جدول ۲-۵- تعداد و درصد بهره­برداران از اراضی بعد از اصلاحات ارضی سال ۱۳۷۰ ۱۹
جدول ۲-۶- درصد بهره ­برداری­ها بر حسب وسعت آنها و تعداد قطعه­ها ۱۳۶۲ ۲۰
جدول ۲-۷- تغییرات وسعت اراضی بهره ­برداری­ها در گیلان ۲۱
جدول ۲-۸- وسعت بهره ­برداری­های زمین و تعداد بهره­بردار در گیلان سال ۱۳۶۷٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫ …۲۱
جدول ۲-۹- ارزیابی نهایی کشاورزان از طرح­های تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری ۳۳
جدول ۲-۱۰- خلاصه­ای از تحقیقات صورت گرفته ۳۵
جدول۳-۱- روند اجرای طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیکاری غرب استان گیلان…………………………………۴۲
جدول۳-۲- مساحت اراضی تجهیز و نوسازی شده شهرستان آستارا از سال۱۳۹۱-۱۳۸۰٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫۴۳
جدول۳-۳- مساحت اراضی تجهیز و نوسازی شده شهرستان تالش از سال۱۳۹۱-۱۳۸۰٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫۴۴
جدول۳-۴- مساحت اراضی تجهیز و نوسازی شده شهرستان رضوانشهر از سال۱۳۹۱-۱۳۸۰٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫۴۵
جدول۳-۵- مساحت اراضی تجهیز و نوسازی شده شهرستان ماسال از سال۱۳۹۱-۱۳۸۰٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫۴۶
جدول۳-۶- مساحت اراضی تجهیز و نوسازی شده شهرستان صومعه­سرا از سال۱۳۹۱-۱۳۸۰٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫۴۷
جدول۳-۷- مساحت اراضی تجهیز و نوسازی شده شهرستان فومن از سال۱۳۹۱-۱۳۸۰٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫۴۸
جدول۳-۸- مساحت اراضی تجهیز و نوسازی شده شهرستان شفت از سال۱۳۹۱-۱۳۸۰٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫۴۹
جدول۳-۹- مساحت اراضی تجهیز و نوسازی شده شهرستان بندرانزلی از سال۱۳۹۱-۱۳۸۰٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫۵۰
جدول ۳-۱۰- مقدار، KMO آزمون بارتلت و سطح معنا داری برای عوامل پیش برنده و بازدارنده در طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیکاری ۵۲

جدول ۴-۱- توصیف ویژگی های فردی …………………………………………………………………………… ۵۶
جدول ۴-۲- رتبه بندی عوامل پیش برنده……………………………………………………………………………………….. ……۵۸
جدول ۴-۳- رتبه بندی عوامل باز دارنده……………………………………………………………………………………………….۶۰
جدول ۴-۴- عوامل استخراج شده همراه با مقادیر ویژه، درصد واریانس و درصد واریانس تجمعی ۶۱
جدول ۴-۵- عاملها و متغیرهای مربوط به عوامل پیش برنده تجهیز و نوسازی اراضی به همراه بار عاملی………۶۳
جدول ۴-۶- عوامل استخراج شده همراه با مقادیر ویژه، درصد واریانس و درصد واریانس تجمعی ۶۴
جدول ۴-۷- عاملها و متغیرهای مربوط به عوامل بازدارنده تجهیز و نوسازی اراضی به همراه بار عاملی ۶۶
«فهرست اشکال»
شکل- ۲-۱- درصد توزیع سطح ‌محصول شلتوک دراستان‌های کشور سال زراعی ۹۰-۱۳۸۹ …………………..۱۲
شکل- ۲- ۲-درصد توزیع میزان تولید محصول شلتوک دراستان­ها‌ی کشور سال زراعی ۹۰-۱۳۸۹ ………….۱۲
شکل-۳-۱- نقشه استان گیلان……………………………………………………………………………………………………….۴۰
شکل -۴ – ۲- مدل حاصل از اجرایی تحلیل عاملی عوامل پیش­برنده با ارزش ویژه عاملی………………. ……۶۲
شکل- ۴ – ۳- مدل حاصل از اجرایی تحلیل عاملی عوامل بازدارنده با ارزش ویژه عاملی………………. ……۶۵
فصل اول
کلیات
۱-۱- مقدمه
