شکل ‏۱‑۴- مراحل پلیمریزاسیون پلی­پیرول[۵۹]
، به عنوان یون مخالف یا آنیون دوپینگ می­باشد.
پلیمریزاسیون پلی­پیرول توسط اکسیداسیون مونومر آغاز می­ شود و سبب تولید رادیکال کاتیون می­ شود. پلیمریزاسیون از طریق مکانیسم اتصال رادیکال- رادیکال حاصل می­ شود(شکل ۱-۵).

شکل ‏۱‑۵- مکانیسم پلیمریزاسیون پلی­پیرول[۵۹]
پلیمریزاسیون شیمیایی پیرول، یک روش مناسب برای تشکیل کامپوزیت­های رسانا در محیط آبی می­باشد [۵۹-۶۱] که در آن، واکنش بین مونومر پیرول با یک اکسیدکننده مناسب در محلول صورت می­گیرد. در پلیمریزاسیون شیمیایی، کلرید آهن (  ) اکثرا به عنوان اکسیدکننده و آب به عنوان محلول اصلی استفاده می­ شود [۵۹]. اگر از کلرید آهن به عنوان اکسیدکننده استفاده شود یون­های مخالف آن  است که به دلیل حرکت نسبی یون کلرید، پلیمر حاصل پایدار نیست درنتیجه با اضافه کردن دوپنت می­توان باعث بهبود خواص الکتریکی و پایداری محیطی پلیمر شد [۶۲].

