نمودار ۲-۱- مدل لوتکا برای فراوانی نویسندگان و مقالات برای جدول ۲-۱ ۱۹

نمودار ۲-۲- توزیع تجمعی لگاریتمی شمار تولیدات بر حسب شمار پژوهشگران ۲۳
نمودار ۳-۱- تحلیل رگرسیون تعداد انتشارات بر حسب سال در پژوهشگران با طول حیات علمی ۸- ۱۴ سال ۴۴
نمودار ۳-۲- تحلیل رگرسیون تعداد انتشارات بر حسب سال در پژوهشگران با طول حیات علمی ۱۵- ۲۱ سال ۴۴
نمودار ۴-۱- فراوانی تولید علم پژوهشگران با طول حیات علمی ۱۵-۲۱ سال ۶۳
نمودار ۴-۲- فراوانی تولید علم پژوهشگران با طول حیات علمی ۲۱ سال ۶۴
نمودار ۴-۳- طول فعالیت علمی پژوهشگران با طول حیات علمی ۱۵-۲۱ سال ۶۸

فصل اول

مقدمه

تجارت جهانی در آغاز قرن بیستم موید آن است که آنچه تحول و پیشرفت خارق­العاده جهانی را سبب شد، گسترش دانش و پژوهش بوده است. افزایش روزافزون دانش، اثرات بسیار عمیقی در تمامی حوزه ­های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جوامع مختلف به جا گذاشته است. بی­تردید تحقیق به عنوان یک کار دانشگاهی جهانی از ارزش اقتصادی و اجتماعی بیشتری برخوردار می­گردد. بنابراین دانشگاه­ها در بسیاری از سامانه­های رتبه ­بندی، ارزیابی و تدوین شاخص­ های عملکرد خود، بر فعالیت­های پژوهشی تمرکز می­نمایند (آلپرت^[۱]، ۱۹۸۵) .
برای ارزیابی عملکرد علمی دانشگاه­ها می­توان از روش­های علم­سنجی بهره جست. یکی از رایج­ترین موارد کاربرد علم­سنجی، ارزیابی فعالیت علمی پژوهشگران می­باشد که حوزه اجرایی سیاستگذاران علمی-پژوهشی در کشورهای مختلف است (میرحسینی و جلیلی­باله، ۱۳۸۸) . به عبارت دیگر هدف اصلی از انجام مطالعات علم­سنجی که ارائه خدمات به سیاستگذاری علمی است، تنها با تکیه بر ارزیابی میسر است. از طرفی استفاده از ارزیابی برای شناسایی تفاوت­های فردی، مطرح بوده و در واقع این همان نکته­ای است که امروزه در علم­سنجی مطرح است (نوروزی چاکلی، ۱۳۹۰) .
از سوی دیگر، تولید اطلاعات علمی پژوهشگران در قالب­های گوناگون انجام می‌شود که یکی از مهمترین آن­ها انتشارات است. اندازه‌گیری انتشارات علمی، از رایج‌ترین ضابطه‌های سنجش عملکرد تولید اطلاعات علمی است. از میان عمومی‌ترین شاخص­ هایی که در توصیف فعالیت­ها و تلاش­ های کشورهای مختلف مورد توجه است، مؤلفه تعداد مقاله‌های علمی منتشر شده در مجله‌های معتبر علمی بین‌المللی است (صبوری، ۱۳۸۱) . شناسایی ویژگی­ها و الگوهای حاکم بر تولید علم پژوهشگران می ­تواند پاسخ بسیاری از پرسش­ها در رابطه با چگونگی تولید علم در میان پژوهشگران انفرادی در یک رشته خاص، دانشگاه یا کشور خاص را فراهم آورد. از این رو، پژوهش پیرامون بهره­وری علمی پژوهشگران انفرادی به منظور کشف الگوهای مختلف تولید ضروری است. از سوی دیگر زمان یکی دیگر از عوامل بسیار مهم در تعیین سطح بهره­وری پژوهشگران انفرادی است. با وجود اهمیت عامل زمان، ارزیابی­های پژوهشی بدون توجه به این عامل صورت می­گیرد. با توجه به آن که در سطوح خردتر، نتایج ارزیابی­ها به منظور توزیع اعتبارات، تخصیص پاداش­ها و امتیازها و نیز استخدام و ارتقای رتبه به کار گرفته می­ شود، ضروری است تفاوت­های الگوهای بهره­وری در میان رشته­ های مختلف بررسی گردد. در کنار تفاوت الگوهای بهره­وری رشته­ های مختلف، تفاوت در شمار پژوهشگران آن­ها نیز لازم است در ارزیابی­ها مورد توجه قرار گیرد.
بنابراین پژوهش حاضر می­ کوشد با بهره گرفتن از دو شاخص سرانه انتشار و نرخ انتشار به مقایسه بهره­وری علمی پژوهشگران ایرانی در رشته­ های مختلف بپردازد.

