیرنظامی را معلق کند. با این حال باید ثابت شود که همه این فعالیت­ها مستقیماً به مخاصمات مربوط­اند یا به عبارت دیگر تهدید مستقیمی را متوجه دشمن می­ کنند. (فلک، ۱۳۸۷، ص ۳۱۰)
به استثناء موارد استفاده از اسلحه و سایر وسایل به قصد ارتکاب اعمال خشونت­آمیز علیه نیروی انسانی یا منابع نیروهای دشمن، هنوز در رویه دولت­ها تعریف مشخص و واحدی از موضوع «شرکت مستقیم در درگیری­های» ارائه نشده است. (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۹۰) هر چند دستورالعمل­های نظامی متعدد بیان می­دارند که وقتی غیرنظامیان نقشی مستقیم در درگیری­ها ایفا می­نمایند در برابر حملات حمایت نمی شوند. (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۸۶) بدیهی است که قانونی بودن حمله به یک غیرنظامی بستگی به آن دارد که منظور از شرکت مستقیم در درگیری­ها دقیقاً چه باشد و اینکه مبدأ و آغاز شرکت مستقیم در درگیری­ها کجاست و چه موقع خاتمه می یابد. البته باید توجه کرد که هر معنایی که به این اصطلاح داده شود، مصونیت از حمله به معنی مصونیت از توقیف و تعقیب کیفری نیست.^[۵۳] (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۸۸)
همچنین غیرنظامیانی که در مخاصمات شرکت می­ کنند و به اسارت گرفته می­شوند، به خصوص، استحقاق برخورداری از وضعیت اسیر جنگی را ندارند. با این حال دولت دستگیر کننده می ­تواند تصمیم بگیرد که با غیرنظامیانی که همانند رزمندگان «واقعی» و بر اساس حقوق جنگ جنگیده­اند به عنوان اسیر جنگی رفتار کند و مقررات کنوانسیون سوم ژنو را به اجرا بگذارد. (فلک، ۱۳۸۷، ص ۳۱۱)
حقوق لاهه به رغم داشتن مواد ضروری برای رسیدگی به روابط میان اشغالگران و ساکنان سرزمین­­های اشغالی، از ضمانت اجرایی کافی برای تضمین حمایت لازم از غیرنظامیان برخوردار نبوده است. (گروه نویسندگان، ۱۳۸۶، ص ۵۰۰)
مقررات ۱۸۹۹ و ۱۹۰۷ لاهه بطور ابتدایی و ناقص، حمایت از افراد عادی را مورد پذیرش قرار دادند. (گروه نویسندگان، ۱۳۸۶، ص ۴۵۳)
شواهد متعددی وجود دارد دال بر اینکه ممنوعیت تلافی علیه جمعیت یا افراد غیرنظامی امروزه تحت هر شرایطی، حتی در صورت مواجهه با رفتار نامشروع و غیرقانونی طرف دیگر مخاصمه، باید به عنوان قاعده­ای جدایی­ناپذیر از حقوق بشردوستانه عرفی رعایت شود. (اخوان خرازیان، ۱۳۸۸)
قاعده عرفی مصون نگاه داشتن هر چه ممکن غیرنظامیان از آثار جنگ که با پیدایش تکنولوژی جدید، به مخاطره افتاده بود در پرتو اصل تمایز یا ممنوعیت کاربرد سلاح­های غیرهدفمند^[۵۴]مقرر در پروتکل اول ۱۹۷۷ تاحدود زیادی تضمین گردید. ضمن آن­که محدودیت حمله به اهداف نظامی با قبول صدمات جنبی به غیرنظامیان، تنها مشروط به اصل تناسب، مورد تأیید مجدد واقع گردید.