مزایای پلیمریزاسیون الکتروشیمیایی عبارتند از : خالص بودن پلیمر، تولید یک مرحله­ ای پلیمر به طور مستقیم در سطح الکترود و امکان جداسازی پلیمر از روی آن، کنترل میزان پلیمر شدن و امکان تغییر ماهیت الکترولیت که تغییر عمده­ای را در میزان رسانایی و مورفولوژی فیلم­های پلیمر ایجاد می­ کند. از معایب این روش ناچیز بودن بهره­ی واکنش و عدم امکان کنترل ساختار به هنگام رشد زنجیر پلیمری نام برد. در پلیمریزاسیون شیمیایی امکان کنترل ساختار به هنگام پلیمریزاسیون و بهره واکنش بیش­تر از مزایا و آلوده بودن پلیمر حاصل و چند مرحله­ ای بودن فرایند تولید از معایب این روش است. در تهیه پلیمرهای رسانا از طریق پلیمریزاسیون شیمیایی، مشابه با پلیمریزاسیون الکتروشیمیایی ، اکسایش مونومر نقش مهمی دارد. در پلیمریزاسیون الکتروشیمیایی، اکسایش مونومر در سطح الکترود و به دنبال آن رشد زنجیر، موجب تشکیل پلیمر می­ شود و در پلیمریزاسیون شیمیایی نیز مونومر با اکسنده­ی مناسب اکسید شده و زنجیرها در همان شرایط رشد پیدا می­ کنند. پلیمریزاسیون شیمیایی معمولا سریع­تر و آسان­تر انجام می­پذیرد [۶۳].
کاربرد پلیمر رسانای پلی­پیرول
از پلی­پیرول و مشتقات آن در تهیه ابزار و وسایلی که به علت جذب امواج مایکروویو در صفحه رادار غیر قابل مشاهده می­شوند، استفاده می­ شود. همچنین به صورت لایه­ی نازک در ابزارهای حسی، روکش آنتی­استاتیک جهت جلوگیری از تخلیه الکتریکی در برابر امولسیون­های فتوگرافیک استفاده می­ شود [۶۳]. ماهیت این پلیمرها باعث شده است که آن­ها علاوه بر رسانایی الکترواکتیو هم باشند. رسانایی این پلیمرها باعث شده که در مواد آنتی­استاتیک با تولید گرما باعث اثر حفاظتی امواج الکترومغناطیسی شوند. همچنین به دلیل داشتن ماهیت الکترواکتیو می­توانند صفحه­های نمایش الکتریکی، ابزارهای انتشار دهنده نور(  )^[۱۳] ، محرک­ها و بیوسنسورها به کار روند [۶۴-۷۲]. این پلیمر به دلیل قیمت کم، سنتز راحت، فعالیت کاتالیزوری بالا و ثبات زیست محیطی قابل توجه، به عنوان الکترود مقابل در سلول­های خورشیدی مورد توجه بسیاری از محققان قرار گرفته است[۲۵-۲۸, ۷۳].
پارچه­های رسانای پوشش­دهی شده با پلی­پیرول
با انجام پلیمریزاسیون پلی­پیرول بر روی سطح پارچه یک فیلم نازک و یکنواختی تشکیل می­ شود. ضخامت فیلم پلیمر رسانا در طول سنتز شیمیایی به زمان سنتز و غلظت واکنش­دهنده بستگی دارد. پارچه­های پوشش­داده شده با پلیمرهای رسانا در مقایسه با پارچه­های پوشش­دهی شده با فلزات دارای وزن کم­تر و انعطاف­پذیری بیش­تری می­باشند [۶۳].
برای پلی­پیرول اکسیدکننده­های مختلفی مثل کلرید آهن(  )[۷۴, ۷۵]، پتاسیم پرسولفات[۷۶]، پرکلرات آهن [۷۷] و آمونیوم پرسولفات[۷۸] استفاده می­ کنند که خصوصیات فیزیکی، مورفولوژی و الکتروشیمیایی پلی­پیرول تحت تاثیر ماده­های اکسیدکننده می­باشد [۷۷].
همچنین ماده­های دوپه­کننده مختلفی شامل پاراتولوئن سولفونیک اسید [۷۹]، آنتراکینون دوسولفونیک اسید، دونفتالن سولفونیک اسید و تری کلروبنزن سولفونیک اسید[۸۰, ۸۱] می­توان برای پلی­پیرول استفاده کرد. براساس تحقیق­های صورت گرفته بر روی سیلیکون، نشان داده شد که خصوصیات الکتریکی پیرول به دوپنت مورد استفاده بستگی دارد. اسیدهای سولفونیک آروماتیک مثل بنزن سولفونیک اسید، چهار تولوئن سولفونیک اسید، نفتالن سولفونیک اسید و آنتراکینون دو سولفونیک می ­تواند به مخلوط یون مخالف و پلیمر اضافه شود [۸۲, ۸۳]. پلیمرهای ذاتا رسانا می­توانند در حجم زیاد با هزینه­ کم به وسیله­ پلیمریزاسیون شیمیایی تهیه شوند. در پلیمریزاسیون شیمیایی که مبنی بر اکسیداسیون مونومر توسط نمک فلزی مانند کلرید آهن می­باشد رنج بالایی از رسانایی بدست می ­آید که رسانایی پلیمرهای حاصل به زمان پلیمریزاسیون، دما و غلظت مونومر و اکسیدکننده بستگی دارد [۷۵].
تکمیل منسوج توسط نانولوله­های کربنی
نانولوله­های کربنی
نانولوله­های کربنی که در سال ۱۹۹۱ توسط ایجیما کشف شدند، یکی از چهار حالت شناخته شده کربن بر روی زمین هستند[۸۴]. نانولوله­های کربنی از رول شدن صفحات گرافنی دارای اتم­های کربن با هیبرید SP²، تشکیل شدند. نانولوله­های کربنی تک دیواره از یک صفحه­ی گرافنی که به دور خودش پیچیده شده، تشکیل شد که دو انتهایش می ­تواند با مولکول شبه فولرن بسته شود. نانولوله­های کربنی چند دیواره شامل یک لوله­ی مرکزی با قطر نانومتری می­باشد که توسط لایه­ های گرافنی هم مرکز، مشابه حلقه­های تنه­ی درخت، احاطه شده است. فاصله­ی بین این صفحات تقریبا برابر و در حدود ۰.۳۴ نانومتر می­باشد[۸۵]. از آنجایی که صفحه­های گرافنی را می­توان به شکل­های مختلفی لوله کرد، انواع مختلفی نانولوله­ی کربنی وجود دارد. از طریق دنبال کردن رد الگوهای مربوط می­توان نانولوله­های زیگزاگی^[۱۴] ، صندلی راحتی^[۱۵] و کایرال^[۱۶] را می­توان از هم تشخیص داد[۱۱].
به دلیل ویژگی­های ساختاری، شیمیایی، مکانیکی، حرارتی، نوری و الکترونیکی منحصربفرد نانولوله­های کربنی، علاقه­ زیادی به استفاده از آن­ها در محدوده­ وسیعی از کاربردها و زمینه­ ها وجود دارد. ابسن و تاکادا عیوب ساختاری نانولوله­های کربنی را به سه گروه تقسیم ­بندی کردند: توپولوژیکی^[۱۷]، پیوندزنی دوباره^[۱۸] و عیوب اتصال ناکامل. بیشتر ویژگی­های نانولوله مثل رسانایی و پهنای باند، شدیدا تحت تاثیر این عیوب قرار می­­گیرند[۸۶]. نانولوله­های کربنی توسط سه تکنیک اصلی، قوس الکتریکی، تجزیه شیمیایی بخار و کندوسوز لیزری سنتز می­شوند. در صورت استفاده از هریک از این روش­ها برای حذف نانوذرات گرافیت، کربن آمورف، نانو کپسول­های کربنی چند پوسته­ای، فولرن­ها و کاتالیست­های فلزی به دست آمده به همراه نانولوله­های کربنی، انجام مرحله­ خالص­سازی ضروری می­باشد. روش خالص­سازی در دو گروه اصلی طبقه ­بندی می­ شود: تکنیک­های شیمیایی مثل اکسیداسیون شیمیایی، اکسیداسیون فاز مایع و تکنیک­های فیزیکی مثل فیلتراسیون، سانتریفوژ، کروماتوگرافی، اولتراسونیکیشن^[۱۹] و حرارت­دهی در دمای بالا. لازم به ذکر است که بیشتر روش­های خالص­سازی نامبرده برای نانولوله­های کربنی تک دیواره و چند دیواره، باعث تخریب آن­ها شده و در مقیاس زیاد تاثیری در حذف ناخالصی­ها ندارند. روش­های چندمرحله­ای به کار گرفته می­ شود تا به نانولوله­ها آسیب کمتری وارد شود[۱۱].
کاربرد نانولوله­های کربنی
نانولوله­های کربنی به دلیل خصوصیات بی نظیرشان به یکی از مهیج ترین مواد در سال های اخیر تبدیل شدند. مخصوصا خصوصیات الکتریکی نانولوله­های کربنی باعث استفاده ی آن ها در ترانزیستورها، شناسایی فرکانس رادیویی، حسگرها و…. شده است. یکی از بیشترین کاربردهای نانولوله های کربنی استفاده ی از آنها در ساخت الکترودهای شفاف است. ایندیم قلع اکسید به عنوان ماده ی متداول و غالب برای الکترودهای شفاف است که می تواند با نانولوله ها که ارزان تر است جایگزین شود. نانولوله ها علاوه بر کاهش قیمت برای این نوع ابزارها باعث انعطاف پذیری آن ها هم می شود. همچنین می­توانند در کاربردهایی نظیر سلول­های خورشیدی [۱۷]، ابزارهای الکترونیکی و سنسورها[۸۷]، جاذب برای جذب فلزات () در آب [۸۸] و در زمینه ­های بسیاری از علم مواد مورد استفاده قرار گیرند.
تهیه پارچه رسانا توسط نانولوله­های کربنی
برای لایه­نشانی و تهیه فیلم از نانولوله­های کربنی روش­هایی نظیر غوطه­وری، اسپری، پوشش­دهی دورانی ، فیلتراسیون خلا، چاپ، رسوب­دهی شیمیایی بخار، کندوپاش، الکترواسپری و… استفاده می­ شود[۸۷].
در روش اسپری، دیسپرسیون نانولوله­ها بر روی سطح گرم شده زیرلایه اسپری می­ شود و درنتیجه لایه­ی نازکی از نانولوله­ها بر روی سطح تشکیل می­ شود. محصولات جانبی فرار و حلال­ها تبخیر شده و از سطح زیرلایه جدا می­ شود. از مزایای اصلی این روش توانایی تشکیل لایه­ های ضخیم و لایه­نشانی در مقیاس زیاد می­باشد[۸۷].
روش غوطه­وری یکی از آسان­ترین روش­هاست که به تکنیک و تجهیزات پیچیده­ای نیاز نمی ­باشد. در این روش­ زیرلایه با سرعت ثابتی در ظرف محتوی دیسپرسیون نانولوله­ها وارد شده مدتی در آن غوطه­ور می­ماند سپس با سرعت ثابتی خارج شده و خشک می­ شود. میزان ضخامت لایه­ی تشکیل شده به ویسکوزیته دیسپرسیون، زمان غوطه­وری، سرعت خروج و برهم­کنش بین دیسپرسیون با زیرلایه، بستگی دارد. به منظور بهبود در چسبندگی بین سطح زیرلایه و دیسپرسیون انجام یکسری عملیات آماده ­سازی بر روی سطح زیرلایه ضروری است[۸۷]
در روش پوشش­دهی دورانی، زیرلایه بر روی یک صفحه­ای با دمای معین قرار می­گیرد. سپس مقدار کمی دیسپرسیون بر روی مرکز زیرلایه قرار داده می­ شود. در اثر چرخش صفحه با سرعت بالا، به دلیل نیروی گریز از مرکز، دیسپرسیون بر روی سطح زیرلایه پخش می­ شود. ضخامت فیلم معمولا به ویسکوزیته محلول، سرعت زاویه­ای و میزان چرخش بستگی دارد[۸۷].
شکل ‏۱‑۶- روش پوشش­دهی الف) غوطه­وری، ب) دورانی[۸۷]
روش فیلتراسیون خلا یکی از ساده­ترین روش­ها برای جداکردن کامپوزیت نانولوله­های کربنی از حلال می­باشد. در این روش به دلیل ایجاد اختلاف فشار در دو طرف قیف بوخنر، حلال جدا شده و فیلم فشرده­ای از نانولوله­ها بر روی سطح ایجاد می­ شود. با این وجود فیلم­های تشکیل شده توسط فیلتراسیون خلا کاملا ضخیم می­باشند که در کاربردهای خاص نمی ­توانند مورد استفاده قرار بگیرند[۸۷].
یکی از روش­های مورد علاقه چاپ نانولوله­های کربنی است. همچنین روش­های چاپ متنوعی مانند چاپ تخت، چاپ آیروسل، چاپ انتقالی و چاپ تماسی برای رسوب نانولوله بر روی زمینه ­های مختلف ارائه شد ولی مطلوب ترین شکل چاپ، چاپ جوهرافشان است. چاپ جوهرافشان مزایای بی­نظیری نسبت به دیگر روش­های چاپ ارائه می­دهد. این روش نیاز به پیش­سازی شابلون ندارد و فرایند چاپ سریع و با هزینه­ کم انجام می­ شود. علاوه براین با توجه به روش­های دقیق الگودهی، به مراحل پس از چاپ نیازی نیست. علاوه براین مواد متعدد به طور همزمان با بهره گرفتن از چند کارتریج­ جوهر می ­تواند رسوب کند و مقدار ماده هم می ­تواند با دقت زیاد کنترل شود. برای انجام این چاپ نیاز به یادگیری سخت­افزار یا نرم­افزار خاصی نیست و راحت است. از معایبش این است که امکان گرفتگی نازل وجود دارد و اینکه به طور کلی قابل کنترل نیست، مخصوصا حجم قطره و فاصله نمی­تواند تنظیم شود. وقتی که نانولوله­های کربنی بر روی زمینه­ مورد نظر چاپ می­شوند و حلال تبخیر می­ شود، شبکه ­های نانولوله به صورت رندوم بر روی زیرلایه باقی می­ماند. بعضی از نانولوله­های کربنی ممکن است بدون داشتن تماس با دیگر نانولوله­ها کاملا مجزا و تک قرار بگیرند که در این صورت الکترون­ها در نانولوله­ حبس می­شوند. درنتیجه نانولوله­­ی مجزا نمی­تواند تاثیری در هدایت فیلم چاپ شده داشته باشد. بعضی از نانولوله­های کربنی ممکن است در تماس با دیگر نانولوله­های کربنی قرار بگیرند. ایجاد یک مسیر الکترونی ضروری است تا الکترون بتواند از یک نانولوله به نانولوله­ی دیگر بروند و درنتیجه باعث ایجاد جریان و نهایتا رسانایی در فیلم چاپ شده می­شوند[۸۹].
شکل ‏۱‑۷- نحوه قرارگیری نانولوله­ها[۸۹]
همان­طور که انتظار می­رود مقدار جریان با تعداد مسیرهای الکترونی رابطه­ مستقیم دارد. این حاکی از این است که طول نانولوله­های کربنی نقش مهمی در رسانایی لایه نازک ایفا می­ کند. اگر طول نانولوله­ها کوتاه باشد امکان تماس آن­ها با هم کم­تر و درنتیجه رسانایی کم­تر می­ شود. چاپ چندلایه رسانایی را افزایش می­دهد چون هر لایه­ی اضافی باعث ایجاد شبکه­ متراکم­تر و درنتیجه مسیرهای الکترونی بیش­تری تولید می­ کند[۸۹]. هچ و همکارانش نشان دادند که با افزایش طول نانولوله­ها رسانایی هم افزایش می­یابد. دیسپرسیون­کننده­ها توسط مهار تماس نانولوله­ها می­توانند باعث کاهش رسانایی شبکه­ نانولوله شوند. انواع مختلف نانولوله­ها هم در میزان هدایت موثر است. فرایند خشک کردن هم می ­تواند در توزیع و جهت­یابی نانولوله­ها تاثیرگذار باشد. تهیه دیسپرسیون نانولوله­ی کربنی خیلی مهم است. علاوه بر دیسپرسیون، کشش سطحی و ویسکوزیته از ویژگی­های مهم برای جوهر نانولوله­ی کربنی است. به دلیل نیروی وان­دروالس بین نانولوله­ها، براحتی انباشته شده و رسوب می­ کنند که خیلی نامطلوب است چون باعث گرفتگی نازل جوهرافشان می­ شود[۸۹, ۹۰].
برای تزریق جوهر از نازل جوهر باید کشش سطحی کم داشته باشد به دلیل حجم خیلی کم جوهری که می­خواهد تزریق شود داشتن کشش سطحی کم بسیار ضروری است. اگر کشش سطحی خیلی بالا باشد قطره­های جوهر ممکن است در نازل کارتریج باقی بماند که این به شدت نامطلوب است. حلال­های آلی کشش سطحی کمی دارند به همین دلیل به عامل ترکننده نیازی ندارند ولی آب کشش سطحی خیلی بالایی دارد که مولکول­های سطح فعال معمولا به عنوان عامل ترکننده هم استفاده می­شوند. در مایعی مثل آب مولکول­های سطح فعال در فصل مشترک بین آب و هوا جمع می­شوند که درنهایت باعث کاهش چسبندگی بین مولکول­های آب در سطح و درنتیجه کاهش کشش سطحی می­شوند[۸۹].
روش­های تهیه دیسپرسیون نانولوله­های کربنی
دیسپرسیون نانولوله­های کربنی عامل­دار
مرحله­ اول عامل­دار کردن نانولوله­های کربنی است که این امر مستلزم یک فرایند شیمیایی است که در اثر آن مولکول­ها به دیواره­ های نانولوله­ی کربنی متصل می­شوند. یکی از متداول­ترین روش­های استفاده از نانولوله­های کربوکسیله است. در کربوکسیله کردن گروه ­های کربوکسیل طی یکسری روش­های شیمیایی به دیواره­ های نانولوله­های کربنی متصل می­شوند. برخلاف نانولوله­های کربنی که آب­گریز هستند، گروه ­های کربوکسیل آبدوست هستند و احتمال تجمع نانولوله­ها را کاهش می­ دهند. در طی عامل­دار کردن ممکن است به دیواره­ های نانولوله­ها آسیب جدی وارد می­شودکه باعث کاهش رسانایی آن­ها می­ شود[۹۱].
دیسپرسیون نانولوله­های کربنی بر پایه­ حلال­های آلی
روش دیگر برای تهیه دیسپرسیون نانولوله­ها استفاده از حلال­های آلی است که در این روش دیگر نیازی به عامل دار کردن نانولوله­ها نیست و خود حلال همانند دیسپرس­کننده­ها عمل­ می­ کند. مولکول­های حلال آلی به دلیل برهم­کنش هیدروفوبی با پیوند قوی وان­دروالس بین نانولوله­ها مقابله می­ کنند. به دلیل کشش سطحی کم خود حلال­ها نیاز به اضافه کردن عامل ترکننده برای جوهرهایی بر پایه­ حلال­های آلی نیست. حلال­های آلی فرار هستند که باعث ایجاد مشکل در آماده ­سازی و استفاده­ی جوهر در کارتریج می­شوند جز اینکه کارتریج به خوبی مهر و موم شده باشد. وقتی که حلال تبخیر شود فقط نانولوله­ها باقی می­مانند که باعث گرفتگی نازل می­ شود. مشکل دیگری که در مواجهه با حلال آلی وجود دارد این است که اثر بدی روی سلامتی و محیط می­ گذارد. حلال­های آلی بعضی از پلیمرها بسیار خورنده هستند که کارتریج استفاده شده باید در برابر آن مقاوم باشد. این خاصیت خورندگی همچنین انتخاب زیرلایه را هم محدود می­ کند[۹۰].
دیسپرسیون نانولوله­های کربنی با آب
دیسپرسیون نانولوله با آب دوست­دار محیط زیست است و به آسانی ذخیره می­ شود و کار کردن با آن امن­تر است. به دلیل آب­گریز بودن سطح نانولوله­ها و همچنین وجود نیروی وان­دروالس قوی بین آن­ها باعث انباشته شدن آن­ها در آب می­ شود. یکی از راه­های رفع این مشکل کمک گرفتن از سطح فعال­ها و پلیمرها است. سطح فعال یک سر آبدوست و یک دم آبگریز دارد که با دم آبگریز جذب نانولوله­ها می­ شود و به دلیل داشتن سر آبدوست باعث ایجاد دافعه بین نانولوله­ها می­ شود. پلیمرها هم زنجیری بلند از مونومرها هستند که به صورت هلیکس دور نانولوله­ها می­پیچند و مانند سطح فعال­ها عمل می­ کنند[۸۹].
تهیه منسوج رسانا توسط نانوذرات فلزی
توسعه لایه­نشانی احیایی فلزات و آلیاژها در سال­های گذشته قابل توجه بوده و هنوز هم ادامه دارد. این فرایند برای کاربردهای گوناگونی مانند دیسک­های مغناطیسی، مدارهای چاپی، روکش­دهی روی نیمه­هادی­ها، روکش­دهی روی غیرهادی­هایی مانند منسوجات، باتری­ها و وسایل پزشکی بررسی شده است. بیش­تر این کاربردها وابسته به لایه­نشانی مس، نیکل و نقره است که کاربردهای اساسی آن­ها شامل فلزکاری سطوح غیرهادی، لایه­نشانی احیایی پوشش ­های کامپوزیت و لایه­نشانی احیایی نقره، طلا و سایر فلزات است [۹۲].
تکنیک­های فلزدار کردن
برای پوشش­دهی منسوجات با فلزات روش­های مختلفی مثل رسوب­دهی تحت خلا^[۲۰]، کندوپاش^[۲۱]، آبکاری الکتریکی^[۲۲] و آبکاری الکترولس^۴ یا لایه­نشانی احیایی وجود دارد [۹۲].
روش کندوپاش بهبود یافته و در میزان ضخامت در آن قابل کنترل است. اگرچه این روش مزایایی همچون یکنواختی، قوی بودن پیوند بین فیلم و زیرلایه می­باشد و دوست­دار محیط زیست است اما گران و دارای نرخ رسوب­دهی کمی است [۹۲]. رسوب­دهی در خلا یک روش نسبتا ارزان برای تولید الیاف پوشش­دهی شده با فلز است اما چسبندگی بین فلز و الیاف ناپایدار است. علاوه بر این، انجام این فرایند مشکل است و الیاف تولید شده به این روش مقاومت کمی در برابر خوردگی دارند و برای پوشش هم مناسب نیستند. روش آبکاری الکتریکی هم به علت قیمت بالا و مشکل بودن فرایند، در صنعت نساجی زیاد مورد استفاده قرار نمی­گیرد. لایه­نشانی احیایی یک روش جایگزین می­باشد که در این لایه­ های فلزی به اندازه­ کافی نازک هستند و در طی فرایند آسیبی به پارچه وارد نمی­ شود [۹۲].
لایه­نشانی احیایی و پیشرفت آن در نساجی
لایه­نشانی احیایی
این روش در سال ۱۸۳۵ با کاهش نمک­های نقره بوسیله­ی اکسایش آلدهیدها انجام شد. این پیشرفت تا سال ۱۹۴۶ حفظ شد. این فرایند یک روش موثر برای رسوب فیلم­های فلزی روی سطوح بدون استفاده از انرژی الکتریکی می­باشد. برخلاف آبکاری الکتریکی که در آن الکترون­های خارجی اعمال شده به عنوان عامل کاهنده عمل می­ کنند در این روش، با وقوع واکنش شیمیایی بین عامل کاهنده و یون­های فلزی حاضر در محلول، رسوب­دهی فلز انجام می­ شود [۹۲].
مزایای روش لایه­نشانی احیایی عبارتند از:

1. 1. بسیار انعطاف­پذیر است و تقریبا برای هر زیرلایه­ای مناسب است.

1. 1. این نوع رسوب­دهی ساده و ارزان است.

1. 1. پوشش­دهی با ضخامت یکنواخت انجام می­ شود.

1. 1. در این روش الیاف با عملکرد بالا بدست می ­آید بدون اینکه تغییر قابل­توجهی در سایر خصوصیات مثل انعطاف­پذیری، چگالی ایجاد شود[۹۲].

مکانیزم فرآیندلایه­نشانی احیایی
مکانیزم فرایند بر پایه­ کاهش شیمیایی یون فلزی توسط عامل کاهنده­ می­باشد. رسوب لایه­ی فلزی بر روی مواد غیر رسانا مثل زیرلایه­ی پلیمری، توسط این روش به معنی ایجاد سایت­های کاتالیتیکی برروی سطح غیر رسانا برای آغاز واکنش شیمیایی است[۹۳]. در این سایت­ها معمولا پالادیم جذب می­ شود. جذب شیمیایی پالادیم می ­تواند توسط دو روند شیمیایی متفاوت انجام شود. یکی از این فرآیندها شامل دو مرحله­ حساس­سازی و فعال­سازی می­باشد. در طی حساس­سازی، سایت­های فعال با غوطه­وری زیرلایه در محلول کاهشی ایجاد می­شوند. کلرید­قلع یک حساس­کننده است. حمام حساس­سازی معمولا شامل کلرید­قلع و اسیدکلریک است. گاهی اوقات به منظور جلوگیری از اکسایش یون­های قلع(II) کمی قلع در داخل محلول حساس­سازی استفاده می­ شود. مرحله­ فعال­سازی شامل تهیه­ کاتالیست است. برای فعال­سازی زیرلایه در حمامی حاوی یون­های فلزی گران­بها، معمولا پالادیم، غوطه­ور می­­شود.
روش دیگر برای جذب شیمیایی پالادیم، یک فرایند یک مرحله­ ای است که زیرلایه­ در محلول کلوئیدی مخلوط کلریدقلع­ و کلریدپالادیم فعال­سازی شده است. یک مرحله­ سریع برای برداشت لایه­ی قلع و سپس ایجاد کاتالیست فعال برای رسوب بیشتر فلز، ضروری است. واکنش­هایی که رخ می­دهد و منجر به شروع پوشش­دهی فلزی می­ شود در معادله­ی۱-۱ و ۱-۲ نشان داده شده است[۹۴].
معادله ۱-۱
معادله ۱-۲

