هم چنین جمهوری اسلامی ایران می تواند حمایت خود را شامل متون رسمی قانونی ، اداری یا قضایی ننموده و آنها را مشمول حمایت های مادی پدیدآورندگان آثار ادبی و هنری ننماید .
مجلس شورای اسلامی می تواند در لایحه حمایت بخشی یا تمام حمایت مقرر در موافقت نامه را نسبت به سخنرانی های سیاسی و سخنرانی های ایراد شده در جریان رسیدگی های قضایی حذف کند .
ایده ها ، رویه ها ، روش های اجرایی و مفاهیم ریاضی را از دایره حمایت های قانونی پیش بینی شده خارج خواهند شد .
فصل سوم : حقوق پدیدآورندگان
مبحث نخست : در قوانین ایران
گفتار نخست : حقوق مادی
قریب به اتفاق قانونگذاران کشورها از جمله جمهوری اسلامی ایران ، به منظور صیانت از حقوق پدیدآورندگان اثر و جلوگیری از تعدّی و تجاوز ، برای دارند اثر دو حق را متصور شده اند . حقوق مادی ( اقتصادی ) و حقوق معنوی ( اخلاقی ).^[۱۲۱]

حقوق مادی که به استفاده دیگران و منافع مادی اثر بر می گردد و حقوق معنوی که ناظر به انتساب اثر به پدیدآورنده است . ما نیز به لحاظ اهمیت موضوع ، این دو حق را در قوانین ایران و موافقت نامه تریپس مورد بررسی قرار داده و نقش تریپس را در حقوق ایران در صورت پیوستن به این موافقت نامه بیان خواهیم نمود .
تعاریف متعددی در باره حق مادی ارائه شده است : « امتیازی است که حقوق هر کشور به منظور تامین نیازهای مادی اشخاص به آنها می دهد . هدف از این حق مالی ، تنظیم روابطی است که به لحاظ استفاده از اشیاء بین اشخاص وجود دارد . این دسته از حقوق بر خلاف حقوق معنوی قابل مبادله و تقویم به پول است » .^[۱۲۲] و در جایی دیگرآمده است : « حق بر انتشار و بهره برداری از تالیف که جنبه مالی دارد و در شمار سایر اموال به بازماندگان او می رسد ».^[۱۲۳] در تعریفی دیگر : « این حق به دارنده آن اجازه دریافت پاداش مالی از دیگران که از اثر او استفاده می کنند را فراهم می سازد .^[۱۲۴]
در ماده ۳ قانون حمایت حقوق مصنّفان ، مؤلّفان و هنرمندان آمده است : « حقوق پدیدآورندگان شامل حق انحصاری نشر و پخش و عرضه و اجرای اثر و حق بهره برداری مادی و معنوی از نام و اثر او است ». « حق استفاده ، نشر ، عرضه ، تکثیر و هرگونه بهره برداری که منجر به انتفاع اقتصادی و مالی شده و قابل نقل و انتقال است ».^[۱۲۵] چنین برداشت میشود که « منظور از حق بهره برداری مادی در این ماده ، حقوق مالی اثر است که از بوجود آمدن یک اثر فکری ناشی می شود و شامل هر نوع بهره برداری اقتصادی از جمله نشر و تکثیر و تولید مجدد اثر و ساخت یا تهیه نمونه های دیگری از آن و به بیان دیگر عمل تثبیت و ضبط مادی اثر به طرق مختلف از قبیل چاپ ، عکاسی ، طراحی و غیره و فروش و انتقال آثار تولیدی و منتشر شده و ترجمه و عرضه اثر برای عموم و نیز اجرا و نمایش زنده و مستقیم اثر ( در خصوص آثار نمایشی و موسیقی ) و حق استفاده از پاداش و جایزه و اقتباس می باشد » .^[۱۲۶]
قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی هم در ماده ۱ ، حق تکثیر یا تجدید چاپ و بهره برداری و نشر و پخش هر ترجمه ای را مختص مترجم یا وارث قانونی او دانسته است . بر اساس ماده ۳ همین قانون حقوق مادی پدیدآورنده آثار صوتی و مترجمان نیز بیان شده است : « نسخه‌برداری یا ضبط یا تکثیر آثار صوتی که بر روی صفحه یا نوار یا هر وسیله دیگر ضبط شده است بدون اجازه صاحبان حق یا تولیدکنندگان انحصاری یا قائم مقام قانونی آن برای فروش ممنوع است ».
لایحه قانون تشکیل سازمان نظام سینمایی به حمایت از حقوق مادی آثار سینمایی در ماده ۷۵ حقوق مادی آثار سینمایی را عبارت از حق استفاده ، نشر ، عرضه ، تکثیر و هر گونه بهره برداری که منجر به انتفاع اقتصادی و مالی گردد ، دانسته است .
از دیگر قوانینی که به حمایت از آثار ادبی و هنری پرداخته است ، قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای است . مطابق ماده ۱ این قانون ، حق نشر ، عرضه ، اجرا و حق بهره برداری مادی و معنوی نرم افزار رایانه ای متعلق به پدیدآورنده آن است . نحوه تدوین و ارائه داده ها در محیط قابل پردازش رایانه ای نیز مشمول احکام نرم افزار خواهد بود . در ماده ۴ این قانون آمده است : حقوق ناشی از آن بخش از نرم‌افزاری که به واسطه نرم‌افزارهای دیگر پدید می‌آید متعلق به دارنده حقوق نرم‌افزارهای واسط نیست . بر اساس این ماده باید اصالت اثر را شرط قطعی حمایت از اثر دانست . ماده ۵ هم به بحث رعایت حقوق مادی نرم افزارهای اولیه پرداخته و اشعار می دارد : پدیدآوردن نرم افزارهای مکمل و سازگار با دیگر نرم‌افزارها با رعایت حقوق مادی نرم‌افزارهای اولیه مجاز است . در این صورت نرم افزارهای مکمل نمی تواند حقوق مادی پدیدآورندگان نرم افزارهای اولیه را منسوخ نموده و یا به جهت تکمیل نمودنشان از آن خود بداند . آیین نامه اجرایی قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای نیز به حقوق پدیدآورندگان پرداخته و در ماده ۵ مقرر کرده است : حقوق مادی نرم افزار رایانه ای بدون اینکه منحصر به مصادیق زیر باشد عبارت از حق استفاده شخصی، حق نشر، حق عرضه، حق اجراء، حق تکثیر و هر گونه بهره برداری اقتصادی است و قابل نقل و انتقال می باشد .
قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۷/۱۰/۱۳۸۲ در فصل اول مبحث دوم ماده ۶۲ آثار مورد حمایت را تحت عنوان حقوق مولف در بستر مبادلات الکترونیکی^[۱۲۷] به شرح ذیل بیان می کند:
« حق تکثیر ، اجراء ، توزیع ( عرضه و نشر ) آثار تحت حمایت قانون حمایت قانون حمایت حقوق مؤلّفان ، مصنّفان و هنرمندان مصوب ۰۳/۰۹/۱۳۴۸ و قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب ۲۶/۰۹/۱۳۵۲ و قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای مصوب ۰۴/۱۰/۱۳۷۹ ، به صورت ” داده پیام ” منحصراً در اختیار مؤلّف است . کلیه آثار و تألیفاتی که در قالب ” داده پیام ” می باشند از جمله اطلاعات ، نرم افزارها و برنامه های رایانه ای ، ابزار و روش های رایانه ای و پایگاه های داده و هم چنین حمایت از حقوق مالکیت های فکری در بستر مبادلات الکترونیکی شامل حق اختراع ، حق طراحی ، حق مؤلّف ، حمایت از پایگاه های داده ، حمایت از نقشه مدارهای یکپارچه قطعات الکترونیکی ^[۱۲۸] و حمایت از اسرار تجاری ، مشمول قوانین مذکور در این ماده و قانون ثبت علائم و اختراعات مصوب ۰۱/۰۴/۱۳۱۰ و آیین نامه اصلاحی اجرای قانون ثبت علائم تجارتی و اختراعات مصوب ۱۴/۰۴/۱۳۳۷ خواهد بود ، منوط بر آن که امور مذکور در آن دو قانون موافق مصوبات مجلس شورای اسلامی باشد .
الف ) ویژگیها
برای حقوق مادی ویژگیهایی را بر شمرده اند : قابلیت نقل و انتقال بودن این حقوق و موقتی
بودن آن .
الف ۱ )قابلیت نقل و انتقال داشتن : یعنی پدیدآورنده اثر ادبی و هنری می تواند حقوق مادی خود را که نسبت به اثر تولیدی به او تعلق می گیرد ، به دیگری منتقل نماید . مالکیت فکری هم مثل علامت تجاری یا دانش فکری ^[۱۲۹] خصوصیت تکثیری دارد ؛ یعنی در آن واحد و بدون تغییر در سراسر جهان قابل تکثیر و استفاده است بر خلاف مالکیت مادی که استفاده هم زمان ممکن نیست و صاحب آن نمی تواند در حالی که خودش بهره برداری شخصی می کند آن را در اختیار دیگران نیز قرار دهد . بنابراین در مالکیت فکری بهره برداری یا توسط شخص حقیقی صورت می پذیرد یا توسط شخص حقوقی است که با حفظ منبع به دیگران واگذار می شود . این انتقال ممکن است تمام حقوق مادی یا قسمتی از آن را در بر گیرد . هم چنین واگذاری و انتقال می تواند در قبال عوض یا بدون عوض متقابل صورت پذیرد . این انتقال از طریق ارث و وصیت نیز اعمال می گردد .^[۱۳۰] « حقوق مادی پدیدآورنده اثر به مفهوم بهره برداری از اثر سینمایی به طور کلّی و جزیی برای مدت معین قابل واگذاری و انتقال است » .^[۱۳۱] در لایحه قانون تشکیل سازمان نظام سینمایی در انتهای ماده ۷۵ قابل نقل و انتقال بودن حقوق مادی را به صراحت بیان کرده است .
بر اساس ماده ۵ قانون حمایت از حقوق مصنّفان ، مؤلّفان و هنرمندان ، « پدیدآورنده اثرهای مورد حمایت این قانون می تواند استفاده از حقوق مادی خود را در کلیه موارد از جمله موارد ذیل به غیر واگذار نماید :
تهیه فیلم های سینمایی و تلویزیونی و مانند آن ؛
نمایش صحنه ای مانند تئاتر و باله و نمایش های دیگر ؛
ضبط تصویری یا صوتی بر روی صحنه یا نوار یا وسیله ای دیگر ؛
پخش از رادیو و تلویزیون و وسائل دیگر ؛
ترجمه و نشر و تکثیر و عرضه اثر از راه چاپ و نقاشی و عکاسی و گراور و کلیشه و قالب ریزی و مانند آن ؛
استفاده از اثر در کارهای علمی و ادبی و صنعتی و هنر و تبلیغاتی ؛
بکاربردن اثر در فراهم کردن یا پدید آوردن اثرهای دیگر که در ماده ۲ این قانون درج شده است ؛
الف ۲ ) موقتی بودن حقوق مادی ( محدود بودن به زمان و مکان ) : از شاخص های حقوق مادی محدود بودن به زمان خاص و معین است . زیرا اثر ادبی و هنری برای استفاده عموم پدید آمده است و اثری که باقی می ماند جزء دارایی فکری و معنوی جامعه می شود . بنابر این پس از مدت زمان معینی که به بهره برداری مادی از اثر منحصر به پدیدآورنده و بازماندگان او بوده و پس از این که آنان به قدر کافی از آن بهره مند شدند ، باید حقوق فردی نسبت به اثر به نفع حقوق جامعه ساقط شود و همگان بتوانند از آن برخوردار گردند .^[۱۳۲]
هم چنین این لایحه در ماده ۱۴۱ دارنده حق برنامه رایانه ای حق انحصاری انجام دادن یا اجازه انجام دادن امور را به شرح زیر برشمرده است :
تکثیر موقت یا دائمی اثر با هر وسیله و در هر شکل خواه به صورت کلی یا جزئی ؛
ایجاد هرگونه اثر اشتقاقی ؛
پخش اصل یا نسخه اثر ؛
در اختیار عموم قرار دادن اثر .
ب ) انواع حقوق مادی
ب ۱ ) حق تکثیر و انتشار اثر
یکی از اصولی ترین حقی که برای دارنده اثر فکری بوجود می آید ، ممانعت از تکثیر و انتشار اثر می باشد . و لذا دارنده اثر می تواند از آثاری که بدون اجازه او نشر یا تکثیر و پخش شده است جلوگیری بعمل آورد . در حقوق ایران در ماده ۲ قانون ترجمه و تکثیر کتب ، نشریات و آثار صوتی آمده است : « تکثیر کتب و نشریات به همان زبان و شکلی که چاپ شده به قصد فروش یا بهره برداری مادی از طریق چاپ افست یا عکسبرداری یا طرق مشابه بدون اجازه صاحب حق ممنوع است » . ماده۱ قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای:حق نشر، عرضه، اجرا و حق بهره‌برداری مادی و معنوی نرم‌افزار رایانه‌ای متعلق به پدیدآورنده آن است. بر اساس ماده ۵آئین نامه همین قانون حقوق مادی نرم افزار رایانه ای بدون اینکه منحصر به مصادیق زیر باشد عبارت از حق استفاده شخصی، حق نشر، حق عرضه، حق اجراء، حق تکثیر و هر گونه بهره برداری اقتصادی است و قابل نقل و انتقال می باشد
ب ۲ ) حق پاداش و جایزه نقدی :
یکی دیگر از انواع حقوق مادی که در حقوق ایران پیش بینی شده و در هیچ یک از کنوانسیون برن و موافقت نامه تریپس به آن پرداخته نشده است ، بر اساس تبصره ماده ۱۳ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان پاداش ، جایزه نقدی و امتیازاتی است که در مسابقات علمی ، ادبی ، و هنری مطابق شرائط احصاء آن ، به تولیدکننده اثر تعلق می گیرد، می باشد . هم چنین در ماده ۱۴ آئین نامه قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانهای ،
پاداش، جایزه نقدی و امتیازاتی که در مسابقات علمی، هنری و ادبی طبق شرائط مسابقه به آثار مورد حمایت این آئین نامه تعلق می گیرد، متعلق به پدیدآورنده آن خواهد بود. « حق استفاده از پاداش و جایزه در دو مورد وحدت پدیدآورنده اثر و صاحب پاداش و جایزه و عدم اتحاد آن دو قابل طرح است و در صورت انتقال ، سایر حقوق مادی هم چنان برای صاحب حق باقی است . غرض از وحدت پدیدآورنده اثر و صاحب پاداش و جایزه این است که پدیدآورنده اثر و صاحب پاداش و جایزه ، حق استفاده از حقوق مادی را به دیگری منتقل می کند و پس از انتقال این حقوق ، در مسابقات علمی ، ادبی و هنری شرکت می کند و به دریافت جایزه ای موفق می شود ، این جایزه متعلق به خود پدیدآورنده است نه منتقل الیه ؛ اما در صورتی که اتحاد پدیدآورنده اثر و صاحب پاداش و جایزه هنرپیشه ای که به دستور کارگردان نقش خاصی را در فیلمی بازی می کند ، این هنر پیشه خالق نقش خویش نیست ، پاداش و جایزه هم نه به صرف ایفای آن نقش تعلق می گیرد که مبتکر آن هنرپیشه ای است که آن نقش را بازی می کند نه پدیدآورنده » .^[۱۳۳]
در پیش نویس لایحه قانون جامع ، حمایت از مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط در فصل دوم تحت عنوان انواع حقوق ، ضمن تقسیم بندی این حقوق به مادی و معنوی به وضوح و گستره بیشتر موارد و مصادیق دایره شمول حقوق مادی ، پرداخته است . در ماده ۱۷ آمده است : با رعایت مفاد مواد مذکور در فصل استثنائات ، دارنده متناسب با نوع اثر ، حق انحصاری هرگونه بهره برداری مادی از آن به ویژه حق انجام یا اجازه انجام فعالیت های زیر را دارند :
الف ) تکثیر اثر ؛
ب ) ایجاد هرگونه اثر اشتقاقی از قبیل ترجمه ، اقتباس از اثر ؛
د ) پخش عمومی اصل یا نسخه اثر از طریق فروش ، عاریه عمومی ، اجاره یا سایر موارد پخش عمومی اثر مشروط بر اینکه قبلاٌ با اجازه دارنده حقوق پخش نشده باشد ؛
ه ) عاریه عمومی یا اجاره اصل یا نسخه اثر دیداری – شنیداری ، اثر ضبط شده در ابزار رسانه صوتی ، پایگاه داده ، اثر موسیقی به شکل نت های موسیقی ثبت شده بدون توجه به مالکیت اصل یا نسخه اثر ؛
ز ) عرضه عمومی اصل یا نسخه اثر ؛
ح ) اجرای عمومی اثر ؛
ط ) پخش رادیو – تلویزیونی اثر ؛