بیان مسئله

یکی از مباحث اساسی فراروی پژوهشگران علم­سنجی و نیز سیاستگذاران پژوهشی، بهره­وری علمی پژوهشگران است. بهره­وری علمی که به عنوان سطح انتشار علمی تعریف می­ شود، می ­تواند از مولفه­های مختلفی تشکیل شود. نخستین مولفه، تعداد آثار علمی، به ویژه مقالات منتشر شده در مجلات است که به عنوان سنگ­بنای تولید علم و در نتیجه واحد سنجش آن به کار می­رود. آشکار است که این مؤلفه به طور مطلق نمی­تواند نشانگر بهره­وری علمی باشد. زیرا میزان انتشار آثار علمی از پژوهشگری به پژوهشگر دیگر بسته به عوامل فردی، اجتماعی، سازمانی، و تخصصی متفاوت است.
تفاوت در الگوهای انتشاراتی در رشته­ های مختلف در تحقیقات علم­سنجی بسیار مورد تاکید قرار گرفته است. به طوری که برای نمونه نشان داده شده است که پژوهشگران در حوزه ­های وابسته به پزشکی، شیمی و حوزه ­های زیستی به طور متوسط از تولید علم بیشتری نسبت به پژوهشگران در رشته­ های فیزیک، ریاضیات، و مهندسی برخوردار هستند (ارتنر^[۲]، ۲۰۱۰) . یکی از عواملی که در بررسی­های جمعی بین رشته­ها رخ می­نماید، شمار پژوهشگران هر حوزه است. آشکار است که در هر کشور، بسته به نوع نیازهای علمی، رشته­ های مختلف از درجات توسعه متفاوتی برخوردار هستند، به نحوی که شمار دانشگاه­ها، مراکز پژوهشی، گروه ­های آموزشی از رشته­ای به رشته دیگر بسیار متفاوت است و این امر به تربیت و جذب شمار متفاوتی از پژوهشگران خواهد انجامید (ستوده، ۱۳۸۹) . تفاوت در شمار پژوهشگران در کنار تفاوت در الگوهای انتشاراتی هر رشته می ­تواند بر شمار تولیدات علمی آن تاثیر بگذارد و به تفاوت در سرانه تولید علم از رشته­ای به رشته دیگر بیانجامد. بنابراین، چنانچه رشته­ها را صرف­نظر از شمار پژوهشگران آن با هم مقایسه کنیم، بیم آن می­رود که به ارزیابی واقع­بینانه­ای دست نیافته باشیم. شاخص سرانه انتشار که نسبت بین شمار انتشارات علمی را به شمار پژوهشگران می­سنجد ارزیابی­ها و مقایسه­های جمعی را برای مثال بین دانشگاه­ها، تیم­های پژوهشی و رشته­ های مختلف میسر می­سازد.
زمان یکی دیگر از عوامل بسیار مهم در تعیین سطح بهره­وری در طول حیات علمی پژوهشگران است (هیوبر^[۳]، ۲۰۰۱) . با این حال، تا جایی که نتایج جستجوهای پژوهشگر حاضر نشان داد، هیچ­گونه پژوهشی پیرامون مقایسه رشته­ های مختلف به منظور کشف تاثیر عامل زمان بر میزان تولیدات علم و تعیین تفاوت­ها یا شباهت­های بین­رشته­ای انجام نشده است. از این گذشته، با وجود اهمیت این عامل، در اغلب بافتارهای عملیاتی، ارزیابی­های پژوهشی بدون توجه به این عامل صورت گرفته است. روشن است که چنانچه پژوهشگران صرف­نظر از رشته ارزیابی و با هم مقایسه شوند، به نتیجه دقیقی دست نخواهیم یافت. حال اگر عامل زمان هم بر الگوی انتشار در رشته­ های مختلف موثر باشد، ممکن است نه تنها مقایسه بین پژوهشگران در میان رشته­ های مختلف که حتی در درون یک رشته نیز دچار خطا شود.