عمل به
وعده ها
وعده ها
2-1-4-8- مدل عوامل سه طبقه ای( بریدی و کرونین^[73]، 2001)
بریدی و کرونین یک مدل چندبعدی و چندسطحی را ارائه کردند. این نویسندگان دیدگاه سنتی درباره کیفیت خدمات (مانند مدل سه جزئی راست و اولیور) را با مدل های چندسطحی کیفیت خدمات (مانند مدل داب هولکر و همکارانش) ترکیب کردند.
آنها یک مدل سه سطحی را ارائه کردند که در آن کیفیت خدمات با 3 بعد اولیه ی کیفیت تعاملات^[74]
(همان کیفیت عملیاتی گرونروس)، کیفیت محیط فیزیکی^[75] و کیفیت نتایج^[76](همان کیفیت فنی گرونروس) شکل می گیرد. آنها بر این عقیده اند که ادراکات از کیفیت خدمات چندسطحی و چندبعدی بوده و بر اساس گفته کارمن^[77] (1990) مشتریان تمایل دارند که ابعاد کیفیت خدمات را به ابعاد فرعی تر و واضح تر تقسیم کنند.
با توجه به پیچیدگی ارزیابی کیفیت تعاملات، محیط خدمات و نتایج، شکاف بزرگی در این زمینه وجود دارد. برای از بین بردن این شکاف، تحقیق کیفی را انجام دادند تا ابعاد فرعی ای که مشتری به هنگام ارزیابی کیفیت این 3 فاکتور در نظر می گیرد، کشف شود. هرکدام از این سه بعد اصلی بوسیله 3 بعد فرعی متناظر مانند نگرش، رفتار و تجربه برای کیفیت تعاملات^[78]، شرایط فیزیکی، طراحی و عوامل اجتماعی برای کیفیت محیط فیزیکی^[79]، زمان انتظار، عوامل محسوس و قدر وارزش برای کیفیت نتایج ^[80]اندازه گیری می شوند.

آنها برای کشف ابعاد فرعی، از مدل سروکوال استفاده کردند. به نظر آنها این واضح است که خدمت قابل اعتماد بخش مهمی از دریافت ادراکات مناسب از کیفیت خدمات است اما باید مشخص شود چه چیزی نیاز دارد که قابل اعتماد باشد.^[81] در این راستا آنها عوامل 22 گانه مدل سروکوال را اصلاح کرده و 9 بعد فرعی را ایجاد کردند که این ابعاد فرعی اساس لازم برای پاسخ به این سوال است که نیاز به قابل اعتماد بودن یا پاسخگو بودنِ( و..) کدام بعد از ابعاد کیفیت خدمات است.
در چارچوب تجدید نظر شده آنان اعتماد^[82]، مسئولیت پذیری^[83] و همدلی^[84] از ابعاد سروکوال وجود دارند اما تعیین کننده مستقیم برای کیفیت خدمات نخواهند بود بلکه توصیفی از ابعاد فرعی که در تحقیق کیفی شناسایی شدند ارائه خواهند کرد. از ابعاد 5 گانه سروکوال بُعد عوامل محسوس^[85] به عنوان توصیف کننده ابعاد فرعی در نظر گرفته نشد. زیرا تعدادی از مطالعات پیشین ثابت کرده بودند که مشتریان عوامل محسوس را به عنوان نماینده ای برای ارزیابی نتایج خدمات به کار می برند که این امر توسط تحقیق کیفی آنان نیز ثابت شد. بنابراین عوامل محسوس به عنوان یک بعد فرعی از کیفیت نتایج در نظر گرفته شد. آنها بر اساس آنالیز اطلاعات حاصل از تحقیق کیفی خود، مولفه اطمینان خاطر^[86] از مدل سروکوال را نیز حذف کردند زیرا به صورت محسوس باقی نمانده بود.
آنان بر این باورند که مشتریان مجموع هریک از این ابعاد فرعی را برای شکل دادن به ادراک خود از عملکرد ابعاد اصلی در نظر می گیرند. به عبارتی ادراک کلی مشتری از کیفیت خدمات ناشی از ادراک آنها از ابعاد سه گانه کیفیت تعاملات، کیفیت محیط فیزیکی و کیفیت نتایج بوده که این ادراکات نیز با توجه به مشخصه هایی در لایه های زیرین به دست می آید.
E
SP
R
E
SP
R
E
SP
R
E
SP
R
E
SP
R
E
SP
R
E
SP
R
E
SP
R
E
SP
R
شکل2-8- مدل عوامل سه طبقه ای
بریدی و کرونین(2001)

قدر و ارزش
عوامل محسوس
زمان انتظار
عوامل اجتماعی
طراحی
شرایط فیزیکی
مهارت
رفتار
نگرش

• خشکسالی

خشکسالی یک پدیده موقتی و یک واقعه اقلیمی می باشد که بر یک کشور و یا سطح کره زمین تا حدودی از دوره ها و نظم تقریبا خاصی برخوردارند . دوره های خشکسالی ۱۱-۱۰ ساله و ۳۰ ساله و یک صده وجود دارد که مناطق مختلف جهان را تحت تاثیر قرار می دهد . ( کردوانی ، ۱۳۸۰ )
علل و عوامل موثر در خشکسالی هنوز به طور کامل شناخته نشده است . از این رو انسان قادر نیست از وقوع آن جلوگیری کند . اغلب عوامل چون وضعیت لکه های خورشیدی ، جریان های آبی Elnin و Lanino و همچنین افزایش مقدار Co₂ در جو کره زمین در پیدایش خشکسالی موثر می دانند . ( کردوانی ، ۱۳۸۰ )

• انواع عمده خشکسالی

عالمان هواشناسی و آب و هواشناسی خشکسالی را حالتی با کمبود بارش نسبت به شرایط میانگین می دانند . برخی از مهمترین این تعاریف که نشان دهنده شرایط رخداد خشکسالی است در ذیل ارائه می شود :

• ده روز بارندگی کمتر از ۵ میلی متر (برنو ،۱۹۶۷)

• ۱۵ روز بدون باران (کول ، ۱۹۳۳)

• هنگامیکه که بارش سالانه ۷۵ درصد میانگین بارش و یا زمانی که بارندگی ماهانه ۶۰ درصد میانگین بارش ماهانه باشد (باتس ، ۱۹۳۶)

• هر مقدار بارندگی که کمتر هز ۸۵ درصد میانگین بارش باشد (هایت ، ۱۹۳۶)

• بارش ماهانه یا سالانه کمتر از درصد ویژه ای از بارش میانگین یا طبیعی باشد ( مک گوری و پالمر ، ۱۹۵۷) و …….

همانطور که از تعاریف فوق الذکر مشهود است کمبود یا فقر بارندگی ، آستانه اصلی و مهم برای رخداد خشکسالی از دیدگاه های علوم مذکور تلقی می شود . ارزش آستانه نیز با توجه به شرایط مکانی متفاوت بوده ولی ارزش میانگین دراز مدت به عنوان مبنای اساسی در عموم این تعاریف قابل توجه است . مسلما هنگامیکه میزان بارش دریافتی نسبت به میانگین بارش کمتر باشد ، به همان قدر خشکسالی اتفاق افتاده از شدت بیشتری برخوردار خواهد بود علاوه بر قلت نسبی بارندگی ، دوره استمرار خشکسالی نیز می تواند شدت خشکسالی اتفاق افتاده را نشان دهد . بر همین اساس سازمان بارندگی بریتانیا (۱۹۶۳) طبقه بندی زیر را بر پایه دوره تداوم خشکسالی انجام داده است (سابرامانیام، ۱۹۶۷ ، ۱۶) :

الف ) خشکسالی مطلق – دوره ای که حداقل در ۱۵ روز متوالی حتی بارشی به میزان ۰۱/۰ اینچ دریافت نشده باشد .
ب ) خشکسالی جزیی – دوره ۲۹ روزه ای که میانگین بارش روزانه از ۰۱/۰ اینچ تجاوز نکند .
ج ) دوره خشک – دوره ای که ۱۵ روز متوالی حتی بارش به اندازه ۰۴/۰ اینچ دریافت نشود . ( فرج زاده ، ۱۳۸۴، ۱۱-۹ )
در ارتباط با خشکسالی و شاخص های مربوط به آن محققین بررسی های مختلفی را انجام داده اند . از جمله دمارتون ، ایوانف ، تورنت ، وایت ، سیلیانف ، با روش های طبقه بندی اقلیمی و شاخص های خشکی کمک شایانی به شناخت پدیده خشکسالی نموده اند .