عوارض روانی کوکائین : کوکائین محرک قشر مغز است . مصرف کننده ابتدا حالت هیجان ، انبساط خاطر و آرامش دارد.
خود را سعادتمند تصور می‌‌نماید . تمایلات جنسی افزایش می‌یابد و سپس سردرد ، گیجی و بی‌قراری به وجود می‌آید. عوارض جسمی کوکائین: بی‌اشتهایی ، سوء هاضمه ، لاغری و گاهی تشنجات عضلانی از عوارض آن است.
۲-۲-۳-مواد شادی بخش و انرژی زا
در این قسمت موادی که باعث نشئگی وقدرت فراوان در فرد می شود می توان همان مسکرات را نام برد یعنی نوع سوم از تقسیم بندی سازمان جهانی بهداشت که در سال ۱۹۹۰ اعلام کرده است.
این مواد به طور معمول در فرد مصرف کننده یک قدرت موقت ومقطعی ایجاد می کنند به طوری که شخص مورد نظر اراده طبیعی خود را از دست داده ودچار یک نوع اراده قهری ناشی از سوء مصرف مواد خواهد شد.پس با یک محاسبه ساده می توان به صورت ساده فهمید که این مواد قصد و اراده فرد را مورد هدف قرار می دهند. به عنوان مثال می توان مواد ذیل را نام برد: الکل ومشروبات مشابه آن مانند شراب و…
۲-۲-۴-مواد زایل کننده عقل
نوع سوم از این تقسیم بندی همان موادی می باشند که ما در نظر داریم بیشتر درباره آنها بحث کنیم وبه صورت کامل آثار آنها را بر فرد معتاد و اراده او به اثبات برسانیم.
موادی که باعث افساد عقل انسان می گردند و در بعضی از انسان ها به صورت سریع ودر بعضی از آنها به صورت مستمر وشاید طولانی(حدود یک سال) این اثر را می گذارد همان مواد صنعتی جدید که مدنظر نویسنده است می باشند. شاید با خود این سوال را داشته باشید که آیا دیگر مواد (غیر صنعتی)مثل تریاک ومشتقات آن در شخص معتاد چنین تأثیری به جای نمی گذارند؟
در پاسخ باید گفت که خیر، آن دسته از مواد در شخص معتاد همین تأثیرات را به جای خواهند گذاشت، ولی این کار به ندرت در بعضی از معتادین(حرفه ای) اتفاق می افتد واز هر یکصد معتاد یک نفر دچار این اثرات می شوند.از لحاظ تقسیم بندی این مواد را می توان به همان مواد روانگردان که موجب تغییر در احساس، ادراک ، تفکر ، قضاوت و اراده شخص معتاد می شود تقسیم کرد.برای مثال می توان از ال اس دی ، کراک ، شیشه و… یاد کرد.