زمین از منابع محدود و تجدیدناپذیر مصرفی است که به­عنوان منبع امرار معاش و امنیت مالی منتقل شده بین نسل­ها و به­عنوان ثروت تلقی می­ شود، به­خصوص در استان­های شمالی که منبع عمده­ی امرار معاش اکثر مردم است. رابطه بین زمین و مردم عمیق است و درک مردم از زندگی، ثروت، مقام اجتماعی و آرزو به­ طور نزدیکی وابسته به زمین است. کوچک بودن و پراکنش قطعات زراعی به­عنوان یکی از مشکلات کشاورزی ایران باعث گردیده تا استفاده از ماشین­آلات در این اراضی مشکل بوده و هزینه­ها را افزایش داده ودر نتیجه تولید و بهره وری مزرعه کاهش ­یابد. این خصوصیات در مزارع شالیکاری ایران نیز عمومیت دارد، طوری­که پراگندگی مزارع کوچک و شکل هندسی نامناسب آن­ها موجب عدم استفاده بهینه از منابع و نهاده­های تولید می­گردد و در نتیجه از یک طرف باعث افزایش هزینه تولید و از طرفی دیگر مانع رسیدن به حداکثر تولید می­ شود و اعمال و روش­های پیشرفته در کشاورزی را با مشکل مواجه می­سازد. در این راستا تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری از گام­های مهم زیربنای لازم جهت تولید بیشتر و اقتصادی­تر محصول برنج محسوب می­ شود. هدف از این عملیات مرتب کردن اراضی شالیزاری، افزایش راندمان آبیاری، افزایش راندمان کاربری ماشین­آلات و تسریع در تجمیع قطعات پراکنده، احداث جاده­های زارعی، فراهم کردن زمینه جلوگیری از تغییر کاربری اراضی، بالابردن قابلیت زهکشی اراضی در جهت توسعه کشت دوم بعد از برنج و در یک جمله استفاده بهینه از منابع آب و خاک و نهاده­ها می­باشد (یزدانی،۱۳۸۲).
بررسی منابع علمی در این زمینه، بیانگر محدود بودن منابع تحقیقاتی در داخل کشور می­باشد، در عین­حال بررسی­های تحلیلی و مطالعات پرسشنامه­ای تا حدودی رواج داشته است، به طوری­که می­توان ادعا نمود که هیچ­گونه هماهنگی بین ارزش و اهمیت کار با میزان فعالیت­های علمی مربوطه مشاهده نمی­ شود. با توجه به وسعت ابعاد اجتماعی و اقتصادی این طرح، و چند جانبه بودن تغییرات ایجاد شده در مزرعه، انجام فعالیت­های علمی با در نظر گرفتن امکانات موجود و روال اجرایی طرح­های تحقیقاتی در کشور چندان ساده نمی ­باشد. از سوی دیگر، طرح­های توسعه و تجهیز اراضی شالیکاری در کشورهای برنج خیز، از سال­ها پیش شروع شده و مسائل تحقیقاتی مربوطه، در آن سال­ها مورد بررسی قرار گرفته است. بدیعی است که نتایج و تجربیات اجرایی طرح­های مشابه تولید برنج در شرایط کشور ما کاملأ مطابقت نداشته و به راحتی قابل استفاده نیست بلکه با در نظر گرفتن تمام ملاحظاتی ضروری در عرصه انتقال تکنولوژی، لازم است مطابق شرایط ویژه­ی کشور و ملاحظات منطقه­ای با این امر اقدام نمود(یزدانی،۱۳۸۲).
بر اساس مطالعات صورت گرفته چهار عامل در موفقیت طرح تجهیز و نوسازی اراضی کشاورزی مؤثرند که عبارتند از: عوامل فرهنگی، عوامل اقتصادی، عوامل اجتماعی و عوامل فنی و اجرایی. از متغیرهای تأثیرگذاردرطرح تجهیز و نوسازی می­توان به قوانین، مالکیت، دانش فنی، تحویل به­موقع اراضی کشاورزی، ساخت راه­های بین مزارع، ساخت کانال­های مناسب، کاهش مصرف آب، باورها و اعتقادات سنتی و کاهش هزینه تولید اشاره کرد. مهم­ترین اولویت­های بازدارنده در مسیر توسعه طرح تجهیز و نوسازی، مسائل فرهنگی و اجتماعی است که ناشی از سواد پایین و به تبع آن، عدم برخورداری از دانش فنی لازم و برخی باورها و اعتقادات سنتی است می­باشد و مهم­ترین هدف از اجرای این طرح­ها، کاهش هزینه­ های تولید و افزایش درآمد کشاورزان می­باشد (آشکار آهنگر کلای و همکاران، ۱۳۸۵).