• خشکسالی در ایران

کشور پهناور ایران در بین عرض های جغرافیایی ۲۵تا ۴۰ درجه شمالی و ۴۴تا۶۳درجه طول شرقی گسترده شده است . به سبب موقع خاص جغرافیایی و ویژگی های توپوگرافیکی ، هر منطقه آن آب و هوای متفاوتی را دارد . متوسط بارندگی آن را حدود ۲۷۵ میلی متر ( رهنمایی ،۱۳۷۰ ، ۱۴۷) ، ۲۲۴ میلی متر (موحد دانش ، ۱۳۷۱) ، و۲۴۰میلی متر ذکر کرده اند . به دلیل قلت نزولات جوی ، قسمت های وسیعی از ایران در قلمرو آب و هوای خشک جهان قرار دارد . در بخش های وسیعی از ایران بیشتر بارش ها زمانی نازل می شود که بهره برداری از آن یا محدود بوده و یا به دلیل عدم استفاده به شکل جریانهای هرز از دسترس خارج می شود و یا وجود نوسانات شدید ریزش های جوی در مقیاس های روزانه ، ماهانه ، فصلی و سالانه موضوعی است که بهره برداری از آنها را با مشکلات جدی مواجه می سازد . ( فرج زاده،۱۳۸۴ ، ۲-۱)
برای شناخت بیشتر وضعیت آب و هوایی ایران ابتدا باید به تعریف ال نینو و شرایط خاصی که به وجود می آورد بپردازیم :

• پدیده ال نینو

در طول پدیده ال نینو باد ها در استوا بر روی اقیانوس از غرب به شرق می وزند . این بادها در سطح آب اقیانوس جابجا شده و آبهای گرم سطح اقیانوس را که بوسیله خورشید در مناطق گرمسیری حرارت دیده اند ، به سواحل غربی شمال و جنوب قاره آمریکا می آورد . به دنبال آبهای گرم ، بارندگی نیز به سمت مشرق متمایل می شود ، به همراه سیل در پرو و خشکسالی در اندونزی و استرالیا . نشانه کلیدی ال نینو ، افزایش دمای غیر عادی در امتداد و هر دو طرف خط استوا در اقیانوس آرام مرکزی و شرقی است . این جریان هر چند سال یکبار با یک گرمایش عظیم و غیر معمول همراه می شود . بطوری که در این حال دماهای سطح دریا حداقل برای چند ماه پیاپی در ۳ تا ۵ محل ساحلی بالای حد نرمال می رود . و در پی آن دمای سطح دریا برای یک سال و یا حتی بیشتر بصورت غیر عادی باقی می ماند و برای برگشت به شرایط عادی منطقه ، حداقل تا ژانویه یا مارس آینده زمان لازم است .
((استوار)) در سال ۱۳۷۹ ارتباط ال نینو با بارش های ماهانه ایران را مورد ارزیابی قرار داده و نتیجه گرفته است که اثر پدیده ال نینو بر بارش ها همزمان با تغییر الگوی فشار در اقیانوس آرام نبوده ، بلکه با تاخیر زمانی همراه است . همچنین نتایج کار ایشان نشان می دهد که ضرایب همبستگی بین شاخص نوسانات جنوبی و بارش های ایران منفی است به طوریکه در سال های وقوع ال نینو ، بارش سالانه کشور نسبت به میانگین سی ساله افزایش می یابد . ( مقاله جغرافیا و توسعه ، شماره۱۱، ۱۳۸۷)
پدیده ال نینو در رابطه با دوره های خشکسالی و تر سالی ایران در سال ۱۳۷۹ توسط عزیزی مورد بررسی قرار گرفت که در آن وی اظهار کرد که ارتباط نسبتا قوی بین بارش سالانه ایران و شاخص نوسان جنوبی وجود دارد . ( عزیزی ، مجله پژوهش های جغرافیایی ،۱۳۷۹)
سازمان هواشناسی جهانی در سال ۱۹۷۵ ، با انتشار گزارشی تحت عنوان خشکسالی و کشاورزی با توجه به متغیر های آب و هوایی تعاریفی از خشکسالی ارائه نموده است . ( ودود ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، ۱۳۸۴)
وجه مشترک همه خشکی ها عدم کفایت باران در قیاس با تبخیر بالقوه محیط است که نیاز آبی گیاهان را با مشکل مواجه می کند و به نوعی ویژگی دایمی اقلیم در یک منطقه است . ( زمانی ، پایان نامه کارشناسی ارشد ،۱۳۸۰)
زارع ابیانه و همکاران در سال ۱۳۸۶ خشکسالی های به وقوع پیوسته در غرب کشور را با بهره گرفتن از بعضی از شاخص های خشکسالی مطالعه نمودند و مشخص کردند که در بعضی از سالها خشکسالی رخ نداده است ، اما وقتی به صورت فصلی داده ها بررسی شوند خشکسالی های به وقوع پیوسته ، به صورت سالیانه هیچگاه مشخص نیستند . (www.maghale.net)
محمد رضا رضایی و میترا رضایی در سال ۱۳۸۵ در مقاله خشکسالی ضمن تعریف انواع خشکسالی به بررسی تاثیر خشکسالی بر بخش های مختلف به خصوص بر تاثیر خشکسالی بر کمیت و کیفیت محصولات کشاورزی و تاثیر خشکسالی بر کشاورزی کشور پرداخته است و در نهایت راهکارهایی در جهت مقابله با خشکسالی ارائه نموده اند . (www.maghale.net)

مجموع مربعات

درجه آزادی

میانگین مربعات

آماره F

سطح معنی‌داری

رگرسیون

۲۶۳/۱۷۵

۱

۲۶۳/۱۷۵

۹۲۵/۶۰۳

۰۰۰/۰

خطا

۸۵۹/۱۱۰

۳۸۲

۲۹۰/۰

مجموع

۱۲۲/۲۸۶

۳۸۳

فرضیه سیزدهم: استمرار تعهد بر مفهوم بازخرید، تأثیر مثبت و معناداری دارد.
برای آزمون این فرضیه، با بهره گرفتن از رگرسیون خطی ساده، بررسی می‌کنیم که آیا ضریب رگرسیونی میان متغیر مستقل استمرار تعهد و متغیر وابسته بازخرید مثبت است یا خیر.

آزمون دوربین واتسون
برای انجام رگرسیون باید همواره خطاها مستقل باشند، به‌منظور بررسی استقلال خطاها از آماره دوربین واتسون استفاده می‌کنیم و فرضیات زیر مورد آزمون قرار می‌گیرد:
فرض  : خطاها مستقل نیستند.
فرض  : خطاها مستقل هستند.
اگر مقدار آماره دوربین واتسون بین ۵/۱ تا ۵/۲ باشد فرض  پذیرفته می‌شود و نتیجه می‌گیریم خطاها مستقل هستند.
در مدل کلی مقدار آماره دوربین واتسون ۰۵۱/۲ است، چون مقدار این آماره بین ۵/۱ تا ۵/۲ می‌باشد نتیجه می‌گیریم که میان خطاها استقلال وجود دارد و می‌توانیم از رگرسیون استفاده کنیم.
معادله ساختاری
مدل رگرسیونی به‌صورت زیر می‌باشد:
اگر متغیر مستقل استمرار تعهد را با  و متغیر بازخرید را با  نمایش دهیم، مدل رگرسیونی زیر را داریم:
(‏۴‑۲۵)
به‌طوری‌که  نشان‌دهنده عرض از مبدأ و  نشان‌دهنده ضریب رگرسیونی میان متغیر مستقل استمرار تعهد و متغیر وابسته بازخرید است. در صورتی می‌توان ادعا کرد که متغیر استمرار تعهد تأثیر مثبت و معناداری بر بازخرید دارند که ضریب رگرسیونی مثبت باشد؛ بنابراین باید آزمون فرض زیر را انجام داده و فرض صفر و فرض مقابل را به‌صورت زیر تعریف می‌کنیم:
فرض  : استمرار تعهد بر مفهوم بازخرید، تأثیر مثبت و معناداری ندارد. (  )
فرض  : استمرار تعهد بر مفهوم بازخرید، تأثیر مثبت و معناداری دارد. (  )
اگر سطح معنی‌داری از ۰۵/۰ کمتر باشد، فرض  رد می‌شود و  پذیرفته می‌شود.
در جدول (۴-۳۲) مشاهده می‌کنیم مقدار ضریب رگرسیونی میان متغیر استمرار تعهد و بازخرید ۸۵۳/۰ و سطح معنی‌داری ۰۰۰/۰ است که از ۰۵/۰ کمتر است، بنابراین با توجه به سطح معنی‌داری و مثبت بودن ضریب رگرسیونی نتیجه می‌گیریم فرض  ازنظر آماری تأیید شده و فرضیه سیزدهم پذیرفته می‌شود و با اطمینان ۹۵ درصد استمرار تعهد تأثیر مثبت و معناداری بر بازخرید دارد.
جدول ‏۴‑۳۲: جدول ضرایب رگرسیونی فرضیه سیزدهم

