۱- به صورت غیر مستقیم: از طریق قرار گیری به جای سایر عناصر غذایی ضروری در رنگدانه‏ها و یا آنزیم‏ها و اختلال در عملکرد آن‏ها (Kupper et al., 1999).
۲- به صورت مستقیم با تخریب ساختار سلول: حضور فلزات سنگین باعث ایجاد تنش اکسیداتیو و افزایش تولید گونه‏های فعال اکسیژن^[۱] می‏شود (Chaoui and Ferjani, 2005؛ Mishra et al., 2006).
همچنین تنش فلزات سنگین همانند سایر تنش‏های غیر زیستی منجر به تغییر در مسیرهای سنتز متابولیت‏های ثانویه گیاهی شده و باعث افزایش یا کاهش این ترکیبات می‏شود (Tirilini et al., 2006؛ Santiago et al., 2000). سمیت فلزات سنگین ممکن است ناشی از اتصال آن به گروه‏های سولفیدریل پروتیین‏ها و پیش‏گیری از فعالیت یا تخریب ساختار پروتیین‏ها و یا ناشی از جایگزینی فلزات غیر ضروری به جای فلزات ضروری باشد (Hall, 2002).
به منظور حفظ غلظت فلزات ضروری در محدوده فیزیولوژیک و به حداقل رساندن اثرات مخرب فلزات غیرضروری، گیاهان همانند دیگر موجودات، دارای شبکه پیچیدهای از سازوکارهای هموستازیس به منظور کنترل جذب، تجمع، حمل و نقل و سم زدایی فلزات هستند (Schutzenduble and Polle, 2002). سلولها از ترکیبی از فرایندهای حجرهبندی، کلاته کردن و انتقال فلزات به منظور محدود کردن اثرات ناخواسته فلزات و اطمینان از تحویل آن‏ها به پروتیینهای هدف استفاده می‏کنند. در این میان پروتیینهای ناقل تخصص یافتهای در اشکال کانال، ناقل و یا پمپ، جابجایی فلزات سنگین از میان غشاها را بر عهده دارند (Dixit et al., 2001).
۱-۴-۱- سرب
عنصر سرب با عدد اتمی ۸۲ و وزن اتمی g 19/207 و چگالیg/cm³ ۳۴/۱۱ یکی از
مهمترین آلودگی‏های زیست محیطی در بسیاری از جوامع است که باعث بروز خطرات جدی برای انسان و محیط زیست می‏شود (Garbisu and Alkorta, 2001). مقدار سرب در خاک‏های معمولی به طور متوسط mg/kg 15 گزارش شده در حالی که این مقدار در خاک‏های آلوده به سرب بیش از mg/kg 100 می‏رسد (Hutzinger, 1980). ورود مقدار بسیار کم سرب در گیاه می‏تواند اثرات منفی زیادی بر فرایند‏های فیزیولوژیک گیاه داشته باشد. سمیت سرب منجر به توقف فعالیت‏های آنزیمی، اختلال در تغذیه معدنی، عدم توان آبی گیاه، تغییر نفوذ پذیری غشا و تغییر هورمونی می‏شود (Malkovski et al., 2002). همچنین در اثر ورود سرب به گیاه، با بسته شدن روزنه‏ها شاهد کاهش فتوسنتز خواهیم بود (Ewais, 1997). تولید گونه‏های فعال اکسیژن در اثر تنش فلز سرب به عواملی چون شدت تنش، گونه، سن گیاه و طول مدت تنش بستگی دارد (Yadav, 2010).

۱-۴- ۲- جیوه
عنصر جیوه با عدد اتمی ۸۰ و وزن اتمی g59/200 و چگالی نسبیg/cm³ ۵۴۶/۱۳ در اثر فعالیت‏های انسانی نظیر استخراج معدن، ذوب فلزات، استفاده از کود‏ها، لجن فاضلاب و قارچ کش‏های حاوی جیوه، باعث آلودگی محیط زیست می‏شود. گزارش شده است که در سال ۲۰۰۰ میلادی میزان جیوه در سرتاسر جهان در زمین‏های زراعی حدود ۳۹ کیلوگرم در هر کیلومتر مربع بوده است (Han et al., 2002). جیوه به شکل‏های مختلف نظیر HgS، Hg²⁺
و–Hg متیل دیده می‏شود که در خاک‏های کشاورزی به میزان زیادی به شکل یونی آن یعنی Hg²⁺ وجود دارد. این فلز پس از آزاد شدن در خاک در فاز جامد باقی مانده و جذب سولفید‏ها، ذرات رس و مواد آلی می‏شود (Han et al., 2006). جیوه فلزی است که در مقادیر ناچیز اثر چندانی بر رشد گیاه ندارد اما در مقادیر زیاد برای گیاه به شدت سمی بوده و سبب اختلال در فعالیت‏های فیزیولوژیک گیاه می‏شود. این عنصر سمی می‏تواند به پروتئین‏های کانالی آب متصل شده و سبب بسته شدن روزنه‏های موجود در برگ شده که جریان آب را در گیاه متوقف می‏سازد. همچنین گزارش شده است که Hg²⁺ فعالیت میتوکندری‏ها را متوقف می‏سازد (Zhou et al., 2007). یون‏های جیوه سبب تنش اکسیداتیو شده که به دنبال آن گونه‏های فعال اکسیژن مانند رادیکال سوپر اکسید H₂O₂، O₂^2- و رادیکال‏ هیدروکسیل (OH) را در گیاهان تولید می‏کنند. این فرایند سبب آسیب در ساختار لیپید‏های غشایی شده و متابولیسم سلولی را دچار اختلال می‏کند (Cargnelutti et al., 2006). سمیت جیوه در اثر افزایش این عنصر به محیط رشد گیاه شامل کاهش پتانسیل آبی، اختلال در تغذیه گیاه، تغییر در تراوایی غشای سلولی، توقف رشد ریشه و ساقه و کاهش در تولید پروتئین و جوانه زنی می‏باشد
(Zhao et al., 2008).