البته مواردی وجود دارند که پروتکل­های الحاقی بدان نپرداخته­اند، برای نمونه در پروتکل­های الحاقی هیچ قاعده خاصی در مورد حمایت از افراد و اموال مورد استفاده در عملیات حفظ صلح وجود ندارد. اما در عمل چنین اموال و اهدافی از حمایت­های مقرر برای غیرنظامیان و اموال غیرنظامی در برابر حمله برخوردار می­شوند، در نتیجه قاعده ممنوعیت حمله به افراد و اموال درگیر در عملیات حفظ صلح مطابق با منشور ملل متحد، تا زمانی که از حمایت­های مقرر برای اموال و افراد غیرنظامی تحت حقوق بین ­المللی بشردوستانه برخوردار هستند، در رویه دولت­ها تحول یافته و در اساسنامه دیوان بین ­المللی کیفری درج شده است . این قاعده هم­اکنون بخشی از حقوق بین ­المللی عرفی قابل اعمال بر هرگونه درگیری مسلحانه است. (هنکرتز، ۲۰۰۵)
همچنین درحیطه اصل تفکیک، تنها غیرنظامیان (کسانی که مستقیماً در مخاصمات شرکت نداشته و یا بصورت ناگهانی، پراکنده یا سازمان­نیافته اقدام به مشارکت در مخاصمات می­نمایند) مشمول حمایت در برابر حملات مستقیم می­شوند مگر و تنها تا زمانی که مستقیماً در مخاصمات مشارکت داشته باشند. (عسکری و هنکرتز، ۱۳۹۰، ص ۱۴۹)
رویه دیوان کیفری بین ­المللی برای یوگسلاوی سابق، به خصوص در قضیه تادیچ^[۵۵]، مارتیچ^[۵۶] و کوپرش کیچ^[۵۷] و همچنین رویه کمیسیون آمریکایی حقوق بشر در قضیه مربوط به وقایع لاتابلادا^[۵۸] در آرژانتین، همگی دال بر این واقعیت هستند که تفکیک بین افراد غیرنظامی و رزمندگان در درگیری­های مسلحانه اعم از بین ­المللی و
غیربین­المللی به صورت عرف مورد پذیرش قرار گرفته است.^[۵۹] (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۶۹)
امروزه ممنوعیت حمله به غیرنظامیان و اهداف غیرنظامی و نیز ممنوعیت حمله به پرسنل و اماکن ملل متحد و حمایت از پرسنل بشردوستانه جزء حقوق بین­الملل عرفی است که در قطعنامه ۱۶۷۴ شورای امنیت نیز مورد تأیید قرار گرفته و در واقع، حمله عامدانه به این اهداف و افراد، جنایت جنگی تلقی می­ شود. (اخوان خرازیان، ۱۳۸۸)
استفاده از سپر انسانی مستلزم قرار دادن عمومی غیرنظامیان یا افراد خارج از صحنه نبرد در محل اهداف نظامی با قصد خاص تلاش برای ممانعت از هدف­گیری آن اهداف نظامی است. (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۵۰۲) استفاده عمدی از غیرنظامیان برای حفاظت از عملیات نظامی بر خلاف اصل تفکیک بوده و ناقض تعهدی است که مقرر می­دارد کلیه اقدامت احتیاطی ممکن برای جدا کردن غیرنظامیان و اهداف نظامی می­بایست اتخاذ گردد.^[۶۰] (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۴۹۹) مجمع عمومی نیز در ۱۹۶۸ قطعنامه ۲۴۴۴ را با عنوان «رعایت حقوق بشر در زمان مخاصمات مسلحانه» تصویب کرده بود. سه اصل در این قطعنامه: حق ضربه زدن در مخاصمات مسلحانه، نامحدود نیست؛ لزوم رعایت اصل تفکیک در مخاصمات مسلحانه، ممنوعیت حمله به غیرنظامیان. (دلخوش، ۱۳۸۷) همچنین بسیاری از عملیاتی که در شمار ممنوعیت تهدید و احترام به خشونت با هدف ارعاب جمعیت غیرنظامی قرار دارند، در عین حال موضوع ممنوعیت­های خاص نیز قرار گرفته­اند. (عملیاتی مانند گلوله باران بی­هدف و وسیع، کشتار جمعی و …).^[۶۱] (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۷۴)
از دیگر نکاتی که در حقوق بین­الملل عرفی بدان تأکید شده است، مسئله نگهداری و حفاظت از زنان و کودکان در مخاصمات مسلحانه است؛ زنان بازداشت­شده باید در بخش­هایی جدا از مردان نگه­داری شده و نیز باید تحت نظارت مستقیم زنان قرار گیرند. این قاعده نتیجه یک قاعده کلی حقوق بین­الملل بشردوستانه عرفی است که مطابق با آن طرف­های درگیر یک مخاصمه مسلحانه متعهدند نیازهای زنان جنگ­زده را محترم بشمارند.^[۶۲] (عسکری و هنکرتز، ۱۳۹۰، ص ۲۲۶)