یک شخص معتاد به شیشه ابتدا دچار یک قدرت بیش از حد که شاید قدرت او برابر با چهار مرد ورزیده است می شود ، و از لحاظ اراده وقدرت تصمیم گیری شاید در حد یک فرد مجنون و چه بسا بدتر می باشد. این شخص در ذهن وادراک خود چیزی به جز توهم را حس نمی کند وتمام حواس او از بین رفته است و به طور کامل از دنیای خود خارج و در یک دنیای دیگر سیر می کند و این حالت تا یک الی سه شبانه روز بسته به نوع مصرف و مقدار آن ادامه دارد.
۲-۵- عوارض اعتیاد به مواد وانگردان
داروهای دسته اول سبب وابستگی جسمانی نمی شود اما دسته دوم - که مورد بحث ما می باشند - انواع دردها را تسکین می دهند ولی پس از چند ساعت اثرت آن از بین می رود و در صورت عدم دسترسی معتاد به مواد مصرفی حالت خماری آغاز می شود. خمیازه، خواب آلودگی، عرق زیاد، ریزش مکرر آب از بینی و چشم ها، عطسه کردن اضطراب و بی قراری، بی اشتهایی، کاهش فشار خون از علایم خماری است و اگر بیش از ۴۸ ساعت طول بکشد دچار حملات تشنج، استفراغ، دل درد و دل پیچه، لرزش های جسمی فراوان، ناراحتی های شدید عضلانی، فشارهای شدید از ناحیه ستون فقرات، احساس سرما می شود به طوری که از خوردن و آشامیدن امتناع می کند. در نتیجه وزن بدنش کم شده و احساس مرگ قریب الوقوع می نماید. انرژی حاصل از مصرف این مواد برای سلول های بدن قابل استفاده نیست هر چند در مراحل اعتیادی آن برای عملکرد طبیعی سلول های بدن ضروری است. به همین جهت بعد از مصرف این مواد حالت رخوت و سستی به مصرف کننده دست می دهد.
از نظر روانی نیز یکی از عوامل عمده اعتیاد اتکاء روانی معتاد به مواد مخدر است. به عبارت دیگر غذا و ماده مصرفی رابطه معتاد با دنیای خارج را برقرار می سازد. این مواد قوای عالیه دماغی را ضعیف کرده و از هوش و دقت می کاهد ایجاد خیالات واهی می نماید و حس دقت را از بین می برد. این مواد بر قسمت های مختلف دستگاه عصبی تاثیر گذاشته و گذشته از عوارض عصبی - محیطی عوارض مغزی - نخاعی نیز ایجاد می کند. شروع عوارض بیشتر تدریجی است. در چندین هفته بعد شخص معتاد دچار بی حوصلگی شده که مرتباً افزایش می یابد. کندی فکر، اشتباه، عدم وضوح، بی نظمی، حملات تشنجی و عقب افتادگی روانی نیز از عوارض مصرف این مواد می باشد. بیمار معتاد خلق و خوی ثابتی ندارد و حالاتش مرتباً در تغییر است، از افسردگی عمیق و عصبانیت شدید رنج می برد؛ به کس مهر نمی ورزد به خصوص نسبت به اجتماع کینه عجیبی دارد؛ کلیه اوقات و اهداف او در جستجوی لذت سپری می گردد و می خواهد دایماً در خوشی و تلذذ مستغرق باشد. با این حال اگر در این راه با مشکلی مواجه شود با قساوت قلب حتی نسبت به نزدیک ترین کسانش رفتار می کند چه رسد به افراد اجتماع؛ در مقابل دنیایی قرار می گیرد که همه بر ضدش قد علم نموده اند. پس به تدریج تبدیل به یک فرد ضد اجتماعی می گردد و در برابر مشکلات زندگی مانند کودکان به دنبال لذت ها می رود. آن چه خیلی مهم است تهاجم روحی مقاومت ناپذیر است و شخص قادر نیست مشکلات را تحمل کند و در یکی از مراحل رشد روانی در پیشرفت خود توقف حاصل می کند.
۲-۶- ارتباط مصرف مواد مخدر با ارتکاب جرم
تعداد کمی از جوانان معتاد سابقه اعمال خلاف قانون قبل از اعتیاد دارند ولی غالب آنها به زودی مجبور می شوند که برای به دست آوردن مواد مخدر به جرایم مختلف دست بزنند. ولی باید دانست که معتادات غالباً مرتکب جرایم بزرگ نمی شوند و تعداد کسانی که در این راه به جنایات شرورانه و هولناک دست می زنند نسبتاً کم است. معنی این جمله این نیست که جرایمی که این گروه مرتکب می شوند جدی و شدید نیست بلکه منظور این است که این افراد به ندرت مانند مجرمان حرفه ای برای اعمال خود نقشه می کشند و مرتکب جرایم بزرگ می شوند.
در زمان ارتکاب جرم معتاد دارای خصوصیاتی است که ارتباط مستقیمی با اخلاقیات و وجدانیات مرتکب دارد همین خصوصیت او را در مواجهه با وسوسه ها و کف نفس ها و به طور کلی اراده مجرمانه و کشش های تجاوز کارانه تقویت و کمک می نماید. معتاد بزه کار به علت عدم تملک نفس ناشی از ضعف احساسات قضایی و اخلاقی از احساسات عالیه محروم است و قوانین و قواعد حقوقی برای او معنا و مفهومی ندارد. کنترل شخصیت بزه کار معتاد هنگام ارتکاب جرم از بین می رود و کشش های غریزی و جنسی تجلی پیدا می کند؛ کسانی که پس از استعمال مواد مخدر به حالت مستی می افتند غرایز آنها تحت کنترل قرار نمی گیرد و …
در کنار الکل، جذب بعضی مواد ترکیبی یا طبیعی موجب بروز چنان فسادی در شخصیت می شود که استعمال آنها منشا مهمی برای بزه کاری است. نام عمومی این دسته مواد مخدر است.
تخدیر در لغت به معنای مست گردانیدن عضوی، بی حسی و خدارات اندام است و نیز عضو را به نحوی که جوهر روحی را که حامل حس و حرکت است خنک و سرد گردانیدن را تخدیر گویند.
دهخدا در لغت نامه زیر کلمه ی مخدر می نویسد:
«دوایی است که قابلیت تام را برای تأثیر قوه ی نفسانیه از روح سلب می کند؛ دارویی که سبب بی حسی؛ رخوت و مستی گردد چون هرویین؛ تریاک؛ کوکایین و …؛ در طب برای کاهش درد و بی حسی به کار آید و مصرف مکرر غالب آنها موجب اعتیاد و دوام استعمال آنها موجب بروز نوعی جنون و اختلالات عصبی می گردد.»(دهخدا پیشین، ۳۴)
اعتیاد یا وابستگی به یک ماده شیمیایی حالتی است که در اثر مصرف یک ماده شیمیایی به شخص دست می دهد به نحوی که شخص آزادی و اختیار خود رادر قابل مصرف مواد مزبور از دست می دهد و دایماً میل به مصرف آن دارد. اگر اعتیاد شخص نسبت به آن فقط به صورت وابستگی روانی و میل شدید به مصرف باشد، اصطلاحاً وابستگی روانی وجود دارد و اگر در صورت عدم مصرف دچار عوارض جسمانی و روانی گردد، وابستگی جسمانی وجود دارد. عوارض نرسیدن ماده ی مزبور به شخص به نام علایم قطع دارد و یا سندرم محرومیت شناخته شده و در مورد اعتیادات شدید پدیده ای به نام تحمل وجود دارد که برای حصول حالت یعنی شخص باید به مقدار ماده مصرفی بیفزاید و به حدی می رسد که می تواند مقادیر سمی را تحمل کند. تحمل در معتادان به دلیل کاهش شدید اعمال کبد در متابولیزه کردن مواد مصرفی است.
در ایران باستان در کتاب اوستا از گیاهی به نام هوم نام برده شده که در جنوب ایران کشت می شده و نشاط آور بوده است. البته زردشت مصرف کنندگان این گیاه را نفرین کرده. با این وجود ایرانیان در دوران قدیم معتاد نبوده اند.
در قرن هفدهم کشتی های تجاری انگلیس این متاع مضر را از خاور دور به ایران آوردند و به درباریان اعطا کردند و اکثر آنها را معتاد کردند. به تدریج به علت ازدیاد معتادین و کمبود تریاک، کشت خشخاش در ایران در حوالی یزد آغاز شد و سپس کشت آن در قسمت مرکزی و جنوبی کشور به حدی رسید که در کشت غلات کمبود ایجاد شد. در سال ۹۲۹ شاه طهماسب اول به مبارزه با تریاک اقدام و مقادیر زیادی از تریاک های موجود در دربار را از بین برد. بعد از او شاه عباس اول برای معتادین به تریاک مجازات تعیین کرد ولی مؤثر واقع نشد. به طوری که معتادین در قسمت اعظم ایران به خصوص در کرمان و خراسان وضع رقت باری داشتند.
در زمان سلطنت قاجارها کشیدن تریاک جزو تجملات بوده و خرید و فروش تریاک در انحصار دولت و یکی از منابع درآمد دولت بود.
افراد مختلف با تشکیل مجامع بین المللی، با صدور قطع نامه ها و تصویب کنوانسیون ها خواهان ممنوعیت مصرف تریاک و عدم دخالت دولت ها در خرید و فروش آن شدند. با این حال دولت ایران در هیچ یک از مجامع بین المللی برای مبارزه با مواد مخدر شرکت نکرد. پس از سالها بی توجهی و سهل انگاری به مسئله حاد و اجتماعی اعتیاد به مواد مخدر بالأخره تحت فشار سازمان بهداشت جهانی در سال ۱۳۳۴ قانون منع کشت خشخاش و استعمال تریاک به تصویب رسید که در عمل اجرا نشد و هیچ اثر مثبتی درپی نداشت و …
در قرن حاضر بشر در تمام زمینه های صنعت به پیشرفت های شگرف نایل شده است و توانسته ستارگان دیگر تسخیر کند و هزاران کشف و اختراع که هر یک به نوبه خود در اعتلای تمدن بشری مؤثر بوده را به ثبت برساند. ولی با وجود تمام اینها باید اذعان نمود که از نظر امور وجدانی و اخلاقی روبه افول نهاده است. تمدن جدید تعلقات گروهی و سازندگی را که از اساسی ترین نیازهای بشر است سلب کرده و با احساس بی کفایتی، بی رازشی و عقده های روانی جوانان را که قوه ی فعاله محیط اجتماعی هستند به سوی اعتیاد سوق می دهد. زندگی مادی و سود جویانه صرف در قرن حاضر علاوه بر این که تا حدی احساسات بشر دوستانه و علایق اجتماعی را از بین برده و عواطف، رفتارها، هیجان ها، شخصیت ها، ارزش ها و ویژگی های آدمی را استاندارد کرده و فکر ایجاد زندگی لوکس و تشریفاتی با قدرت مالی بهتر با عدم تحقق خواسته ها و ناکامی و شکست های عمده افراد مختلف را به کام اضطراب می کشاند و بعضی که قدرت تحمل کمتری دارند در مواجهه با مشکلات و معضلات زندگی در گرداب سهمگین اعتیاد غرق می کند که نتیجه آن جز انحراف، تبهکاری، بی حرمتی به مقدسات و سرانجام نابودی و فنا چیز دیگری نیست.
اکثر صاحب نظران در رابطه سببیت میان اعتیاد و اضطراب توافق دارند. اضطراب یک حالت ترس و وحشت مرضی است بدون وجود یک حالت خارجی یا یک عامل شخصی. اعتیاد اثر واکنش ناسازگارانه اجتماعی است که به طور موقت سبب کاهش اضطراب در فرد می گردد و او را برای سازگاری مصنوعی با فشارهای روانی و اجتماعی اجتناب ناپذیر و روبه رویی کاذب با مسایل غیر قابل حل روزمره آماده می کند. به عبارت دیگر، بازده محرک های پر فشار و غیر قابل تحمل روانی - اجتماعی است که در فرد معتاد تثبیت شده و روشی برای تطابق است.