در این تحقیق سعی گردیده تا عوامل پیش­برنده و بازدارنده تجهیز و نوسازی اراضی شالیکاری غرب گیلان موردتأکید قرار گیرد. و لذا با توجه به اینکه تجهیز و نوسازی در اراضی شالیزاری در آغاز تکامل و نیز تعالی علمی می­باشد، بی­شک کاستی­ها و معایب آن روز به روز آشکار گردیده و موجبات توجه بیشتر و ارائه راهکارهای علمی و عملی کارشناسان مرتبط، پیمانکاران، دانشجویان و تمامی اقشاری که به نوعی با این مسئله مرتبط می­باشند را فراهم می­سازد که خود مبنای تحقیقات علمی و پژوهش­های عملی در کلیه سطوح می­باشد.
با توجه به هزینه بالای اجرای طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری، بررسی شناسایی عوامل پیش­برنده و بازدارنده و رفع نواقص کار باعث بهره­وری بیشتر خواهد گردید و وزارت جهاد کشاورزی با برنامه­ ریزی منسجم­تر نسبت به اجرای طرح اقدام خواهد نمود و همچنین کشاورزان نیز با اجرای طرح از پیشرفت­های مکانیزاسیون بهره بیشتری را در فرایند تولید خود کسب خواهند نمود.
۱-۲- بیان مسأله
استفاده بهینه از اراضی زراعی جهت خودکفایی در تولید محصولات استراتژیک از اهم اهداف توسعه کشاورزی پایدار و یکی از مهم­ترین اهداف توسعه اقتصادی در کشورمان به شمار می­رود و افزایش تولیدات کشاورزی با توجه به محدودیت سطح زیر کشت در گرو افزایش تولید در واحد سطح با بکارگیری فناوریهای نوین می­باشد.
یکی از محورهای اصلی توسعه اقتصادی کشور، توسعه بخش کشاورزی و استفاده مطلوب از منابع آب و خاک با هدف ایجاد امنیت غذایی برای جمعیت رو به افزایش کشور است. بخش کشاورزی با توجه به تجربه توسعه کشورهای صنعتی و به دلایل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی و همچنین به­ دلیل شاغل بودن بخش چشمگیری از جمعیت در این حوزه چه بطور مستقیم و چه غیر مستقیم مورد توجه قرار گرفته است. بررسی­ها تا آنجا که به ایران مربوط می­ شود، نشان می­دهد به رغم اجرای برنامه ­های مختلف توسعه کشاورزی و روستایی طی دهه­های گذشته توسط این بخش نسبت به سایر بخشها، رشد مناسبی نداشته و در مواردی نیز دارای سیر نزولی بوده است (شکوری، ۱۳۸۲). پراکندگی، نامنظمی و کوچکی پهنه وسیعی از گیری ماشین­آلات مرتبط با کشت بسیار دشوار و غیر ممکن به نظر رسد. دشواری کار زراعی در اراضی اراضی شالیزاری به گونه ­ای طبیعی موجب گردیده است تا فرایند کشت شالی از ابتدا تا انتها نیازمند نیروی کار انسانی بوده و بکار پراکنده وکوچک در کنار میل به اشتغال به کار­های پر درآمد­تر و کم زحمت­تر به همراه توسعه فعالیت­های غیر­کشاورزی باعث شده است تا بخش قابل ملاحظه­ای از اراضی ارزشمند کشاورزی از رده تولید خارج و یا به شکلی بی­تناسب به فعالیت­های کشاورزی اختصاص یابند (یعقوبی و کبیری، ۱۹۹۷).
تغییر شرایط اقتصادی طی سال­های اخیر گرایش زیادی را برای استفاده از ماشین­آلات کشاورزی در مراحل مختلف تولید ایجاد کرده است که به علت دشواری عبور ماشین­های کشاورزی از بین قطعات و عدم استفاده صحیح از آن­ها فرایند مدرنیزاسیون کشاورزی را به تعویق انداخته است، به­علاوه هزینه­ های تولید را در صورت عدم استفاده ازماشین­های کشاورزی به میزان زیادی افزایش داده و درآمد کشاورزان را کاهش می­دهد، ازاین­رو برای رفع این مشکل که در بخش کشاورزی بخصوص در امر تولید برنج هدف­های زیر بخش آب و خاک و به تبعیت آن پروژه­ی تجهیز و نوسازی اراضی شالیزار به­عنوان عامل مؤثر در ایجاد بستر مناسب برای تحقق سایر طرح­های زراعی امری الزامی است. از طرفی ناهمواری اراضی زراعی موجب کاهش قابل ملاحظه راندمان کاربری آب و بازده توزیع یکنواختی آب در داخل مزرعه می­ شود. لذا با توجه به اهمیت اجرای طرح، دستیابی به نقاط قوت و ضعف طرح­های اجرا شده و فراهم آوردن توصیه­های اجرایی برای بهبود روش­ها و بالا بردن ضریب موفقیت آنها امری ضروری می­باشد.