بر اساس کنوانسیون حقوق کودک، که تقریباً همه دولت­ها عضو آن هستند، هر فرد زیر ۱۸ سالی «کودک» به حساب می ­آید، مگر آنکه قانون ملی سن پایین­تری را معیار بزرگسالی به حساب آورد. کودکان بازداشت شده نیز باید جدا ار بزرگسالان نگه­­داشته­شوند.^[۶۳] (عسکری و هنکرتز، ۱۳۹۰، ص ۲۲۶)
تعدادی از دستورالعمل­های نظامی مقرر می­دارند که غیرنظامیانی که مشغول کار در هدف­های نظامی، برای مثال در کارخانه­های مهمات­سازی هستند، مستقیماً در درگیری­ها شرکت نمی­کنند^[۶۴] اما باید خطر ناشی از حمله به آن هدف نظامی را پذیرا باشند. آسیب یا مرگ این قبیل غیرنظامیان به نوعی تلفات تصادفی در جریان حمله به یک هدف مشروع به حساب می ­آید، که این خطرات را باید با درنظر گرفتن تمامی اقدامات احتیاطی در گزینش ابزارها و روش­ها، برای مثال انجام حمله شبانه به حداقل رسانید.^[۶۵] (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، صص ۹۰ و ۹۱)
مطابق قاعده ۴۲ حقوق بین­الملل بشردوستانه عرفی، در صورت حمله به تأسیسات حاوی نیروهای خطرناک، یعنی سدها، موج­شکن­ها و نیروگاه­های هسته­ای و سایر تأسیسات داخل یا پیرامون آن­ها، باید دقت ویژه به منظور اجتناب از رها شدن نیروهای خطرناک و خسارات شدید پیامد آن در میان جمعیت غیرنظامی به عمل آید. (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۲۴۰)
همچنین بر اساس قاعده ۴۸ حقوق بین­الملل بشردوستانه عرفی، حمله به اشخاصی که از سر اضطرار از هواپیما با چتر نجات بیرون می‌پرند در مدت فرود آنان ممنوع است. (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۲۷۹) تفسیر آنچه از قاعده فوق به صورتی مسجل استنباط شده و به آن عمل می شود، این است که افرادی که از سر اضطرار با چتر نجات از یک وسیله نقلیه هوایی فرود می­آیند، بایستی از فرصت تسلیم شدن بهره‌مند گردند، مگر آنکه مشخص شود که درگیر در مخاصمه می­باشند. (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۲۸۱) این قاعده در جهت تأمین خیر و صلاح کلیه خدمه پرواز، غیرنظامیان و رزمندگان مضطر می‌باشد، اما شامل گروه ­های نظامی که به منظور انجام عملیات نظامی در حال فرود هستند نمی­ شود. (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۲۸۲)
تا دهه ۱۹۹۰ لزوم جمع­آوری و پاک­سازی مین­ها توسط طرف مین­گذار در اسناد اندکی دیده می­ شود و
تصمیم ­گیری درباره میادین مین به عهده کشوری گذاشته شده بود که مین­ها در خاک آن کشور کاشته شده بودند. قاعده ۸۳^[۶۶] حقوق بین­الملل بشردوستانه عرفی استفاده از مین­های ضدنفربر را نیز شامل می­ شود و همچنین در ارتباط با کشورهایی که هنوز استفاده از مین­های ضدنفر را به­ طور کامل متوقف نکرده ­اند، قابل اجرا است. (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۴۳۰)
در قضیه استفاده از سلاح­های آتش­زا نیز در صورتی که سلاح آتش­زا^[۶۷] باعث درد و رنج غیرضروری گردد، یعنی اگر بتوان از سلاحی با زیان کمتر برای خارج کردن رزمنده از میدان نبرد^[۶۸] استفاده کرد، نمی­ توان سلاح آتش­زا به­کار گرفت.^[۶۹] (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۴۳۷) هر چند برخی کشورها عنوان کرده ­اند، در شرایط محدودی، مثل مواردی که رزمندگان تحت حفاظت نیروی زرهی هستند و یا در استحکامات میدانی قرار دارند می­توان سلاح آتش­زا را مورد استفاده قرار داد. (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۴۳۶)