ضرایب

مقدار آماره آزمون T

سطح معنی‌داری

این که تربیت حق کودک و سهل‌انگاری درباره‌ی آن مسئولیت‌آور است امری مسلم و حتمی است و روایات اسلامی در این زمینه سخن بسیاری گفته‌اند. از آن جمله پیامبر اکرمe در مورد تربیت فرزند فرمودند:
« أَعینوا أَولادکُم عَلَی البرِّ مَن شاءَ إِستَخرَجَ العُقُوقُ مِن وَلدِه. ^[۱۳۲]فرزندان خود را در امور خوب کمک کنید زیرا هر که بخواهد می‌تواند از عاق شدن فرزند خود جلوگیری می‌کند.»
از دید اسلام کودک ملک خدا و از آن اوست، امانتی است به دست دولت، جامعه، مردم، والدین و خودش که حق اولویت در تربیت، با زمینه‌ی جهت‌دهی مثبت به عهده‌ی والدین و بعدها برعهده‌ی خودش می‌باشد. دولت و جامعه در طریق تکامل او
هیچ بخشش و تفضلی پدری به فرزندش بهتر از ادب و تربیت کردن او نیست.»
هر کودکی باید تربیت شود و با انضباط بار آید و خودش را با آن چه رسوم جامعه است تطبیق دهد تا رفتارش برای دیگران قابل قبول باشد. کودک باید بفهمد که هر چه می‌خواهد، ممکن است نتواند به دست آورد.کودک باید معنی کلمه‌ی «نه» را بفهمد. باید آن چه را به او گفته می‌شود، اطاعت کند. او باید بفهمد اگر کاری را که نباید انجام دهد، انجام داد، عواقب و نتایج تلخی دارد. کودک باید بداند اموال دیگران از آن دیگران است، و به اشیا و اموال چشم طمع ندوزد و به مالکیت دیگران احترام بگذارد.^[۱۴۲]