بیش از یک دهه است که ضرورت تغییر اساسی در شالیزارهای شمال کشور با هدف کاهش هزینه­ های تولید، کاهش سختی­کاری، گسترش مکانیزاسیون، مدیریت صحیح توزیع واستفاده از آب آبیاری، جلوگیری از تبدیل اراضی کشاورزی، امکان توسعه کشت دوم و ارتقاء اقتصاد خانوارهای کشاورزان برنجکار و کارآفرینی مورد اقبال تمام دست­اندرکاران تولید برنج شامل کشاورزان، کارشناسان و پیمانکاران قرار گرفته است. امروزه زمان آن فرا رسیده، که با نگاهی به آنچه انجام گرفته و توجه به نقاط قوت و ضعف، به ارزیابی آن پرداخته و با اصلاح روش­ها، راه آینده را با جدیت و توان بیشتر دنبال نماییم.
مهم­ترین نکته در این مسیر این است که خاک، بستر اصلی عملیات تجهیز و نوسازی و به طور یقین کشاورزان صاحبان اصلی این طرح­ها می­باشند. بنابراین هر فعالیتی که در این بستر انجام می­ شود، باید منافع و نظریات کشاورزان را تامین نماید، به همین دلیل مسایل و استانداردهای فنی و هم­ارز آن نظرات کشاورزان، شاخص­ های مهم ارزیابی محسوب می­شوند ( یزدانی،۱۳۸۳).
۱-۳- اهمیت و ضرورت تحقیق
تولید برنج جهان در سال ۵۰۰ میلیون تن با سطح زیر کشت ۱۵۰ میلیون هکتار می­باشد (محمدزاده ۱۳۸۸). بر اساس آمارنامه کشاورزی ایران در سال زراعی ۹۰- ۱۳۸۹، سطح انواع واریته­های شلتوک در کشور حدود ۵۷۴ هزار هکتار برآورد شده که استان مازندران با دارا بودن سهم ۳۸٫۵ درصدی از سطح برداشت اراضی زیرکشت برنج مقام نخست کشور را به­خود اختصاص داده است و استان گیلان نیز با برداشت ۳۱٫۲ درصد از اراضی شالی­کاری کشور در جایگاه دوم قرار گرفته است. این دو استان جمعاٌ ۶۹٫۷ درصد از سهم سطح برداشت انواع شلتوک کشور را دارا هستند.
رفع محدودیتهای استفاده از تجهیزات کشاورزی و افزایش تولید در واحد سطح، نظارت و کنترل بهتر و آسانتر روی واحدهای زراعی، افزایش رقابت بین کشاورزان و در بخش زیست محیطی از بین رفتن پرچینها، بوته‌زارها و چاله‌های آب بین مزارع، از مهم­ترین پیامدهای تجهیز و نوسازی اراضی شالیکاری کوچک و پراکنده به شمار می­روند. بدین منظور با توجه به کند بودن روند اجرای طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیکاری در غرب استان گیلان و همچنین با عنایت به این موضوع که تاکنون تحقیقی در این زمینه در این منطقه انجام نگرفته، لذا در این پژوهش، عوامل پیش برنده و بازدارنده اجرای طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیکاری در غرب گیلان، به عنوان یک ضرورت مورد بررسی و مطالعه قرار گرفت.
هیئت اجرایی طرح تجهیز و نوسازی به سرپرستی جهاد کشاورزی می­باشد و ادارات و ارگان­های دیگر نظیر، بنیاد مسکن (به دلیل هماهنگی با طرح­های هادی روستا)، اداره ثبت اسناد و املاک (به­ دلیل نیاز تحقیق در جهت رفع مشکلات کلی عملیات)، اداره آبیاری (به­ دلیل تغییر مسیر نهرها و زه­کش­ها) و همچنین حمایت دستگاه قضایی و نیروی انتظامی، فرمانداری، بخشداری­ها و اعضاء شورای اسلامی و دهیاران را می­طلبد.
۱ -۴ - اهداف پژوهش
هدف اصلی از اجرایی این تحقیق شناسایی مهم­ترین عوامل پیش­برنده و بازدارنده از اجرای طرح تجهیز و نوسازی در اراضی شالیزاری غرب استان گیلان می­باشد که بدین ترتیب اهداف اختصاصی زیر مد نظر قرار دارند:
بررسی فرایند اجرایی و مشکلات اجرایی طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری در ایران.
شناسایی مهم­ترین اولویتهایی پیش­برنده در مسیر توسعه طرح تجهیز و نوسازی اراضی.
شناسایی مهم­ترین اولویتهایی بازدارنده در مسیر توسعه طرح تجهیز و نوسازی اراضی.