۲-۱-۳- اهمیت حقوق بین­الملل عرفی در سلامت اسیران جنگی
شرکت کنندگان در بسیج عمومی^[۷۰] چنانچه به طور علنی سلاح حمل کنند و مقررات حقوق بین­الملل بشردوستانه را رعایت نمایند، رزمنده شناخته می­شوند که محق برخورداری از وضعیت اسیر جنگی هستند. (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۵۶۴)
تبعات شناسایی یک فرد به عنوان رزمنده در یک درگیری مسلحانه بین ­المللی واجد اهمیت فوق­العاده است زیرا فقط رزمندگان حق دارند که مستقیماً در درگیری­ها شرکت جویند. به محض اسارت رزمندگانی که از وضعیت اسیر جنگی برخودار می­شوند، نمی­ توان آن­ها را به دلیل مشارکت در درگیری­ها یا به دلیل ارتکاب اعمالی که ناقض حقوق بین­الملل بشردوستانه نیست، محاکمه کرد. (هنکرتز و دوسوالدبک، ۱۳۸۷، ص ۵۶۱)
اصولاً هر اسیر دارای ارزش نظامی برای طرف مقابل است، به دلیل اینکه اسیران می­توانند به عنوان منبع اطلاعات مورد استفاده قرار گیرند یا همرزمانشان را که همچنان به نبرد ادامه می­ دهند تحت تأثیر قرار دهند. از سوی دیگر به اسارت گرفتن و توقیف اسیران می ­تواند مانع عملیات نظامی طرف مقابل شود. (فلک، ۱۳۸۷، ص ۴۲۷)
اصل بنیادین که اساس تمامی قواعد حقوق بین­الملل بشردوستانه در خصوص رفتار با بازداشت­شدگان و شرایط بازداشت را تشکیل می­دهد، اصل رفتار انسانی است. هدف حقوق بین­الملل بشردوستانه حمایت از افراد
بازداشت­شده از هر نوع خشونت و رفتار خودسرانه است و این بطور خاص هدف تضمین­های بنیادینی است که به عنوان حقوق عرفی پذیرفته شده ­اند. (عسکری و هنکرتز، ۱۳۹۰، ص ۲۲۱)
رفتار انسانی با اسیران جنگی ریشه در این واقعیت دارد که رزمندگان به اسارت گرفته شده دیگر هیچ خطری برای جان افرادی که آن­ها را به اسارت گرفته­اند یا ارتش آن­ها، ندارند. این امر مبنای رفتار انسانی پیش ­بینی شده در مخاصمات مسلحانه با اسیران را تشکیل می­ دهند. (فلک، ۱۳۸۷، ص ۴۲۷)
یازده قاعده حقوق بین­الملل بشردوستانه عرفی به طور خاص به رفتار با بازداشت­شدگان می­پردازند. این قواعد را می­توان در ۳ دسته جای داد: ۱- قواعد ناظر بر رژیم یا نظام حاکم بر بازداشت یا به عبارتی شرایط فیزیکی، مادی و روانی بازداشت؛ ۲- قواعدی که هدف آن­ها تضمین اعلام بازداشت است. از جمله قواعد مرتبط با تضمین شناسایی رسمی و ثبت سلب آزادی، تضمین اینکه فرد بازداشت شده با جهان خارج بویژه با خانواده خود در تماس است؛ و نیز تضمین این امر که جهان خارج از این بازداشت آگاه بوده و برای اطمینان از سلامت فرد بازداشت شده به وی دسترسی دارد. ۳- یک قاعده نیز به پایان بازداشت در مخاصمه مسلحانه می ­پردازد، بویژه پایان توقیف. (عسکری و هنکرتز، ۱۳۹۰، صص ۲۲۴ و ۲۲۵)
همچنین تضمینات بنیادین زیر بطور خاص مرتبط با افراد بازداشت شده است:

قدیمی، ع.، شعبانعلیفمی، ح. و اسدی، ع. ۱۳۹۱. بررسی عوامل موثر بر نگرش کشاورزان نسبت به کشاورزی ارگانیک (مطالعه موردی: شهرستان فریدن). مجله پژوهش هاى ترویج و آموزش کشاورزى، سال پنجم، شماره ۴، زمستان پیاپى ۲۰، صص ۸۹-۶۰.
ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ، ر.، ﻛﻮﭼﻜﻲ، ع.، جهان، م.، نصیری، م. و رﺿﻮاﻧﻲﻣﻘﺪم، پ. ۱۳۸۸. اﺻﻮل، اﻫﺪاف و اﺳﺘﺎﻧﺪاردﻫﺎی ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت زﻳﺴﺘﻲ داﻣﻲ و ﻓﺮآوردهﻫﺎی ﻏﺬاﻳﻲ. ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﺸﺎورزی، جلد ۱، شماره ۲، صص ۱۱۷-۱۲۸
قربانی، م.، رجب زاده، م. و زارع میرکآبادی، ه. ۱۳۹۰. الگوی براورد سودآوری مجازی گندم زیستی در دوره ی گذار ( مطالعه موردی استان خراسان رضوی ) . نشریه بوم شناسی کشاورزی، ۳(۱)، صص ۸-۱.