طول حیات علمی یک پژوهشگر در پژوهش­های علم­سنجی بر حسب فاصله بین سال آغازین و سال پایانی انتشار مقالات اندازه ­گیری می­ شود (گوپتا، کاریسیداپا^[۴]، ۱۹۹۷) . به این ترتیب، میانگین انتشارات در طول حیات علمی که از آن به عنوان نرخ انتشار یاد می­ شود شاخصی است که عامل زمان را در بهره­وری علمی مد نظر قرار می­دهد. با این حال، آشکار است که طول حیات علمی نمی­تواند پایداری پژوهشگر در انتشار مقاله در طول سال­های حیات علمی را نشان دهد. زیرا دو پژوهشگر با مجموع مقالات و طول حیات علمی یکسان از نرخ انتشار برابری برخوردار خواهند بود، در حالی که ممکن است یکی از آن دو تنها در دو سال آغازین و پایانی فعال بوده و دیگری در چندین سال میانی نیز به طور پایدار دست به انتشار مقاله زده باشد و از ثبات بیشتری در فعالیت­های سالانه خود برخوردار بوده باشد. این در حالی است که تحقیقات علم­سنجی بیشتر بر طول حیات علمی متمرکز شده ­اند و تعداد سال­های انتشار مقالات که در این پژوهش سنجه «طول فعالیت علمی» نامیده شده است چندان مورد توجه قرار نگرفته است. آشکار است که در اکثر پژوهش­هایی که به بررسی و مقایسه میانگین انتشارات پژوهشگران پرداخته­اند (گالوز، ماکودا، بونو^[۵]، و همکاران، ۱۹۹۸) ، عامل زمان تنها بر حسب بازه زمانی انتخاب شده برای بررسی بازتاب می­یابد که کسری از طول حیات علمی پژوهشگران را تشکیل می­دهد، اما «طول فعالیت علمی» یعنی تعداد سال­هایی که پژوهشگر در آن­ها دست به انتشار مقاله زده است، بدون احتساب سال­های رکود مد­نظر قرار گرفته است.
بنابراین، بررسی عامل زمان در تولید علم پژوهشگران در میان رشته­ های مختلف می ­تواند نقش و میزان تاثیر آن بر الگوهای تولید علم پژوهشگران را روشن سازد. این عامل خواه در بررسی­های انفرادی بین پژوهشگران و خواه در مقایسه جمعی رشته­ها می ­تواند اثرگذار باشد.
با توجه به آن که در ارزیابی­های پژوهشی - خواه در پژوهش­های نظری، خواه در ارزیابی­های عملیاتی در محیط­های پژوهشی- مؤلفه «تعداد انتشارات علمی» بیش از همه در کانون توجه قرار می­گیرد، روشن نیست نتایج حاصل از ارزیابی­هایی که با توجه یا بی­توجه به این شاخص ­ها به دست می ­آید تا چه حد با هم متفاوت است. پژوهش حاضر می­ کوشد تا با بررسی پژوهشگران ایرانی در سال­های ۱۹۹۱-۲۰۱۱ (برابر با ۱۳۷۰-۱۳۹۰ هجری خورشیدی) بر اساس سه شاخص سرانه انتشار، نرخ انتشار و نرخ انتشار بهنجارشده به مقایسه نتایج حاصل از کاربرد این شاخص ­ها در ارزیابی پژوهشگران بپردازد. علاوه بر این، با دسته­بندی پژوهشگران در رشته­ های مختلف و مقایسه بهره­وری آنان می­ کوشد تا تفاوت­ها و شباهت­های الگوی تولید علم در میان رشته­ های مختلف را که برای ارزیابی پژوهش بسیار سرنوشت­ساز است آشکار سازد. زیرا الگوهای تولید علم و بهره­وری علمی به شدت متاثر از تخصص و حوزه ­های فعالیت پژوهشگران است.