اکنون با آمدن مواد مخدر جدید مثل ال اس دی، ماری جوانا و .. مسئله اعتیاد به مواد مخدر درصدد مسایل روز قرار گرفته و در صف اول بلایای اجتماعی جای دارد.
معمولاً واکنش اجتماعی مردم در مورد مصرف مواد مخدر در طول قرون متفاوت بوده است. متأسفانه باید به این حقیقت تلخ اعتراف کرد که اعتیاد را بیشتر یک پدیده شخصی و فردی می دانند تا اجتماعی در حالی که اعتیاد بیشتر یک پدیده اجتماعی است تا فردی. به قول امام خمینی (ره) نجات یک معتاد نجات یک نفر نیست، نجات جامعه است.
در هندوستان مصرف چرس و بنگ به حدی در بعضی ایالات رواج دارد که کاملاً عادی تلقی می‌شود و جزیی از زندگی مردم شده. حتی در برخی مجالس عروسی، نوعی نوشیدنی به مهمان می دهند که ترکیبی است از حشیش و شیره تریاک و آب میوه و در این جشن ها حتی افراد مذهبی هم ذایقه خود را با نوشیدن این مایعات شیرین می کنند و اگر آنها به مصرف این مواد عادت کنند، جاه و جلال خود را از دست نخواهند داد. چون این کار از نظر مردم غیر عادی نیست.
برای این که روشن شود چگونه مواد مخدر موجب مستی می شوند، مکانیسم آنها را شرح می دهیم.
برحسب تعریفی که به عمل آمد، مستی معلول تضعیف دستگاه عصبی است. بر این مبنا داروهای اعتیاد دهنده را به دو گروه تقسیم می کنیم؛
الف) داروهای محرک دستگاه عصبی ب) داروهای تضعیف کننده دستگاه عصبی.
الف) داروهای محرک دستگاه عصبی شامل کوکایین، نیکوتین و کافیین است. مصرف کننده ابتدا حالت هیجان، انبساط خاطر و آرامش احساس می کند و خود را سعادتمند تصور می کند، تمایلات جنسی افزایش می یابد بعد گیجی، بی قراری، اضطراب و حالت عصبی به وجود می آید. در افراد مستعد حالت جنون سمی، گیجی، لرزش دستها و لب ها، تندی ضربان قلب ظاهر می شود که توأم با توهمات ترسناک شنوایی و بینایی و جنسی است. تحت تأثیر توهمات مصرف کنندگان این مواد اقدام به عملیات خطرناک می کنند. زیاده روی در مصرف منجر به مرگ می گردد.
ب) داروهای ضعیف کننده دستگاه عصبی مرکزی شامل تریاک، مرفین، حشیش، باربیتوریک ها، بر مورها و بعضی ضد دردهای مصنوعی است.
پس از مصرف این دسته از داروها حالت رویایی خوش و انبساط خاطر و آرامش درونی موقت به وجود می آید. فرد معتاد به مواد مذکور، احساس مبهم از زمان و مکان دارد. این داروها موجب کرخ و بی حس شدن عمومی و کاهش اعمال بصیرت ذهنی و بی تفاوتی می شود. پس از ۴ الی ۶ ساعت اثرات مزبور مرتفع گردیده و مرحله ی منفی فرا می رسد؛ معتاد مایل به اضافه کردن مقدار استعمال ماده ی مصرف شده است؛ معتاد حالت غیر ارادی، تحریک پذیری و بی قراری و بی ثباتی و اضطراب دارد؛ قیود اخلاقی و حس عاطفی از بین می رود؛ معتاد به زندگی بی تفاوت است و به هر وسیله که شده می خواهد ماده ی مورد نیاز خود را تهیه نماید؛ گاهی حالت افسردگی دارد و یا دچار توهم و هذیان شده و به اعمال جنون آمیز دست می زند.
جذب هر دو دسته این مواد از دو جهت جرم زاست، چون:
به حالت نیاز دامن می زند به قسمی که معتاد را به ارتکاب هر جرمی رهبری می کند تا برای خود دارو تهیه کند ( سرقت، کلاهبرداری، فروش مجدد دارو و … )؛
معتاد را به یک حالت زوال بدنی و روانی و یک نحوه زندگی غیر اجتماعی می‌کشاند (ولگردی؛ مأوا گزیدن غیر قانونی در مساکن خالی از سکنه یا آماده برای تخریب و … )
۲-۷- عوارض اعتیاد به مواد روانگردان
داروهای دسته اول سبب وابستگی جسمانی نمی شود اما دسته دوم - که مورد بحث ما می باشند - انواع دردها را تسکین می دهند ولی پس از چند ساعت اثرت آن از بین می رود و در صورت عدم دسترسی معتاد به مواد مصرفی حالت خماری آغاز می شود. خمیازه، خواب آلودگی، عرق زیاد، ریزش مکرر آب از بینی و چشم ها، عطسه کردن اضطراب و بی قراری، بی اشتهایی، کاهش فشار خون از علایم خماری است و اگر بیش از ۴۸ ساعت طول بکشد دچار حملات تشنج، استفراغ، دل درد و دل پیچه، لرزش های جسمی فراوان، ناراحتی های شدید عضلانی، فشارهای شدید از ناحیه ستون فقرات، احساس سرما می شود به طوری که از خوردن و آشامیدن امتناع می کند. در نتیجه وزن بدنش کم شده و احساس مرگ قریب الوقوع می نماید. انرژی حاصل از مصرف این مواد برای سلول های بدن قابل استفاده نیست هر چند در مراحل اعتیادی آن برای عملکرد طبیعی سلول های بدن ضروری است. به همین جهت بعد از مصرف این مواد حالت رخوت و سستی به مصرف کننده دست می دهد.
از نظر روانی نیز یکی از عوامل عمده اعتیاد اتکاء روانی معتاد به مواد مخدر است. به عبارت دیگر غذا و ماده مصرفی رابطه معتاد با دنیای خارج را برقرار می سازد. این مواد قوای عالیه دماغی را ضعیف کرده و از هوش و دقت می کاهد ایجاد خیالات واهی می نماید و حس دقت را از بین می برد. این مواد بر قسمت های مختلف دستگاه عصبی تأثیرگذاشته و گذشته از عوارض عصبی - محیطی عوارض مغزی - نخاعی نیز ایجاد می کند. شروع عوارض بیشتر تدریجی است. در چندین هفته بعد شخص معتاد دچار بی حوصلگی شده که مرتباً افزایش می یابد. کندی فکر، اشتباه، عدم وضوح، بی نظمی، حملات تشنجی و عقب افتادگی روانی نیز از عوارض مصرف این مواد می باشد. بیمار معتاد خلق و خوی ثابتی ندارد و حالاتش مرتباً در تغییر است، از افسردگی عمیق و عصبانیت شدید رنج می برد؛ به کس مهر نمی ورزد به خصوص نسبت به اجتماع کینه عجیبی دارد؛ کلیه اوقات و اهداف او در جستجوی لذت سپری می گردد و می خواهد دایماً در خوشی و تلذذ مستغرق باشد. با این حال اگر در این راه با مشکلی مواجه شود با قساوت قلب حتی نسبت به نزدیک ترین کسانش رفتار می کند چه رسد به افراد اجتماع؛ در مقابل دنیایی قرار می گیرد که همه بر ضدش قد علم نموده اند. پس به تدریج تبدیل به یک فرد ضد اجتماعی می گردد و در برابر مشکلات زندگی مانند کودکان به دنبال لذت ها می رود. آن چه خیلی مهم است تهاجم روحی مقاومت ناپذیر است و شخص قادر نیست مشکلات را تحمل کند و در یکی از مراحل رشد روانی در پیشرفت خود توقف حاصل می کند.
۲-۸- ارتباط مصرف مواد روانگردان با ارتکاب جرم
تعداد کمی از جوانان معتاد سابقه اعمال خلاف قانون قبل از اعتیاد دارند ولی غالب آنها به زودی مجبور می شوند که برای به دست آوردن مواد مخدر به جرایم مختلف دست بزنند. ولی باید دانست که معتادات غالباً مرتکب جرایم بزرگ نمی شوند و تعداد کسانی که در این راه به جنایات شرورانه و هولناک دست می زنند نسبتاً کم است. معنی این جمله این نیست که جرایمی که این گروه مرتکب می شوند جدی و شدید نیست بلکه منظور این است که این افراد به ندرت مانند مجرمان حرفه ای برای اعمال خود نقشه می کشند و مرتکب جرایم بزرگ می شوند.
در زمان ارتکاب جرم معتاد دارای خصوصیاتی است که ارتباط مستقیمی با اخلاقیات و وجدانیات مرتکب دارد همین خصوصیت او را در مواجهه با وسوسه ها و کف نفس ها و به طور کلی اراده مجرمانه و کشش های تجاوز کارانه تقویت و کمک می نماید. معتاد بزهکار به علت عدم تملک نفس ناشی از ضعف احساسات قضایی و اخلاقی از احساسات عالیه محروم است و قوانین و قواعد حقوقی برای او معنا و مفهومی ندارد. کنترل شخصیت بزهکار معتاد هنگام ارتکاب جرم از بین می رود و کشش های غریزی و جنسی تجلی پیدا می کند؛ کسانی که پس از استعمال مواد مخدر به حالت مستی می افتند غرایز آنها تحت کنترل قرار نمی گیرد.
۲-۹- انواع مستی و مستی از نظر میزان تأثیربر دستگاه عصبی
همان طور که گفته شد، مصرف مسکر هرچه هم کم باشد درجه قدرت فهم، دقت و ادراک را تضعیف می کند.
حال که دریافتیم ادراک و دقت دارای درجات و مراتبی است، بایستی بدانیم مصرف مسکر کدام یک از این درجات را دچار اختلال می کند. در قانون مجازات عمومی یک تقسیم بندی راجع به این مبحث وجود داشت. این قانون زیر ماده ۳۷ خود اشعارمی داشت: «مستی حاصل بر اثر استعمال اختیاری مواد الکلی و مخدر و نظایر اینها به طور کلی رافع مسئولیت جزایی نیست و اگر ثابت شود استعمال مواد مذکور به منظور ارتکاب جرم بوده مرتکب به حداکثر مجازات محکوم می شود.
تبصره - هر گاه استعمال مواد مذکور به منظور ارتکاب جرم نبوده و موجب اختلال تام یا نسبی شعور یا قوه تمییز یا اراده مرکتب در حین ارتکاب جرم بوده باشد، دادگاه حسب مورد و به اقتضای اوضاع و احوال می تواند مجازات را در مورد اختلال تام تا دو درجه و در مورد اختلال نسبی تا یک درجه تخفیف دهد …»
مطابق این تقسیم بندی و نیز تعریف مستی که در آغاز به آن پرداختیم می توان بر اساس میزان تأثیر مسکر بر روان دو نوع مستی شناخت. یکی مستی تام و دیگر نسبی(شکری ۱۳۸۳، ۸۴۲)
هنگامی که شخص قادر به اعمال اراده خود نباشد و در واقع اراده از او سلب شود، اختلال تام در قوه ی شعور او پیش می آید. اگر منشأ این حالات مستی باشد آن را مستی تام گویند. این نوع مستی مورد توجه و حمایت قانونگذار قرار گرفته و آن را ردیف عوامل رافع مسئولیت کیفری به شمار آورده است. ماده ۵۳ قانون مجازات اسلامی می گوید: «اگر کسی بر اثر شرب خمر مسلوب الأراده شده لکن ثابت شود که شرب خمر به منظور ارتکاب جرم بوده است مجرم علاوه بر مجازات استعمال شرب خمر به مجازات جرمی که مرتکب شده است نیز محکوم خواهد شد».
کاری که مستی تام می کند از بین بردن قصد و رضای مجرم است. در واقع مستی یک مرحله قبل از قصد نیز از بین می برد که همان ادراک است. ادارک پایه و منشاء قصد و رضا در شخص است. مستی تام موجب می شود که شخص درک مناسبی از زمان و مکان نداشته باشد و اصلاً شخص نمی داند که چه بر سر او می گذرد و بنابراین نخواهد توانست که تصمیم بگیرد و هر عملی که از او سر بزند را نمی توان به او نسبت داد. باید توجه داشت که تنها این نوع مستی می تواند از عوامل رافع مسئولیت کیفری به شمار آید.