قربانی، م.، نعمتی، ا.، قربانی، ر. و لیاقتی، ه. ۱۳۸۹. رفتار اقتصادی کشاورزان گندم کاراستان خراسان رضوی برای کاهش آثار منفی علف کش ها بر محیط زیست : کاربرد ارزش گذاری مشروط .مجله تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، دوره ۲-۴۱، شماره ۳، صص۲۶۶-۲۵۷.

قربانیزاده، و.، دلجو، غ. و امیری، آ. ۱۳۸۸. عوامل مؤثر بر پذیرش سامانه مدیریت شهری تهران (۱۳۷) توسط شهروندان. دومین کنفرانس بین المللی شهرداری الکترونیکی. ۲۳-۲۲ اردیبهشت ۱۳۸۸سازمان شهرداریها و دهداریهای کشور در شهر تهران.
قرینه، م. و نادیان، ح. ۱۳۹۰. کشاورزی پایدار و راهکارها. اهواز: انتشارات دانشگاه شهید چمران.
قنبری، ی. و برقی، ح. ۱۳۸۷. چالشهای اساسی در توسعه پایدار کشاورزی ایران. راهبرد پاس، شماره ۱۶. صص ۲۳۴-۲۱۸.
کرمی، ع. و رضاییمقدم، ک. ۱۳۷۷ . فقر و کشاورزی پایدار واکاوی کیفی. روستا و توسعه، سال ۲، شماره ۳، صص ۳۱-۲۳.
کلانتری، خ., اسدی، ع.، شعبانعلیفمی، ح. و عربیون، ا. ۱۳۸۹. تحلیل مولفه های پایداری نظام کشت گندم در استان فارس. نشریه اقتصاد و توسعه کشاورزی (علوم و صنایع کشاورزی)، جلد ۲۴ ، شماره ۲، صص۱۷۶-۱۶۹.
کریمی، ا.، صدیقی، ح. و بابایی، ع. ۱۳۹۰. بررسی موانع پیشبرد کشاورزی ارگانیک از دیدگاه کارشناسان وزرات جهاد کشاورزی. مجله تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، دوره ۲-۴۲، شماره ۲، صص ۲۴۲-۲۳۱.
کریمیگوغری، ح.، کرمی، ش. و پاریاب، جابر. ۱۳۸۹. نقش ترویج و آموزش کشاورزی در مصرف بهینه کود در راستای توسعه پایدار کشاورزی. اولین کنگره چالشهای کود در ایران: نیم قرن مصرف کود. ۱۲ -۱۰ اسفند ۱۳۸۹ تهران، انتشارات مؤسسه تحقیقات خاک و آب.
کفاشان، م. ۱۳۸۹. کاربرد نظریه های پذیرش فناوری در ارزیابی فناوریهای اطلاعاتی کتابخانه ها: مجله کتابداری و اطلاع رسانی؛ جلد ۱۳، شماره ۴، صص ۲۱۸ – ۱۹۳.
کوچکی، ع.، حسینی، م. و هاشمیدزفولی، ا . ۱۳۷۹ . کشاورزی پایدار .انتشارات جهاددانشگاهی مشهد.
گل زردی، ف.، سرورامینی، ش.، وزان، س. و سرورامینی، م. ۱۳۹۰. بررسی نگرش و رفتار کشاورزان بخش مرکزی کرج نسبت به کاربرد علفکشهای شیمیایی. نشریه بوم شناختی علفهای هرز، جلد ۲، شماره ۱، ص ۸۳-۷۱.
لبافیحسینآبادی، م. ۱۳۸۳. مالچ پلاستیک رنگی. در سایت www.farming83. persianblog.com
لطفالهی، م. و قندیزاده، ر. ۱۳۷۷. ترویج استفاده درست از کودهای شیمیایی و آلی برای افزایش تولید گندم دیم. تهران : دفتر تولید برنامه‌های ترویجی و انتشارات فنی.
لیاقتی، ه.، محمودی، ح. و کامبوزیا، ج. ۱۳۸۵. مروری بر وضعیت کشاورزی ارگانیک در جهان. نهمین کنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات ایران، ۴-۲ مرداد ۱۳۸۵ دانشگاه تهران، پردیس ابوریحان.
مرادی، م.، مهرانی، ک. و برومند، م. ۱۳۸۹.بررسی عوامل مؤثر بر پذیرش فناوری اطلاعات از سوی نیروهای پلیس. دو ماهنامه توسعه انسانی پلیس، سال هفتم، شماره ۲۸، صص ۹۳-۷۸.