ضرورت و اهمیت پژوهش

سیاستگذاران علم، به منظور تصمیم ­گیری برای چگونگی توزیع امتیازها و پاداش­ها از جمله اعتبارات پژوهشی، ارتقای رتبه، استخدام و … به ارزیابی پژوهشگران دست می­زنند. بدین منظور، سنجه­ها و روش­های علم­سنجی به طور روزافزون مورد استفاده قرار می­گیرد. هر شاخص با توجه به نقاط قوت و ضعف خاص خود، بخشی از واقعیت را منعکس می­سازد. از این رو، سیاستگذاران به دنبال شاخص یا مجموعه ­ای از شاخص ­ها هستند که بتواند تصویری دقیق­تر و واقع­بینانه­تر از واقعیت پژوهشی را منعکس سازد. به هنگام مقایسه پژوهشگران توجه به تفاوت­های الگوهای تولید علمی ناشی از تخصص­ها و حوزه ­های فعالیت آنان ضروری است. مقایسه بهره­وری علمی در میان رشته­ های مختلف می ­تواند تصویر جامع و روشنی از تفاوت­های موجود در میان رشته­ها منعکس سازد و راه را برای ارزیابی واقع­بینانه­تری از فرایند پژوهش در رشته­ های مختلف هموار کند.
با توجه به آن که بهره­وری علمی پژوهشگران متأثر از عوامل مختلفی از جمله تعداد انتشارات (فتاحی، دانش، سهیلی، ۱۳۹۰) ، سرانه انتشار (توتکوشیان، پرتر، دانیلسون^[۶]، و همکاران، ۲۰۰۳) ، نرخ انتشار (هیوبر، واگنر-دوبلر^[۷]، ۲۰۰۱)‏ ، طول حیات علمی (هیوبر، ۲۰۰۲) و الگوی فعالیت در سال­های مختلف حیات علمی است، ضروری است نتایج حاصل از این شاخص ­ها در میان رشته­ها با هم مقایسه شود تا روشن گردد آیا ارزیابی­ پژوهشگران و رشته­ها بر پایه دو عامل زمان و شمار پژوهشگران به نتایج متفاوتی منجر خواهد شد. در این صورت، ضروری خواهد بود که مؤلفه ­هایی مانند تعداد انتشارات به کنار گذاشته شده و شاخص­ های دقیق­تری مانند نرخ انتشار یا نرخ انتشار بهنجارشده بر پایه طول فعالیت علمی به جای آن به کار گرفته شود.
به طور کلی، نتایج حاصل از پژوهش حاضر، ضمن ارائه نتایجی دقیق­تر از وضعیت انتشار علم پژوهشگران ایرانی، ضرورت یا عدم ضرورت به­ کارگیری عامل زمان در بهنجارسازی تعداد انتشارات و همچنین عامل شمار پژوهشگران در مقایسه­های بین­رشته­ای را آشکار خواهد ساخت.

۱-۳- اهداف پژوهش

با توجه به مسائل مطرح شده در بخش مسئله پژوهش و اهمیت آن، اهداف پژوهش را می­توان در سه بخش اهداف کلی، اهداف جزئی و اهداف فرعی ارائه کرد.

۱-۳- ۱- اهداف کلی پژوهش

هدف کلی از پژوهش حاضر، مقایسه بهره­وری علمی پژوهشگران ایرانی در رشته­ های مختلف در بازه زمانی ۱۹۹۱-۲۰۱۱ بر اساس شاخص­ های سرانه انتشار و نرخ انتشار است.

۱-۳-۲- اهداف جزئی پژوهش

بررسی سرانه انتشار پژوهشگران ایرانی در بازه زمانی ۱۹۹۱ تا ۲۰۱۱ به طور کلی و در میان رشته­ های مختلف؛
مقایسه طول حیات علمی پژوهشگران ایرانی در بازه زمانی ۱۹۹۱ تا ۲۰۱۱ در میان رشته­ های مختلف؛
مقایسه طول فعالیت علمی پژوهشگران ایرانی در بازه زمانی ۱۹۹۱ تا ۲۰۱۱ در میان رشته­ های مختلف؛
مقایسه میانگین نرخ انتشار پژوهشگران ایرانی در بازه زمانی ۱۹۹۱ تا ۲۰۱۱ در میان رشته­ های مختلف؛
مقایسه میانگین نرخ انتشار بهنجارشده پژوهشگران ایرانی در بازه زمانی ۱۹۹۱ تا ۲۰۱۱ در میان رشته­ های مختلف.