• وقتی شرکت وارد معاملات پیچیده و مهمی می‌شود که در متون حسابداری به‌شکل سیاه و سفید نیست، شرکت چگونه حسابداری مناسب را ارزیابی می‌کند؟

• فلسفه مدیریت در مورد کاربرد اصول حسابداری در این وضعیتها چیست؟

• متون حسابداری تا چه حد مانع از انعکاس معامله طبق محتوای آن است و شرکت چه اطلاعات تکمیلی (در یادداشتهای توضیحی و گزارش هیئت‌مدیره) به‌منظور درک سرمایه‌گذاران فراهم می‌کند؟

خصوصیات کیفی اصلی مرتبط با ارائه اطلاعات
بر اساس مفاهیم نظری گزارشگری اطلاعات مالی ایران دو ویژگی «قابل فهم بودن» و«قابل مقایسه بودن» اصلی ترین خصوصیات مرتبط با نحوه ارائه اطلاعات حسابداری می باشند:
الف) قابل فهم بودن
یکی از ویژگیهای مهم خاص استفاده کننده در چارچوب نظری IASB و FASB ویژگی کیفی قابل فهم بودن می باشد. قابل فهم بودن در بیانیه مفهومی شماره ۲ چنین تعریف می شود «کیفیت اطلاعات که استفاده کننده را قادر می سازد اهمیت آن را درک کند.» به طور مشابه چارچوب IASB قابل فهم بودن را این چنین تعریف می کند: «اطلاعات باید به شیوه ای ارائه شود که توسط استفاده کننده ای که دارای یک دانش معقول از فعالیت های اقتصادی، تجاری و حسابداری باشد و در جهت مطالعه و بررسی اطلاعات تلاش معقولی داشته باشد، به راحتی قابل درک باشد.»
هر چند، قابل فهم بودن در حالی که یکی از چهار ویژگی کیفی اصلی چارچوب IASB می باشد با این وجود به عنوان یک ویژگی کیفی خاص استفاده کننده هیچ وقت آن موقعیتی را که بیانیه مفهومی شماره ۲ به آن اعتقاد داشته است، IASBبرای آن قائل نشد.

ب) قابل مقایسه بودن^[۸۵]
قابل مقایسه بودن اینگونه تعریف می شود «کیفیتی از اطلاعات که استفاده کنندگان را قادر می سازد شباهت ها و تفاوت های بین دو پدیده اقتصادی را مشخص کنند.^[۸۶]» زمانی که ارزش های منصفانه به نحو قابل اتکایی اندازه گیری شوند، قابل مقایسه بودن اطلاعات را بالا می برند.
یک فرایند تسعیر نرخ ارزخارجی را در نظر بگیرد؛ ارزش های تاریخی دارایی ها به نرخ تاریخ معامله تسعیر می شوند. این تفاوت بین مبالغ تاریخی برای دارایی های مشابه، باعث به وجود آمدن نرخ های متفاوت مبادله بین تاریخ تحصیل اولیه و تاریخ ترازنامه خواهد شد. یا شرایطی را در نظر بگیرید که به موجب آن سه دارایی مشابه در یک زمان مشابه و با یک قیمت مشابه در سه کشور مختلف خریداری می شوند و سه مبلغ متفاوت بهای تمام شده تاریخی برای آنها در تاریخ ترازنامه گزارش می شود. صدور مجوز ضرورت تجدید ارزیابی دارایی های ثابت مشهود ،کاربردهای مهمی در مورد ویژگی قابل مقایسه بودن دارد. انتظار می رود که در شرایط نبودن الزام برای تجدید ارزیابی، قابل مقایسه بودن کاهش یابد. بسیاری از واحدهای اقتصادی ممکن است بنا به دلایل مختلف( مثل صرفه جویی های مالیاتی ) در حالی که سایر واحدهای اقتصادی دارایی های خود را براساس ارزش منصفانه مجددا ارزش گذاری می کنند, گزارش های خود را براساس بهای تمام شده تاریخی تنظیم نمایند. تشخیص شباهت ها و تفاوت ها بین دارایی های ثابت مشهود واحدهای اقتصادی مختلف، در شرایطی که روش های مختلفی برای ارزشیابی دارایی ها وجود دارد بسیارسخت خواهد بود.
این خصوصیت براستفاده از روش مشابه حسابداری برای رویدادها و معاملات مشابه و همچنین روش متفاوت برای رویدادها و معاملات غیرمشابه تاکید دارد. بر این اساس، مقایسه‌پذیری نباید با ثبات رویه یا یکنواختی اشتباه شود. برای تفکر درخصوص مقایسه‌پذیر بودن می‌توان پرسید که:

• آیا اطلاعات به‌طریقی تهیه می‌شوند که مقایسه آگاهانه با سایر شرکتها را ممکن سازد؟

• خط مشی‌های حسابداری، افشا، شکل صورتهای مالی و سایر وسایل گزارش مالی در مقایسه با رقبا چگونه است؟

• براساس چه زمینه‌هایی می‌توان قضاوت کرد که کیفیت آنها بهتر یا بدتر است (یعنی کدامیک از خصوصیات کیفی که در این مدل بحث شد، بهتر تامین می‌شود)؟

• اگر خط‌مشی حسابداری منتخب، منعکس‌کننده رویه صنعت خاصی است، آیا این رویه رایج است؟ اگر نیست، آیا با الزامات حسابداری که مشخصاً به‌عنوان اصول پذیرفته‌شده حسابداری معین شده است، انطباق دارد؟

ثبات رویه^[۸۷]
ثبات رویه اینگونه تعریف می شود «مطابقت از دوره ای به دوره دیگر با سیاست ها و رویه های ثابت^[۸۸]». این خصوصیت بریکنواختی و تغییر نیافتن روشها و خط‌مشی‌ها در دوره‌های مختلف تاکید دارد. می‌توان پرسید که:

• آیا عملکرد یک شرکت را می‌توان در طی یک دوره زمانی به‌نحو مناسب مقایسه کرد؟

• چه تغییراتی، در صورت وجود، در خط‌مشی‌های حسابداری یا کاربرد خط‌مشی‌ها، استفاده از براوردها و قضاوتهای مدیریت انجام شده است؟

• چگونه این تغییرات در مقایسه با رویه‌های گذشته منجر به بهبود شده‌اند (یعنی کدامیک از خصوصیات کیفی مدل بهتر تامین شده است)؟

• شما به چه موارد افشای مشخصی به‌منظور اثبات مناسب بودن ارائه اثر تغییرات در همه دوره‌های گزارش شده می‌توانید اشاره کنید؟