باید دانست هرچند تنبیه و تهدید به عنوان عامل بازدارنده ممکن است کودک را از ارتکاب کارهای زشت باز دارد، ولی به طور معمول انگیزه‌های درونی او را تغییر نمی‌دهد و به اصلاح تغییر در رفتار نمی‌انجامد برای نمونه کودکی که از ترس تنبیه پدر و مادر دست به کاری نمی‌زند ممکن است آن کار را در نهان انجام دهد. افزون بر آن ممکن است کودک به دلیل ترس از تنبیه دست به کار خلاف نزند ولی به انجام رفتار مطلوب نیز تحریک نشود. شاید کودک از راه مجازات یاد بگیرد که پرخاش‌گری خود را کنترل کند ولی دوستانه رفتار کردن را با مجازات یاد نمی‌گیرد. به همین دلیل، ریشه‌های رفتار نامطلوب در او باقی می‌ماند و راه درست رفتار کردن را نمی‌آموزد. ^[۱۴۳]
در مقابل، نقش تشویق چنین نیست. تشویق، رغبت‌های درونی را بر می‌انگیزد و با تقویت روحیه‌ی کودک، رفتار مطلوب در او می‌آفریند. از این‌رو تشویق بیشتر از تنبیه در اصطلاح درون مؤثر می‌افتد.
بنابراین تا آن‌جا که ممکن است باید از روش تشویق و تکریم شخصیت بهره‌برداری کرد نه تنبیه. بسیاری از آیات قرآن کریم نیز اشاره دارد که خداوند همواره عامل تشویق و پاداش را به کار می‌برد و تنها در صورت سرپیچی بندگان از فرمان الهی از تهدید و تنبیه استفاده می‌کند. خداوند آن‌جا که وظیفه‌ی پیامبران الهی را بیان می‌کند بشیر و مبشر بودن را بر، انذاز و منذر بودن مقدم می‌آورد. ^[۱۴۴]مانند: فَقَدْ جَاءکُم بَشِیرٌ وَنَذِیرٌ. ^[۱۴۵] پس آن رسول بشارت ده و بیم‌آور به سوی شما آمد.
وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا مُبَشِّرًا وَنَذِیرًا. ^[۱۴۶] و ما تو را نفرستادیم مگر برای آن که بشارت دهی و از عذاب ما بترسانی.
تربیت در نظر بیشتر والدین چیزی جز تنبیه نیست، ولی واژه‌ی تربیت در واقع به معنای تعلیم دادن یا پرورش شامل مجموعه‌ای از روش‌های مثبت و منفی است. وقتی والدین، کودکان خود را تربیت می‌کنند به آن‌ها آموزش می‌دهند والدین برای آن‌ها قالب‌های رفتاری می‌سازند تا آن‌چه را از آن‌ها انتظار دارند، ببینند. پیوسته به آن‌ها بگویند که انجام چه کاری درست است و در صورت لزوم به آن‌ها یادآور شوند که کدام عملشان شایسته نیست. ^[۱۴۷]
تربیت مؤثر آن است که وقتی فرزند نیم‌نگاهی به والدین اندازد تا مطمئن شود عملی که انجام می‌دهد درست است یا نه گفته شود: «درسته، خوبه». واکنش تربیتی در قبال کودکی که تازه راه افتاده و دارد به طرف پریز برق می‌رود، یک «نه» قاطع و محکم است وقتی در حال تلفن زدن، فرزند خردسال‌تان می‌خواهد مکالمه‌ی تلفنی را قطع کرده با والد صحبت کند تربیت صحیح آن است که به او توجه نشود. اما اگر خود طفل تصمیم گرفت منتظر تمام شدن تلفن او بماند، بهتر آن است که به او توجه گردد و نگاهی از سر لطف بر او انداخته شود. وقتی به کودک بزرگتری که روی موضوع خاصی پافشاری می‌کند، فهمانده می‌شود که قصد لجبازی دارد درست عمل شده است. گاهی هم برای آن که به کودک آموخته شود که رفتاری غلط و مخالف میل انجام می‌دهد، روش مفید آن است که اجازه داده شود پی‌آمدهای منفی آن را خودش تجربه کند. «بله‌ها» اغلب از «نه‌ها» مؤثرترند: زیرا یک پاسخ مثبت به کودک می‌فهماند که رفتارش مورد پسند والدین است. تربیت کودک وظیفه‌ای یک روزه نیست و انضباط با یک بار آموزش دادن حاصل نمی‌شود. ^[۱۴۸]
احساس عدم‌موفقیت در تربیت فرزند
همه‌ی افراد نسبت به رفتار خود با کودکانشان آگاهی نسبی دارند و به طور معمول این رفتار را به طور مستقیم یا ضمنی مورد ارزیابی قرار می‌دهند و از این ارزیابی احساس خشنودی یا ناخشنودی می‌نمایند.
چرا برخی از رابطه‌شان خشنود نیستند؟ به طور عمده در مشاوره‌ها دیده شده است که زیربنای بسیاری از مشکلات فرزندپروری مربوط به شناخت نداشتن پدر و مادر نسبت به رفتارهای طبیعی کودک و داشتن انتظاراتی کلیشه‌ای و ایده‌آل گرایانه نسبت به «فرزند خوب» یا «فرزند موفق» می‌باشد. ^[۱۴۹]
بیشتر پدران و مادران، فرزند خود را با دیگر کودکان پیرامون خود یا گاهی با هم‌کلاسی‌ها یا هم‌سالان آن‌ها در محیط‌های عمومی مقایسه کرده و گاهی بر این اصل اساسی چشم پوشیده‌اند که هیچ دو آدم یک‌نواخت روی کره‌ی زمین وجود ندارد و همه‌ی کودکان باهم تفاوت‌های
فردی دارند و هر کودکی ممکن است با مزاج و سرشت ویژه‌ی خود زاده شده و با برادر دوقلوی خود نیز از برخی لحاظ متفاوت و ناهمگون باشد. ^[۱۵۰]
افراد باید با هر بچه‌ای برخورد خاص و ویژه‌ای داشته باشند. هر یک از فرزندان انسانی است ویژه، با مشخصات به طور کامل جدا و متفاوت از برادرها و خواهرها یا هر کس دیگری که والدین بخواهند فرزند خود را با وی مقایسه کنند. احترام گذاشتن به ویژگی هر شخصی فقط به معنی فرق مایل شدن میان او و دیگران نیست، بلکه قبول این واقعیت است که مخلوقی است ویژه با توانایی‌های بالقوه نامحدود و می‌تواندبه هر هدفی که در زندگی آرزوی رسیدن به آن را دارد، نایل آید. این امر، به معنی احترام گذاشتن به کودک به عنوان انسانی است که در حال حاضر هم کامل است، انسانی که همواره از بهره‌وری‌های ویژه او آگاه هستند. وقتی با کودکی در تمام مراحل زندگی به گونه‌ای ویژه منحصر به فرد و احترام آمیز برخورد شود، این باور بر او غالب می‌شود که همان است که دیگران او را می‌بینند. بچه‌ای که آزاد گذاشته می‌شود خودش باشد، به نحوی که دوست دارد بازی کند، و به علت همسان نبودن با دیگران به باد انتقاد گرفته نمی‌شود، بچه‌ای که اجازه دارد تا آنجا که به حقوق دیگران لطمه‌ای وارد نمی‌شود از آزادی‌های خود استفاده کند، از عزت نفس و حرمت نفس بسیاری برخوردار خواهد شد.^[۱۵۱]
افزون بر این اصل شیوه‌ی رفتارهای پدران و مادران نیز به دلیل همان تفاوت‌های فردی، یکی دیگر از دلایل تفاوت در کودکان نسبت به یکدیگر است و به طور حتم هیچ‌گاه دو مادر نسبت به رفتارهای فرزند خود به طور کامل مانند هم رفتار تشویق‌آمیز یا تنبیه را به کار نبرده و در نتیجه هیچ‌گاه دو کودک در دو محیط متفاوت و با دو مادر متفاوت، رفتاری مشابه نخواهند آموخت. موضوع دیگر این که هیچ دو خانه‌ای مانند یکدیگر نیست و هیچ دو خانه‌ای وجود ندارد که روابط درون آن مشابه باشد. سپس روابط با کودکان در محیط‌های مختلف و در خانواده‌های متفاوت و توسط افراد مختلف در زیربنای سرشتی متفاوت می‌تواند مجموعه‌ای از علل تفاوت‌های فردی در کودکان باشد و انتظار رفتار مشابه و به طور کلی مقایسه‌ی مثل به مثل کودکان کاری عبث است. توجه نداشتن به پیوستار و منحنی نرمال یا طبیعی بودن نیز یکی دیگر از علل عمده در نگاه پدر و مادر به فرزند خویش است. به دلیل آگاهی نداشتن نسبت به طبیعی بودن بسیاری از حرکات و رفتارهای کودک و شتاب و درنگ‌های رشدی او این‌ها از سوی پدر و مادر نشانه‌ی غیرطبیعی بودن یا غیرعادی بودن دانسته می‌شود. ^[۱۵۲]
پدران و مادران اغلب فراموش می‌کنند که یکی از عمده‌ترین دلایل تشکیل خانواده و ازدواج آن‌ها برای ایفای نقش همسری و استفاده از نعمت‌های این ارتباط بوده است. پدران و مادران بسیاری هستند که تمام هم و غم خود را متوجه فرزندان نموده و از صبح تا شام نگران تربیت فرزند خود و مهیا کردن اسباب زندگی او بوده و در این کار نیز ناتوان مانده‌اند. خانواده‌هایی در تربیت فرزند خود به عنوان پدر و مادر موفق می‌شوند که پدر و مادر در نقش زن و شوهر نیز رابطه‌ی عاطفی صحیح و نرمالی داشته‌اند.
قهرهای طولانی، غیبت‌های مکرر پدر یا مادر، متارکه، طلاق، ازدواج مجدد و یا زمینه‌های روابط نامناسب یا نامشروع پدر یا مادر می‌تواند تأثیرات مخربی در فرزندان پدید آورده ادامه‌ی تحصیل و رشد اجتماعی یا اقتصادی یکی از پدر و یا مادر و ناموزون شدن روابط آن‌ها نیز می تواند رابطه‌ی زن و شوهر را از تعادل خارج نموده و موجب نتایج منفی شود. زن و شوهر باید توجه داشته باشند هنگامی که یکی از آن‌ها به موقعیت‌های بالاتر علمی یا اجتماعی و یا اقتصادی نایل شد لازم است همسر خویش را در نظر داشته باشد و شرایطی فراهم نماید تا او نیز به شکلی با موقعیت جدید منطبق شده یا راه رشد را برای او فراهم نماید. ^[۱۵۳]
پیامبر بزرگوار اسلام e در ارتباط با نحوه‌ی برخورد والدین و مربیان با کودکان و نوجوانان می‌فرمایند: «الولد سیّدُ سبع سنین و عبدٌ سبعُ سنین و وزیرٌ سبع سنین.^[۱۵۴]
فرزند در هفت سال اول زندگی سرور و آقای خانواده است و محبت پذیر است، در هفت سال دوم حیات، بنده و تابع است «آموزش پذیر است» و در هفت سال سوم وزیر است (مشورت پذیر است).» بنابراین رفتار آمرانه با کودکان خردسال و برخوردهای جدی و خشن با آن‌ها خلاف ویژگی فطری ایشان است. از بهترین لحظات زندگی امام حسین و امام حسن علیهما السلام، ارتباط صمیمانه و بازی ایشان با پدر بزرگوار خود حضرت علیu وجد گرامی‌شان حضرت محمد e بوده است.^[۱۵۵]
در اصطلاح رابطه‌ی پدر و مادر و کودک نیز اغلب از زبان کودک شنیده شده که آن‌ها نیاز به پدر و مادری دارند که زن و شوهر خوب و مهربان و فعالی باشند. دختران بی‌شماری احساس منفی خود را ناشی از رفتار نادرست پدر و مادر خود با یکدیگر عنوان نموده‌اند و پسران بسیاری یکی از دلایل مشکلات خود را ناشی از شیوه‌ی برخورد اشتباه پدر و مادر خود با یکدیگر قید کرده‌اند.
پس برای این که پدر و مادر موفق باشند لازم است نخست زن و شوهر موفقی باشند و برای آن که زن و شوهر موفقی شوند بهتر است انتظارات خود را از ازدواج و از همسر خود مورد ارزیابی قرار دهند و متوجه باشند که یکی از عمده‌ترین دلایل ناکامی در زندگی زناشویی، ضعف در واقع‌نگری و از طرفی انتظارات زیاد از خود یا همسر است. یعنی شیوه‌ی اندیشیدن دارای خطاهای اساسی بوده که زندگی به نسبت شیرین زناشویی را به کام همدیگر تلخ نموده و برای جبران آن، همه‌ی کوشش خود را برای کاهش این ناکامی به سمت تربیت فرزند و زیاده‌روی عصبی در این کار سوق می‌دهند و یا این که از آغاز به اشتباه همه‌ی هدف زندگی خود را تربیت فرزند قرار داده و همسرداری و بهره‌جویی از لذت‌های آن را نادیده می‌انگارند که این هر دو عامل بسیار مهمی در شکست و احساس تلخ‌کامی و زندگی به عنوان همسر یا پدر و مادر می‌شود.^[۱۵۶]