۱-۳-۳- اهداف فرعی پژوهش

رتبه ­بندی پژوهشگران ایرانی بر اساس نرخ انتشار در بازه زمانی ۱۹۹۱ تا ۲۰۱۱؛
رتبه ­بندی پژوهشگران ایرانی بر اساس نرخ انتشار بهنجارشده در بازه زمانی ۱۹۹۱ تا ۲۰۱۱٫

فصل دوم

مبانی نظری و پیشینه پژوهش

۲-۱- مبانی نظری پژوهش

۲-۱-۱- مقدمه

با رشد و توسعه همه جانبه دستاوردها و اکتشافات علمی در آغاز قرن بیستم، جهان با توسعه سامانه­های علمی و پژوهشی روبرو شد. این سامانه‌ها با افزایش شمار پژوهشگران، آزمایشگاه­ها، دانشگاه‌ها، پژوهشگاه­ها و منابع و مجلات علمی، رو به پیچیدگی هر چه بیشتر نهادند. این سامانه‌ها برای تضمین بقا و رقابت­پذیری خود در میدان­های علمی، نیاز به سازوکارهایی برای پایش، ارزیابی و ارتقای عملکرد خود دارند. همچنین، در سطوح خردتر تصمیم ­گیری، توزیع امتیازها و پاداش­ها در میان پژوهشگران (از جمله اعتبارات پژوهشی، ارتقای رتبه، استخدام و جز آن) نیاز به سنجش «بهره­وری علمی^[۸]» آنان دارد. از این رو، پژوهش پیرامون بهره­وری علمی پژوهشگران انفرادی به منظور کشف ویژگی­ها و الگوهای مختلف تولید ضروری است.
به این ترتیب‏، از همان آغاز قرن بیستم، جامعه علمی به ضرورت ابداع روش‌ها و شاخص‌هایی برای ارزیابی پژوهشگران به صورت انفرادی و جمعی پی برد (لیسونی، میرس، مونتوبیو^[۹] و همکاران، ۲۰۱۱) . از آن پس، روش‌ها و مدل‌های بسیاری برای سنجش بهره‌وری علمی ابداع شده است. هر روش یا مدل با توجه به نقاط قوت و ضعف خاص خود، بخشی از واقعیت را منعکس می­سازد. از این رو، دانش‌پژوهان علم‌سنجی به دنبال ایجاد و توسعه شاخص‌هایی هستند که بتوانند تصویری دقیق­تر و واقع­بینانه­تر از واقعیت پژوهشی را منعکس سازند. در این بخش، تلاش می‌شود تا مفهوم بهره­وری علمی و متغیرهای به کار رفته در محاسبه آن شرح داده شود و آن­گاه مهم‌ترین مدل‌های سنجش بهره‌وری که توسط لوتکا، پائو، شاکلی و پرایس ارائه شده است معرفی گردد.

۲-۱-۲- بهره­وری علمی

دانشمندان به لحاظ بهره‌وری علمی با هم تفاوت­های بسیار دارند. بر پایه‌ فرضیه «جرقه مقدس^[۱۰]»، تفاوت‌های دانشمندان در توانایی‌ها و انگیزه‌های پژوهش علمی خلاقانه به تفاوت در بهره‌وری آنان می‌ انجامد (کول و کول^[۱۱]، ١٩٧٣) . توانمندی‌های ذهنی پژوهشگر، از آغاز فرایند پژوهش یعنی از زمان کشف مسئله، تا آخرین گام‌های انتشار آن یعنی واکنش به داوران در سرنوشت پژوهش مؤثر است (شاکلی^[۱۲]، ١٩۵٧، ص. ۲۸۶) . با این حال، از آنجا که دانشمندان طی فرایندی بلندمدت، سختگیرانه و موشکافانه برگزیده می‌شوند و مدارج علمی را طی می‌کنند، انتظار می‌رود که به لحاظ ابعاد فعالیت‌های علمی کاملا همگن باشند، حال آن که نتیجه تحقیقات چولگی شدیدی را در میزان تولیدات علمی آنان نشان می‌دهد. بنابراین، این ناهمگنی و نابرابری در روند تولید علم را باید به عواملی جز عوامل فردی نسبت داد.