اهمیت کیفیت گزارشگری مالی در استانداردهای حسابرسی
بوشمن و همکاران (۲۰۰۱) بیان میدارند گزارشهای مالی میتواند از سه طریق بازار سرمایه را متأثر گرداند.
اول، گزارشهای مالی بهتر کمک میکند سرمایهگذاریهای بد و خوب تشخیص داده شود که این موضوع ریسک برآورد و در نتیجه هزینه سرمایه را کاهش میدهد.
دوم گزارش های مالی با کیفیتتر، سرمایهگذاران را در تمیزدادن مدیران خوب و بد یاری رسانده و از اینرو موجب کاهش هزینه های نمایندگی و بالتبع هزینه سرمایه میشود.
سوم، گزارشهای حسابداری مبهم سبب تضعیف رابطه ارقام حسابداری و واقعیات اقتصادی شده و خواه ناخواه موجب افزایش عدم تقارن اطلاعاتی میگردد. در چنین شرایطی تأمینکنندگان منابع با افزایش قیمت فروش و کاهش قیمت خریدشان به حفاظت از منافع خویش میپردازند. (باتاچاریا و همکاران، ۲۰۰۳). در تحقیق بوشمن و همکاران (۲۰۰۱) از معیار بهموقع بودن سود برای اندازه گیری ابهام در گزارشهای مالی استفاده شده است. بیدل و هیلاری (۲۰۰۶) در بررسی ارتباط کیفیت گزارشگری مالی و سرمایهگذاری در سطح شرکتها دریافتند که کیفیت بالاتر در اطلاعات حسابداری، کارآیی سرمایهگذاری را با کاهش عدمتقارن اطلاعاتی بین مدیران و تأمینکنندگان خارجی سرمایه، تقویت مینماید. آنان همچنین بیان نمودند که در کشورهایی که تأمین مالی عمدتاً از طریق معاملات در شرایط عادی (بازار سرمایه) انجام میشود. در مقایسه با آنهایی که تأمین مالی بیشتر از طریق اعتباردهندگان (مانند بانکهای دولتی) انجام میشود، ارتباط بین کیفیت حسابداری و کارآیی سرمایهگذاری بیشتر خواهد بود. معیار کیفیت گزارشگری مالی در تحقیق یادشده، از ترکیب چهار معیار محافظهکاری سود، اجتناب از زیان، عدم هموارسازی سود و به موقع بودن سود ایجادشده است.
کیفیت گزارشگری مالی (محتوای اطلاعاتی اجزای سود عملیاتی حسابداری برای پیشبینی جریانهای نقدی عملیاتی آتی) در چارچوب نظری حسابداری مالی که تعیینکننده اهداف گزارشگری مالی است توجه خاصی به جریانهای نقدی و امکان پیشبینی آن مبذول شده است. در بیانیه مفاهیم حسابداری مالی شماره یک هیئت تدوین استانداردهای حسابداری یکی از هدفهای گزارشگری مالی فراهم آوردن اطلاعاتی است که سرمایهگذاران، اعتباردهندگان و سایر استفادهکنندگان بالفعل و بالقوه را در برآورد مبلغ، زمان و مخاطره دریافتهای آینده یاری کند». (۳۷٫ Par، ۱۹۷۸، (FASB.
پیشینه تحقیق
حسابداری رشته‌ای است که با شناخت، اندازه‌گیری و گزارش کردن اطلاعات اقتصادی سروکار دارد. اگر اصول و ضوابطی برای این فرایند مشخص نشود، موجب اختلال در گزارشگری خواهد شد و کیفیت تصمیم‌های اقتصادی بر پایه این اطلاعات مطلوب نخواهد بود. این موضوع، آثار نامطلوبی در سطح خرد و کلان اقتصادی برجای خواهد گذاشت (کثیری، ۶۴ : ۱۳۷۸).
(۸۵۶، ۲۰۰۷، (IASCF. کمیته تدوین استانداردهای حسابداری ایران نیز در مفاهیم نظری گزارشگری مالی بیان نموده است که «اتخاذ تصمیمات اقتصادی توسط استفادهکنندگان صورتهای مالی مستلزم ارزیابی توان واحد تجاری جهت ایجاد وجه نقد و قطعیت آن است. ارزیابی توان ایجاد وجه نقد از طریق تمرکز بر وضعیت مالی، عملکرد مالی و جریانهای نقدی واحد تجاری و استفاده از آنها در پیشبینی جریانهای نقدی مورد انتظار و سنجش انعطافپذیری مالی، تسهیل میگردد (کمیته تدوین استانداردهای حسابداری، ۱۳۸۶، ۶۷۴).
بررسی مبنای نظری و اهداف گزارشگری مالی مبین این موضوع است که یکی از اهداف گزارشگری مالی، کمک به سرمایهگذاران و اعتباردهندگان برای پیشبینی جریانهای نقدی آتی است . برخی از صاحبنظران و مراجع تدوین مبانی نظری و اهداف گزارشگری مالی معتقدند که با بهره گرفتن از اجزای سود تعهدی حسابداری میتوان جریانهای نقدی آتی را پیشبینی کرد. سود حسابداری بر اساس مبنای تعهدی اندازه گیری و گزارش میشود. معمولاً استفاده از مبنای تعهدی موجب متفاوت شدن سود عملیاتی با خالص جریانهای نقدی عملیاتی خواهد گردید. از مهمترین عوامل ایجاد تفاوت بین سود تعهدی و جریانهای نقدی، اقلام معوق، اقلام انتقالی به دوره های آتی و اقلام غیرنقد را میتوان اشاره کرد. در بسیاری از تحقیقات از قبیل بیمن^[۸۹] و ورکچیا (۱۹۹۶)، فیرفیلد و دیگران^[۹۰] (۱۹۹۶)، ادمتی^[۹۱] و پلیدرر^[۹۲] (۲۰۰۰)، بارت و دیگران^[۹۳] (۲۰۰۱)، ایسلی و اوهارا (۲۰۰۳) و میخائیل و دیگران^[۹۴] (۲۰۰۳)، دقت اطلاعات مالی به عنوان معیار اندازه گیری کیفیت گزارشگری مالی مورد استفاده قرار گرفته است. دقت اطلاعات مالی بیانگر توانایی اجزای سود تعهدی حسابداری (تحت شرایط انعطافپذیری و اختیار عمل در انتخاب از میان رویه ها و برآوردهای حسابداری ) برای پیشبینی جریانهای نقدی مورد انتظار آینده میباشد. بنابراین بالا بودن دقت و توان پیشبینی کنندگی اجزای سود تعهدی از شاخصهای تعیین محتوای اطلاعاتی و کیفیت بالای گزارشگری مالی میباشد (چون^[۹۵]، ۱۴، ۱، ۲۰۰۴).
کنچل و پاین^[۹۶] (۲۰۰۱) به تحقیقی با عنوان شواهد بیشتر روی وقفه گزارش حسابرس، پرداختند. آنها در تحقیق خود به این نتیجه رسیدند که استفاده از کارکنان بی تجربه و وجود مسائل مالیاتی بحث انگیز منجر به بیشتر شدن وقفه گزارش حسابرسی می شود. به عبارت دیگر، وقفه گزارش حسابرسی از طریق هم افزایی بالقوه رابطه بین خدمات مشاوره مدیریت و خدمات حسابرسی کاهش می یابد.
سلطانی^[۹۷](۲۰۰۲)، با بررسی بیش از ۵۰۰۰ گزارش مالی شرکت های فرانسوی، به بررسی موضوع بهنگام بودن گزارش های مالی شرکت ها و گزارش حسابرسی آن ها پرداخت. وی به این نتیجه رسید که شرکتهای فعال در بازه زمانی ۱۹۸۶ تا ۱۹۹۵ سعی در توسعه بهنگام بودن گزار شهای خود داشته اند. افزون بر این، شرکت هایی که گزارش تعدیل شده حسابرسی داشته اند، با تأخیر بیشتری گزار شهای مالی خود را منتشر کرده اند.
دیر و مسی هوگ^[۹۸](۲۰۰۲) در مطالعه ای به بررسی به موقع بودن گزارشگری مالی در گزارش های مالی شرکت های استرالیایی پرداختند. نمونه آنها شامل ۱۲۰ شرکت تجاری و صنعتی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار سیدنی بود. آنها علاوه بر اینکه از مدل های آماری برای آزمون وقفه های موجود در انتشار گزارش های مالی استفاده نمودند؛ تعداد ۱۱۸ پرسشنامه را بین اعضای حسابداران خبره که حسابرسی این شرکت ها را انجام داده بودند نمودند. نتایج بررسی آنها نشان می دهد که عمده وفقه های مربوط به گزارشگری مربوط به گزارش حسابرسی می باشد، که البته تا حدود زیادی قابل بهبود می باشد. نتایج نشان می دهد که ۶۶% از وقفه های گزارشگری مربوط به تاخیر در حسابرسی ضمنی و حسابرسی نهایی می باشد. آنها بیان می کنند که برنامه ریزی برای حسابرسی نهایی یک رویه متداول در پایان سال می باشد، ولی این موضوع عامل اثرگذاری در تاخیر حسابرسی نمی باشد. نتایج تجزیه و تحلیل های آماری آنها نشان می دهد اندازه شرکت عامل اثرگذاری در گزارشگری به موقع می باشد. اما این رابطه خیلی قدرتمند نمی باشند. شرکت های بزرگتر گزارشگری به موقع تری نسبت به شرکت های کوچکتر دارند، زیرا آنها بیشتر در معرض دید و مورد توجه عموم می باشند. همچنین بین سودآوری شرکت و به موقع بودن گزارشگری رابطه معنی داری مشاهده نگردید.