مسکرباشی، م.، بخشنده، ع.، نبیپور، م. و کاشانی، ع. ۱۳۸۳. بررسی اثر بقایای گیاهی و کود نیتروژن بر عملکرد دانه گندم در شرایط اهواز . مجله علوم زراعی ایران، جلد ششم، شماره ٣، صص ۲۴۷-۲۳۹.
مقصودی، ط., ایروانی، ه. و اسدی، م. ۱۳۸۷. اندازه گیری و تحلیل عوامل موثر بر پایداری نظام کشت سیبزمینی (مطالعه موردی: شهرستان فریدون شهر). مجله علوم کشاورزی ایران, ۲(۳۸)، شماره ۳، صص ۲۰-۱۳.
مهدوی دامغانی، ع.، کوچکی، ع. و زند، آ. ۱۳۸۵. طراحی و مدیریت بوم نظام در کشاورزی پایدار. نهمین کنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات ایران، ۴-۲ مرداد ۱۳۸۵ دانشگاه تهران، پردیس ابوریحان. صص ۵۹-۳۶.
موغلی، ع.، طالبی، س. و صیف، م. ۱۳۹۰. عوامل مرتبط با نگرش دانشجویان دانشکده مدیریت دانشگاه علوم پزشکی شیراز در استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات. مجله گامهای توسعه در آموزش پزشکی ،دوره ۸، شماره ۱، صص ۴۰-۳۳.
ﻣﻴﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ، ا.، گیلانپور، ا. و کریمزادگان، ح. ۱۳۸۵. ﺍﺛﺮ ﻳﺎﺭﺍﻧﻪ ﻛﻮﺩﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﻣﺼﺮﻑ ﻏﻴﺮﺑﻬﻴﻨﻪ ﺁﻥ ﺩﺭ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﻨﺪﻡ . مجله ﺍﻗﺘﺼﺎﺩﻛﺸﺎﻭﺭﺯﻱ ﻭ ﺗﻮﺳﻌﻪ، ﺳﺎﻝ ﭼﻬﺎﺭﺩﻫﻢ، ﺷﻤﺎﺭﻩ ۵۵، ص ۱۳۳-۱۲۱.
میرزاشاهی،ک.، کیانی، ش. و سلیمپور، س. ۱۳۸۵. بررسی پاسخ کلزا به اثرات باقیمانده فسفر در خاک. همایش خاک، محیط زیست و توسعه پایدار، کرج، ۱۷ و ۱۸ آبان ۱۳۸۵.
میرشکاری، ب .۱۳۹۱ .تاثیر تلقیح بذر با کودهای بیولوژیک بر عملکرد غده و اجزای عملکرد سه رقم سیب زمینی. فصلنامه دانش نوین کشاورزی پایدار، جلد ۸، شماره ۴، صص ۱۰ -۱ .
نوروزی، ع. و شهبازی، ا. ۱۳۸۹. نقش ترویج در توسعه کشاورزی اُرگانیک (زیستی) در روستاهای کشور. مجله توسعه روستایی، دوره ۲، شماره ۲، صص ۲۲-۱.
هاشمینژاد، آ. و رضوانفر، آ. ۱۳۸۹. بررسی موانع و مشکلات کشاورزی ارگانیک از دیدگاه تولیدکنندگان محصولات ارگانیک شهرستان روانسر استان کرمانشاه. ۱۲-۱۰ اولین کنگره چالشهای کود در ایران : نیم قرن مصرف کود، ۱۲-۱۰ اسفند ۱۳۸۹ تهران. انتشارات مؤسسه تحقیقات خاک و آب.
هزاری، م. و حاجیمیررحیمی، د. ۱۳۸۹. بررسی تحلیلی ضرورت رعایت الگوی صحیح مصرف کود توسط گندمکاران استان خراسان جنوبی . اولین کنگره چالش های کود در ایران : نیم قرن مصرف کود، ۱۲-۱۰ اسفند ۱۳۸۹ تهران. انتشارات مؤسسه تحقیقات خاک و آب.
هژبر کیانی، ک. و حاجیاحمد، ن. ۱۳۸۱. براورد توابع تقاضای نهاده های تولید و عرضه گندم آبی و دیم در کشاورزی ایران. اقتصاد کشاورزی و توسعه، سال دهم، شماره ۳۹، صص ۷۰ -۴۹.