پدر و مادر باید بدانند که آدم هستند و جایز الخطاء و با توجه به پیچیدگی وجود آدمی و دشواری راه تربیت هیچ‌کدام بری از خطا نیستند. حتی بزرگان تعلیم و تربیت نیز در تربیت فرزندان خویش گاه دشواری‌های زیادی داشتند و گاه دچار خطا یا لغزش‌های کوچک و بزرگ شده‌اند اما افزایش آگاهی و درست نمودن عملکرد می‌تواند به تدریج به میزان زیادی از اشتباهات کاسته و یا جبران نقص‌های قبلی را ممکن سازد.^[۱۵۷]
دوست داشتنی‌ترین خانه‌ها و بناها آن خانه‌ای است که با ازدواج مطلوب آگاهانه و سرشار از مهر و عشق دو انسان هدفدار و مسئولیت‌پذیر آباد گردد و رونق یابد و روح زندگی و نشاط و نسیم‌جات و سعادت در آن وزیدن گیرد. ^[۱۵۸]
لازم است به این نکته توجه داشت که به جای حسرت و تأسف نسبت به گذشته یا احساس تردید و دودلی نسبت به آینده فقط به این موضوع توجه شود که هرگام آگاهانه باعث کاهش شماری از اشتباهات بسیاری است که در گذشته داشته‌اند و جبران اشکالات احتمالی است که در فرزند خود می‌بینند و مقایسه‌ی خود با دیگران و احساس عجز و ناتوانی و یا انتظار بالا و غیرمعقولانه داشتن از خود هیچ‌کدام چار‌ه‌ساز تربیت فرزند نبوده و فقط موجب ناکامی، بروز احساس گناه یا خشم و یا توجیه‌های غیرمنطقی و یا هر نوع احساس منفی نسبت به خود و دیگران می‌شود. ^[۱۵۹]
توجه به امانتداری نیز باعث می‌شود این احساس عدم‌موفقیت از بین برود. در واقع والدین نباید فراموش کنند که کودک، امانتی است از خدا در دستشان، پس از رسیدن به مرحله‌ی تمیز در دست خودش، و هم در دست اجتماع و مسؤولان دینی و دوستی والدین در برابر این امانت مسئولند و باید حساب پس بدهند مذهبی بار آوردن کودک و توجه دادن به صاحب و مالک اصلی خود و بنده خدا بار آوردن او یک وظیفه است. والدین در انجام این وظیفه نخست در پیشگاه خدا مسئولند و در درجه بعد مقابل کودک و اجتماع، مسئول هستند. فرزندان حق تربیت را از والدین طلبکارند و کم‌مایه‌گذاردن ادای این بدهی عقوبت خوبی رقم نمی‌زنند.^[۱۶۰] پیامبر گرامی اسلامe در این باره فرمودند:
«الکلکم راعٍ و کلکم مسئولٌ عن رعیتِه، فالامیرٌُ علی الناسِ راع، و هو مسئولٌ عن رعیه، و الرجلُ راعٍ علی اهل بیته و هو مسئول عنهم، فالمرئه راعیه علی اهلِ بیتِ بعلها و ولده، و هی مسئوله عنهم، الافکلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته. ^[۱۶۱] هان ای مردم به هوش باشید که همه‌ی شما نگهبان هستید و همه در برابر کسانی که مسئولیت اداره و هدایت و تربیت آنان را به عهده گرفته‌اید مسئول هستید. امیر و پیشوای برگزیده جامعه نگهبان مردم است و در برابر آنان باید پاسخگو و نقدخواه و محاسبه‌پذیر باشد و احساس مسئولیت کند. هر دو پدر خانواده نگهبان خاندان خویش است و در برابر آنان مسئول است، وزن نگهبان خانواده‌ی شوهر و شریک زندگی خویش و فرزندان است و در برابر آنان مسئول می‌باشد. »
توصیه به والدین در امر تربیت مذهبی
غرض هشداری است به والدین که بر اثر بی‌توجهی، سهل‌انگاری، جهل و نادانی وضع و موقعیتی را برای کودکان پدید می‌آورند که آنان در آینده با دشواری‌هایی مواجه خواهند شد. به عنوان مثال برخی از والدین طفل را در دوران کودکی از تربیت دینی دور نگه می‌دارند بدان مقصود که این امر برای‌شان زود است و بعدها در سنین نوجوانی امکان اعمال نظر برای‌شان نخواهد بود و یا بعضی از والدین مسأله‌ای را وارونه و غلط به کودک القا می‌کنند بدان گمان که در آینده پس از بزرگ شدن کودک آن را اصلاح نمایند و اینان روزی به خود می‌آیند که کار از کار گذشته و در امر تربیت با صدها دشواری مواجه خواهند بود. امر تربیت با همه‌ی سادگی و آسانی به نظر کاری دشوار است از آن بابت که انسان موجود دشوار و پیچیده‌ای است و حدود اطلاعات افراد از انسان‌ها به نبست ناچیز است. مطالعه والدین در بازی کودک اندک است، اغلب انسان‌ها در رابطه با مسائل تربیتی دچار احساس غلوّند و گمان دارند که همه‌چیز را می‌دانند در حالی که چنین نیست. ^[۱۶۲]
والدین باید بدانند برای آمادگی بخشیدن به فرزند، کلید کار، دوست داشتن است و کلید دوست داشتن، صداقت است که صداقت عامل مهمی است در فرزند، برای پیشرفت او و برای کشیدن وی به سوی تربیت بسیار لازم است. کودک زمانی تربیت را می‌پذیرد که صداقت را در والدین ببیند، وقتی صداقت را پذیرفت، تعالیم را هم می‌پذیرد. ^[۱۶۳]
فصل سوم:
نقش اجتماع در تربیت مذهبی کودک
نقش اجتماع و رابطه‌ی آن با کودک
انسان در اصل موجودی است اجتماعی و جنبه‌ی اجتماعی رشد کودک پایه و اساس زندگی انسانی او را تشکیل می‌دهد.لازمه‌ی زندگی اجتماعی،آمادگی روانی،برخورداری از مهارت‌های اجتماعی،اعتماد به نفس و قدرت سازگاری اجتماعی است.بدون تردید از نظر اجتماع مهم‌ترین بعد شخصیت افراد،بعد اجتماعی شخصیت ایشان است. ^[۱۶۴]
کودک به طور تدریجی با دنیای خارج آشنا می‌شود و از آن تاثیر می‌گیرد به همان گونه که گیاه از آفتاب نور می‌گیرد. او آرام آرام با مردم، پدیده‌ها ، و اشیاء تماس بر قرار می‌کند، غم‌ها، شادی‌ها، رفتارها، ارزیابی‌ها، ذهن او را متوجه خویش می‌سازد و اورا به عمل می‌آورند.
آن چه را که طفل در اجتماع می‌بیند همانی است که باید انتظار داشت. او بدان‌ها خو می‌گیرد و عمل می‌کند. ریاکاری‌ها، زرق و برق‌ها، از مسائلی هستند که روح طفل با آن‌ها سازگار نیست و به سختی می‌تواند آن را تحمل کند. ولی نباید فراموش کرد که طفل به طور تدریجی به آن خو گرفته و عامل به آن می‌شود و در نتیجه موجبات سقوط و گمراهی او ناخودآگاه فراهم می‌آید.^[۱۶۵]
به هر میزان که طفل زودتر به سن رشد برسد و زودتر خود را بشناسد امکان حفظ خود در برابر عوامل گمراه کننده‌ی اجتماع بیشتر خواهد بود، به همین نظر وظیفه مربی از یک دید هدایت طفل است به سوی اهداف مطلوب و از سوی دیگر بالا‌بردن سطح آگاهی اوست تا مربی ناگزیر نباشد درباره‌ی هر مسئله‌ای به او اخطار کند و یا برای انطباق سالم او با محیط همه گاه وقت‌گذاری کند.
کودک با جامعه و محیط زندگی خود نمی‌تواند جدا و بیگانه باشد، در بازی، در گردش و تفریحات، در کلاس درس و روابط اجتماعی، همه جابا محیط زندگی خود در تماس مستقیم است و به طور طبیعی مقرّرات و شرایط و اصول حاکم بر جامعه در فکر و دل و باورهای کودک اثر دارند. ^[۱۶۶]
مذهب عامل انس و الفت است، زمینه را برای انسان دوستی، همدردی، و استحکام‌بخشیدن به روابط فراهم می‌آورد. کودکان را از همان آغاز تحت ضابطه‌ای قرار می‌دهد که در آن نسبت به دیگران با دید عواطف انسانی بنگرد. مذهب عامل کنترل‌کننده برای فرد است که در اجتماع، خود را از ایذاء و شرارت‌ها دور نگه دارد، اذیت و آزارش به دیگران نرسد، مردم از دست و زبان و شرورش در امان باشند. در حب و بغض اجتماعی خدا را فراموش نکند.
اگر افراد باور داشته باشند که دین برای خانواده، اقتصاد، سیاست، آموزش وپروش، آداب حیات، تعیین برنامه‌ی حیات، تعیین برنامه حیات اجتماعی در عرصه ملی و بین المللی دستورات و تعالیمی دارد باید قبول کرد که تربیت دینی کودکان امری فوق العاده ضروری است و اگر والدین بدانند که فرزندانشان مسئول چه شکست‌ها، صدمه‌ها و عقوبت‌ها برای افراد جامعه می شوند در نزد خود و اجتماع از این همه بی‌تفاوتی و بی‌توجهی نسبت به سرنوشت افراد شرمنده خواهند شد و کوشش خواهند کرد که رنگ و روح مذهب را به فرزندان القاء کنند.^[۱۶۷]
معرفی عاملان تربیتی
معلم، مدیر، مستخدم مدرسه، همکلاسی‌ها، هم مدرسه‌ای‌ها که تماس طفل با آن‌ها از خانواده کمتر است. طفل به هنگام تماس با این عده در مرحله ای است که شخصیت او تکوین یافته و به طور تقریبی رنگ گرفته است. نقش سازندگی این عده در طفل بسیار است. به ویژه نقش معلم که ممکن است یافته های خانواده را از هم بگشاید و طفل را با روحیه و جهان دیگری مانوس سازد.^[۱۶۸]
افراد اجتماع - از بقال و عطار و کتاب فروش و بزاز و قصاب و نانوا و…-که ارتباط کودک با آن‌ها لحظه‌ای و در دقایق کوتاه انجام می‌گیرد. در عین این که نقش این گروه در کودک اندک است؛ قابل گذشت نیست. زیرا بسیاری از فسادها و انحراف ها از این طریق در کودک رخنه پیدا می‌کند. و اگر در جامعه‌ای نظامی بر این گروه حاکم نباشد و بی‌بند و باری وجود داشته باشد امید اصلاح و کنترل نسل کمتر است.
پلیس، پاسبان، روحانی، مسجدی،هیئتی و … که به گونه ای برای کودک جنبه‌ی امر و نهی‌دهی دارند، ودر ویران کردن بنای زندگی یا سازندگی آن‌ها تاثیر بسزا دارند. به ویژه آن‌ها که رهبری معنوی و روحانی جامعه را عهده دارند و فرد را به طور آگاه و یا ناخودآگاه تحت تاثیر خود قرار می‌دهند بدین گونه که طرز زندگی و خط مشی آن ها را فرا گرفته و بر اساس آن بینش و فلسفه‌ خاص در زندگی پیدا می‌کند، نظر به اهمیت و نقش اجتماع در تربیت کودک کوشش بر آن است که روابط تحت کنترل در آید و افراد مورد ارتباط ساخته و تربیت یافته باشد و گرنه ارتباطی که در آن ویرانی و تباهی در آفرینندگی فرد باشد عدمش به ز وجود.^[۱۶۹]
اهمیت تعلیم و تربیت در مدرسه
محیطی که افراد در آن زندگانی می‌کنند دارای تعقید و پیچیدگی و اشکالاتی است و مواد علمی به قدری به هم پیوسته است که تحصیل و فراگرفتن آن‌ها بدون وجود مدرسه ناهموار است. مدرسه می‌خواهد این مواد را ساده نموده و تحصیل آن‌ها را آسان نماید. مدرسه برای آسان و روان کردن مواد علمی از دو وسیله استفاده می‌کند: وسیله‌ی اول انتخاب و گزین کردن موادی که با افق و سطح فکری کودک متناسب است و در ضمن موادی که فهم آن دشوار است از برنامه حذف می کند. وسیله‌ی دوم تهیه موادی است که نوآموزان را از آسان به مشکل، و از معلوم به مجهول، و از مدرکات حسی به مدرکات عقلی منتقل می‌سازد. و به این نحو مدرسه می‌تواند وظیفه‌ای را ایفا کند که سایر مؤسسات اجتماعی از انجام آن ناتوانند.^[۱۷۰]