شاو^[۹۹](۲۰۰۳)، به بررسی رابطه میان کیفیت افشای اطلاعات، هموارسازی سود و بهنگام بودن سود پرداخت. وی با بهره گرفتن از داده های ۱۱۱۲ سال شرکت به این نتیجه رسید که شرکت هایی که دارای کیفیت گزارشگری بالاتری هستند، از حسا بهای تعهدی اختیاری بیشتری استفاده می کنند و بیشتر به مدیریت سود و هموارسازی آن توجه می کنند. همچنین، به هنگام بودن سود در زمانی که اخبار بد (سودآور نبودن) وجود داشته باشد، با کیفیت افشای اطلاعات رابطه معکوس دارد.
اسمایل و چندلر^[۱۰۰] (۲۰۰۴) به بررسی به موقع بودن گزارش های مالی میان دوره ای در شرکت های مالزی پرداختند. در تحقیق آنها رابطه به موقع بودن گزارش مالی و ویژگی های اندازه، سود آوری، رشد و ساختار سرمایه بررسی شده است. نتایج مطالعه آنها نشان داد که علیرغم اینکه شرکت ها بیشتر متمایل به ارائه به موقع گزارش های مالی هستند، به موقع بودن گزارش مالی میان دوره ای از طریق اندازه، سود آوری، رشد و اهرم شرکت تحت تاثیر قرار می گیرد. همچنین، آنها شواهدی را ارائه کردند که نشان داد شرکت های بزرگتر و شرکت های با سودآوری، رشد و اهرم کمتر گزارش های مالی میان دوره ای خود را سریعتر ارائه می کنند.
راجا احمد و کامرودین^[۱۰۱] ( ۲۰۰۴) در کشور مالزی تحقیقی را با عنوان تاخیر حسابرسی و به موقع بودن گزارشگری مالی انجام دادند. دوره تحقیق آنها سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۰ بوده است. آنها در تحقیق خود به بررسی ۸ متغیر مستقل که بر تاخیر حسابرسی تاثیر گذار بودند، پرداختند. این متغیر ها شامل اندازه شرکت، نوع صنعت، نوع حسابرس، اظهار نظر حسابرس، نسبت بدهی شرکت، اقلام غیر مترقبه، علامت سود یا زیان و تاریخ پایان سال مالی است. در تحقیق آنها از رگرسیون چند متغیره استفاده شده است و تخمین مدل بر اساس داده های مقطعی صورت گرفته است. نتایج تحقیق آنها نشان داد که تاخیر حسابرسی برای شرکت های که ۱- در صنعت غیر مالی هستند، ۲- اظهار نظر حسابرسی آنها غیر مقبول است، ۳- تاریخ پایان سال مالی آنها به غیر ۳۱ دسامبر است،۴- غیر از پنج موسسه بزرگ حسابرسی مورد حسابرسی قرار گرفته اند، ۵- سود منفی گزارش کرده اند، و ۶- ریسک بالاتری دارند، طولانی تر است.
عبدالسلام و استریت^[۱۰۲](۲۰۰۷) در مطالعه ای که در بورس اوراق بهادار لندن انجام دادند متغیرهای حاکمیت شرکتی را روی به موقع بودن گزارشگری شرکت مورد آزمون قرار دادند. نتایج آنها بیانگر وجود یک رابطه معنی دار مهم بین متغیرهای حاکمیت شرکتی تجربه و استقلال هیات مدیره و به موقع بودن گزارشگری می باشد. نتایج بررسی آنها نشان می دهد که هیات مدیره هایی با رهبری موازی اندک، تجربه بیشتر اعضای هیات مدیره، و عمق کمتر خدمات توسط مدیران اجرایی گزارشگری به موقع تری را ارائه می دهند. همچنین آنها به این نتیجه رسیدند که استقلال هیات مدیره را معنی دار منفی با به موقع بودن گزارشگری دارد. همچنین دوگانگی نقش مدیر عامل(به عنوان مدیر عامل و رئیس هیات مدیره) رابطه منفی معنی داری با گزارشگری دارند. در نهایت عبدالسلام و استریت پیشنهاد می کنند که ضروری است شرکت ها گزارشگری داوطلبانه را بیشتر مورد ملاحظه قرار دهند و در گزارشگری داوطلبانه اهتمام بیشتری به خرج دهند.
(جبارزاده و بایزیدی،۱۳۸۹) در تحقیقی با عنوان بررسی رابطه بین مسئولیت پذیری اجتماعی و تعهد سازمانی با محافظه کاری در گزارشگری مالی شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران به این نتیجه رسیدند که رابطه بین مسئولیت پذیری اجتماعی شرکت و محافظه کاری رابطه مثبت بوده ولی تنها رابطه متغیر مسئولیت پذیری اجتماعی شرکت و محافظه کاری از لحاظ آماری معنی دار می باشد.
جین و درزدنکو^[۱۰۳] (۲۰۱۰) در پژوهشی با عنوان بررسی رابطه بین اخلاقیات،مسئولیت پذیری اجتماعی وعملکرد سازمانی به این نتیجه دست یافتن که مدیران سازمان های نظام یافته در مقایسه با سازمان های ماشین بنیاد ، سطح مسئولیت پذیری اجتماعی و اخلاقیات بالایی دارند.
پاگانو و لپین^[۱۰۴] (۲۰۰۵) بیان می کنند که مدیران شرکت ها ممکن است از فعالیت های مربوط به مسئولیت پذیری اجتماعی به عنوان ابزاری جهت جلوگیری از قبضه مالکیت توسط بازار سرمایه اشاره نموده و از این طریق موجبات رضایت سهامداران را فراهم نمود.
کیم و کیم^[۱۰۵] (۲۰۱۰) در پژوهشی در خصوص مقایسه تاثیر نگرش های سنتی و ارزش های فرهنگی بر درک مسئولیت پذیری اجتماعی شرکت های کره ای به این نتیجه رسیدند که تاثیر نگرش و باورهای بنیادی و سنتی بر درک مسئولیت پذیری اجتماعی شرکت ها نسبت به تاثیر ارزش های فرهنگی هوفستد با اهمیت تر است.
(ورنر^[۱۰۶]،۲۰۰۹) در پژوهشی با عنوان مسئولیت پذیری اجتماعی شرکت،مقدمه ای بر محدودیت های اجتماعی در بنگلادش به این نتیجه رسید که مسئولیت پذیری اجتماعی شرکت اثر بالقوه مثبت و پایا در کشورهای در حال توسعه به ویژه در جوامع دارای محدودیت های اجتماعی دارد.
تی سوت سورا^[۱۰۷] (۲۰۰۴) به بررسی رابطه بین مسئولیت اجتماعی شرکت ها و عملکرد مالی آنها پرداخت نتایج پژوهش یه رابطه مثبت و معنا داری را بین عملکرد مالی و عملکرد اجتماعی نشان داد.
دونگ یونگ کیم وجونگ یون کیم^[۱۰۸] (۲۰۱۳) به مطالعه اثرات مسئولیت اجتماعی شرکت ها و حاکمیت شرکتی بر تعیین حق الزحمه های حسابرسی پرداخت که یافته های پژوهش حاکی از این بود که شرکت های مورد مطالعه در کشور کره جنوبی که به نحو عالی مسئولیت اجتماعی و حاکمیت شرکتی را اجرا نموده اند حق الزحمه حسابرسی بیشتری پرداخت می کنند.
کاترین تام و همکاران^[۱۰۹] (۲۰۱۰) در پژوهشی به مطالعه رابطه بین مسئولیت اجتماعی شرکت ها و رضایت مندی شغلی پرداخت که نتایج این پژوهش نشان داد که رابطه منفی بین اندازه شرکت ها و میزان التزام به مسئولیت اجتماعی وجود دارد لذا رضایت مندی شغلی نیز متاثر از این رابطه می باشد.

: H1داده­ها از توزیع نرمال پیروی نمی‌کنند.
نتایج آزمون کولموگروف-اسمیرنوف برای متغیر صرفه جویی در زمان در جدول ۴-۱۱ نشان داده شده است.

جدول ۴-۱۱ نتایج آزمون K-S برای متغیر صرفه جویی در زمان
چون مقدار سطح معنی داری برای متغیر صرفه جویی در زمان بزرگ‌تر از ۰۵/۰ است پس فرض صفر یعنی نرمال بودن توزیع این متغیر تأیید می‌شود.
۴-۴-۸آزمون کولموگروف-اسمیرنوف برای بررسی نرمال بودن متغیر پذیرش بانکداری اینترنتی
فرض‌های صفر و یک را به صورت زیر در نظرمی‌گیریم.
: H0 داده ­ها از توزیع نرمال پیروی می‌کنند.
: H1داده­ها از توزیع نرمال پیروی نمی‌کنند.
نتایج آزمون کولموگروف-اسمیرنوف برای متغیر پذیرش بانکداری اینترنتی در جدول۴-۱۲نشان داده شده است.
جدول۴-۱۲ نتایج آزمون K-S برای متغیر پذیرش بانکداری اینترنتی
چون مقدار سطح معنی داری برای متغیر پذیرش بانکداری اینترنتی بزرگ‌تر از ۰۵/۰است پس فرض صفر یعنی نرمال بودن توزیع این متغیر تأیید می‌شود.
با توجه به این که آزمون K-S نشان داد که توزیع مربوط به تمامی متغیرها نرمال است، می‌توان از آزمون‌های پارامتری جهت آزمون فرضیات تحقیق استفاده کرد.
۴-۵تحلیل داده‌ها
فرایند تجزیه و تحلیل ساختارهای کوواریانس (مدل سازی معادلات ساختاری) شامل یک سری گام‌هاست و می‌توان این گام‌ها را در نمودار ۴-۱ خلاصه کرد. در ادامه برخی از مهم‌ترین این مراحل تشریح می‌گردد.
نمودار ۴-۱.گام های اساسی تحلیل
۴-۵-۱ بیان مدل^[۱۹۷]
این مرحله در واقع همان بیان رسمی مدل است و این مرحله یکی از مهم‌ترین مراحل موجود در مدل سازی معادلات ساختاری است. در واقع هیچ گونه تحلیلی صورت نمی‌گیرد، مگر این که اول محقق مدل خود را که درباره روابط میان متغیرهاست را بیان و مشخص کند. این مرحله شامل فرمول بندی (تنظیم) یک عبارت درباره یک مجموعه از پارامترهاست. این پارامترها در زمینه مدل سازی معادلات ساختاری، ماهیت روابط میان متغیرها را نشان می‌دهد. در مدل سازی معادلات ساختاری، اندازه و علامت این پارامترها تعیین می‌شود.
۴-۵-۲تخمین مدل^[۱۹۸]
پس از بیان مدل مرحله بعد بدست آوردن تخمین پارامترهای آزاد از روی مجموعه ­ای از داده ­های مشاهده شده است. روش‌های تکراری^[۱۹۹] از قبیل بیشینه درست نمایی^[۲۰۰] یا حداقل مجذورات تعمیم یافته^[۲۰۱] جهت تخمین مدل مورد استفاده قرار می‌گیرد. روش کار در این رویه­های تخمین به این صورت است که در هر تکرار، یک ماتریس کوواریانس ضمنی^[۲۰۲] ساخته می‌شود و با ماتریس کوواریانس داده‌های مشاهده شده مقایسه می‌شود. مقایسه این دو ماتریس منجر به تولید یک ماتریس باقیمانده^[۲۰۳] می‌شود و این تکرارها تا جایی ادامه خواهد یافت که این ماتریس باقیمانده مینیمم شود. محاسبات یا برآورد پارامترها حداکثر با ۲۵۰ تکرار امکان پذیر می‌باشد. در صورتی که تعداد تکرارها از ۲۵۰ تا بیشتر شود محاسبات مربوط به برآورد پارامتر متوقف می‌شود. متغیرهای تحقیق به دو دسته‌ی پنهان و آشکار تبدیل می‌شوند.
متغیرهای آشکار یا مشاهده شده به گونه ­ای مستقیم به وسیله پژوهشگر اندازه گیری می‌شود، در حالی که متغیرهای پنهان یا مشاهده نشده به گونه ­ای مستقیم اندازه گیری نمی‌شوند، بلکه بر اساس روابط یا همبستگی‌های بین متغیرهای اندازه گیری ‌شده استنباط می‌شوند. متغیرهای پنهان به دو دسته‌ی برون ­زا و درون زا تقسیم‌ می‌شوند. متغیرهای پنهان بیانگر یک سری سازه­های تئوریکی هستند مانند مفاهیم انتزاعی که مستقیماً قابل مشاهده نیستند و از طریق سایر متغیرهای مشاهده شده ساخته و مشاهده می‌شوند. متغیرهای پنهان به نوبه خود به دو نوع متغیرهای درونزا^[۲۰۴] یا جریان گیرنده^[۲۰۵] و متغیرهای برون‌زا^[۲۰۶] یا جریان دهنده^[۲۰۷] تقسیم می‌شوند. هر متغیر در سیستم مدل معادلات ساختاری می‌تواند هم به عنوان یک متغیر درونزا و هم یک متغیر برونزا در نظر گرفته شود. متغیر درونزا متغیری است که از جانب سایر متغیرهای موجود در مدل تأثیر می‌پذیرد. در مقابل متغیر برونزا متغیری است که هیچ‌گونه تأثیری از سایر متغیرهای موجود در مدل دریافت نمی‌کند، بلکه خود تأثیر می‌گذارد. در این تحقیق متغیرهای استفاده آسان، هزینه استفاده از اینترنت، تبلیغات، امنیت اطلاعات خصوصی، وجود زیرساختهای مناسب، آگاهی از بانکداری اینترنتی و صرفه جویی در زمان متغیرهای برونزا هستند، و متغیر پذیرش بانکداری اینترنتی متغیر درون زا می باشد.
۴-۵-۳ساخت ماتریس کوواریانس
اساس تحلیل فرضیات تحقیق، بر مبنای ماتریس کوواریانس بین متغیرهای پنهان و آشکار است. جدول ۴-۱۳ معرف ماتریس کوواریانس (همبستگی) میان متغیرهای پنهان است
یک نوع از روابط متغیرهای پنهان در مدل معادلات ساختاری بر مبنای همبستگی ( هم‌خوانی)^[۲۰۸] می‌باشد. همبستگی رابطه­ای است میان دو متغیر در یک مدل اما غیر جهت­دار^[۲۰۹] و ماهیت این نوع رابطه به وسیله تحلیل همبستگی^[۲۱۰] مورد ارزیابی قرار می‌گیرد..
به منظور محاسبه روایی همگرا، فورنل و لارکر^[۲۱۱] استفاده از معیار AVE^[212] را پیشنهاد داده‌اند که یکی از ستون‌های این جدول این شاخص(AVE) را نشان می‌دهد. در AVEحداقل برابر با ۵/۰، شاخص‌ها روایی همگرای مناسبی دارند، لذا روایی همگرا برای تمامی متغیرها تأیید می‌شود. درواقع این شاخص بررسی می‌کند که یک متغیر پنهان تا چه حد قادر است واریانس شاخص‌های (متغیرهای آشکار) خود را به طور متوسط توضیح دهد. این ضریب برای تمامی متغیرهای تحقیق در جدول زیر خلاصه شده است.
جدول ۴-۱۳ میانگین واریانس استخراج شده (AVE) و ماتریس همبستگی بین متغیرهای پنهان
نمودار های ۴-۲ و ۴-۳مدل‌های تحقیق را در حالت تخمین و معنی­داری بارهای عاملی و ضرایب مسیر نشان می‌دهد. با توجه به این مدل‌ها می‌توان بارهای عاملی و ضرایب مسیر را برآورد و سپس آزمون کرد. ضرایب موجود در این نمودارها به دو دسته تقسیم می‌شوند. دسته‌ی اول روابط بین متغیرهای پنهان (بیضی) و متغیرهای آشکار (مستطیل) می‌باشند، که این معادلات را اصطلاحاً بارهای عاملی گویند. و دسته‌ی دوم روابط بین متغیرهای پنهان و پنهان هستند که تحت عنوان معادلات ساختاری نام برده می‌شوند و برای آزمون فرضیات استفاده می‌شوند. تمامی ضرایب با بهره گرفتن از آماره t آزمون می‌گردند. با توجه به بارهای عاملی می‌توان گفت سهم کدام متغیر در اندازه گیری سازه مربوطه بیشتر است و سهم کدام متغیر کمتر. به بیان دیگر شاخصی که بارعاملی بزرگ‌تری داشته باشد، سهم بیشتری در اندازه گیری سازه(متغیر پنهان) مربوطه دارد و شاخصی که بار عاملی کمتری داشته باشد، سهم کمتری دارد.
نمودار۴-۲ مدل تحقیق در حالت تخمین ضرایب مسیر
نمودار۴-۳ مدل تحقیق در حالت معناداری ضرایب (t-value)
۴-۵-۴ ارزیابی تناسب مدل^[۲۱۳]
وقتی گفته می‌شود مدل با یک سری داده ­های مشاهده شده تناسب دارد، که ماتریس کوواریانس ضمنی مدل با ماتریس کوواریانس داده ­های مشاهده شده هم ارز (معادل) باشد؛ یعنی ماتریس باقیمانده و عوامل آن نزدیک صفر باشند. البته این تناسب به روش تخمین، مدل، ویژگی‌های داده ­های مشاهده شده و … بستگی دارد. مهم‌ترین شاخص «تناسب مدل»^[۲۱۴] آزمون مجذور کای است. البته استفاده از این آزمون متضمن یک سری مفروضاتی است که در برخی از موارد امکان نقض این مفروضات وجود دارد. با گسترش نارضایتی از آزمون مجذور کای، یک سری «شاخص‌های ثانویه»^[۲۱۵] به وجود آمد. تفاوت مهمی که بین آزمون تناسب مجذور کای و شاخص‌های تناسب ثانویه وجود دارد، این است که آزمون مجذور کای به واقع شاخص عدم تناسب مدل است و هرچه ارزش آن کوچک‌تر باشد، نشان می‌دهد که مدل تناسب بهتری دارد. اما در مقابل شاخص‌های تناسب ثانوی ^[۲۱۶]GFI، ^[۲۱۷]NFI و ^[۲۱۸]AGFI شاخص‌های تناسب مدل هستند، در این شاخص‌ها هرچه ارزش آن‌ها بیشتر باشد، مدل تناسب بهتری دارد. در ادامه به صورت مختصر برخی از شاخص‌های تناسب مدل شرح داده می‌شود:

(منبع: تحقیق حاضر)
لازم به ذکر است که در ابتدای پرسشنامه سؤالاتی در جهت شناخت ویژگی­های فردی و سازمانی جامعه آماری مطرح شده است. ضمناً سؤالات پرسشنامه براساس مقیاس ترتیبی و طیف ۵ گزینه­ای لیکرت و موضوع فرضیات تحقیق طراحی شده است. نحوه­ امتیازدهی نمرات پرسشنامه براین اساس به شرح زیر است:

جدول ۳-۳- طیف پنج گزینه­ای لیکرت

کاملاً مخالفم

مخالفم

نظری ندارم

موافقم

کاملاً موافقم

۱

۲

۳

۴

۵

(منبع: تحقیق حاضر)
۳-۸- روایی و پایایی ابزار تحقیق
۳-۸-۱- روایی یا اعتبار^[۴۸] تحقیق
به طور کلی دو سؤال مهم در بررسی یافته­های یک طرح تحقیق مطرح می­ شود، اول اینکه نسبت به یافته­های تحقیق یک طرح تا چه اندازه می­توان اطمینان داشت؟ در پاسخ به این سؤال باید اعتبار درونی تحقیق را مورد نظر قرار دهیم. سؤال دوم این است که تا چه اندازه می­توان یافته­های تحقیق را به جوامع دیگر و شرایط گوناگون تعمیم داد؟ این سؤال با اعتبار بیرونی تحقیق سر و کار دارد. روایی و پایایی از ویژگی­هایی هستند که برای مفید و مؤثر واقع شدن روش­های جمع­آوری داده ­ها شرط اساسی به شمار می­روند (بست، ۱۳۷۷).
همان طور که بیان گردید پرسشنامه تحقیق حاضر از مقاله پژوهشی لئو و همکاران (۲۰۱۲)، اقتباس شده و استاندارد می­باشد، با این حال جهت اطمینان بیشتر از نظرات برخی از اساتید روش تحقیق دانشگاه تبریز و نیز اساتید راهنما و مشاور بهره گرفته­ایم و در نهایت بعد از دخالت دادن نظرات اصلاحی، پرسشنامه­ نهایی تدوین و در اختیار نمونه انتخابی از جامعه آماری قرار گرفت.
۳-۸-۲- پایایی و اعتماد^[۴۹] تحقیق
کسانی که برای تحلیل داده ­های خود از نرم­افزار SPSS استفاده می­ کنند، می­توانند قابلیت اعتماد ابزار اندازه ­گیری را با روش آلفای کرونباخ محاسبه نمایند که البته برای محاسبه آن فرمولی نیز وجود دارد. هرچه درصد به دست آمده به ۱۰۰% نزدیکتر باشد بیانگر قابلیت اعتماد بیشتر پرسشنامه است (مقیمی، ۱۳۷۷، به نقل از نظری، ۱۳۸۶). در این پژوهش که از پرسشنامه برای اندازه ­گیری داده ­ها استفاده گردیده و برای تحلیل داده ­ها، نرم­افزارهای SPSS و لیزرل به کار گرفته شده ­اند، پایایی یا قابلیت اعتماد پرسشنامه با بهره گرفتن از روش­ آلفای کرونباخ محاسبه شده است. این روش برای محاسبه هماهنگی درونی ابزار اندازه ­گیری از جمله پرسشنامه یا آزمون­هایی که خصیصه­ های مختلف را اندازه ­گیری می­ کنند به کار می­رود. برای محاسبه ضریب آلفای کرونباخ ابتدا باید واریانس نمره ­های هر زیر مجموعه سوال­های پرسشنامه و واریانس کل را محاسبه کرد (سرمد و همکاران، ۱۳۸۰). ضریب آلفای کرونباخ به طریق زیر محاسبه می­ شود:
 که در آن:
n = تعداد سوال­های تست
S_i² = واریانس سوال i
S_t² = واریانس کل تست
در این تحقیق مقدار آلفا با توجه به فرمول بالا و با بهره گرفتن از تحلیل داده ­های بدست آمده از ۱۶۳ پرسشنامه توزیع شده، ۷۵۴/۰ درصد به دست آمد که نشان می­دهد پرسشنامه­ استفاده شده پایا است.
جدول ۴-۳- مقدار ضریب آلفای کرونباخ

ابعاد مدل (متغیرها)

تعداد سؤالات

ضریب آلفای کرونباخ

ضریب کل