۱-۴- ۳- نقره
عنصر نقره با عدد اتمی ۴۷ و وزن اتمی g868/107 و چگالی نسبی g/cm³ ۵/۱۰ یکی از فلزاتی است که باعث آلودگی خاک می‏شود. نقره اغلب در ترکیبات خود به صورت تک ظرفیتی وجود دارد هرچند اکسید، فلوراید و سولفید نقره دو ظرفیتی نیز شناخته شده است (Danscher, 1984). نقره یکی از سمی‏ترین عناصر برای میکروارگانیسم‏های خاک می‏باشد (Ratte, 2009). نشان داده شده است که نقره باعث مهار چرخه‏های نیتروزن، گوگرد و فسفر در خاک می‏شود (Domsch, 1984).
۱ – ۵ – ویژگی‏های پروتئین‌های H⁺-ATPaseغشای پلاسمایی
پمپ H⁺- ATPaseیکی از مهمترین پروتئین‏های عملکردی است که نقش مهمی در فعالیت‏های فیزیولوژیک گیاه دارد. این پروتئین با هیدرولیزATP به انتقال پروتون به خارج سلول کمک می‏کند که در نتیجه آن یک شیب الکتروشیمیایی در سرتاسر غشای پلاسمایی ایجاد می‏شود (Serrano and Gaxiola, 1994).
شکل ۱-۱- خروجH⁺ به خارج سلول در اثر فعالیت پمپ(Dambly and Boutry, 2001) H⁺- ATPase
یکی از جنبه‏ه ای تحمل تنش شوری مربوط به فعالیت انتقال دهنده‏های ثانویه است. زمانی که گیاه تحت تنش شوری قرار می‏گیرد برای تراوش نمک اضافی از سیتوزول به بیرون از طریق آنتی پورترNa⁺/H⁺ غشای پلاسمایی نیاز به نیروی محرکه پروتون دارد که این نیروی محرک بوسیله‏ی H⁺- ATPase غشای پلاسمایی فراهم می‏شود (Blumwald et al., 2000).
این پمپ یک پلی‏پپتید منفرد با وزن مولکولی ۱۰۰ کیلو دالتونی است که نقش اساسی را در فرایندهای انتقال از میان غشای پلاسمایی بازی می‏کند. همچنین این پمپ در فعالیت‏های طبیعی گیاهان مانند انتقال ثانویه، تحمل تنش شوری، تنظیمpH درون سلولی، توسعه سلولی، جذب مواد محلول در ریشه‏ها، تنظیم اندازه دهانه روزنه و تنظیم اسمزی نقش دارد (Morsomme and Boutry, 2000). پمپ‌های H⁺-ATPase غشای پلاسمایی به پنج زیر خانواده‌^[۲] تقسیم می‏شوند، که دو تا از آن‌ها (I و II) در میان موجودات به طور گسترده‌ای بیان می‌شوند (Boutry et al., 2003). الگوی بیان ژنی یک زیرخانواده بین گونه‌های مختلف متفاوت است. مشخص شده است که هر زیر خانواده، ویژه‌ی یک اندام و یک بافت خاص نیست، بر عکس، برخی ایزوفرم‌ها در چندین بافت‌ و یا اندام‌ مختلف بیان می‏شوند. با توجه به اهمیت نقشی که این پروتئین در بسیاری از واکنش‌های فیزیولوژیک بازی می‏کند، لازم است تا به دقت در سطح رونویسی، ترجمه و پس از ترجمه تنظیم شود. بیان ژن‌های رمزکننده این پمپ‌ در مخمر نشان داده است که ایزوفرم‌های گوناگون H⁺- ATPase می‏توانند دارای ویژگی‌های تنظیمی و شیمیایی متفاوتی باشند (Boutry et al., 2003). ژن‏های رمزکننده پمپ پروتون غشای پلاسمایی برای اولین بار از گیاه آرابیدوپسیس جداسازی شدند که شامل دو ایزوفرم AHA1 وAHA3 بودند (Pardo and Serrano, 1989؛ Harper et al. 1989). بعد از آن تعداد زیادی از ژن‏های رمز کننده پمپ‏های پروتونی از گیاهان مختلف جداسازی شدند و مشخص شد که یک خانواده چند ژنی برای رمز کردن این پمپ‏ها در گیاهان مختلف وجود دارد
.(Nakajima et al., 1996؛Palmgren, 2001 ؛Kalampanayil and Wimmers, 2001 ؛ Santi et al., 2003 ؛ Baxter et al., 2003)
۱-۶- ویژگی‌های گیاه Aeluropus littoralis
از لحاظ تنوع گیاهی، ایران یکی از غنی‌ترین کشورهای دنیا است و تا کنون بیش از
۶۲۰۰ گونه گیاهی در فلور آن شناسایی شده ‌است (کافی و مهدوی، ۱۳۷۹). برآوردها حکایت از حضور بیش از ۴۰۰ گونه شورزی^[۳] در ایران دارد خانواده اسفناجیان و گندمیان بیشترین درصد گیاهان شورزی را در بین خانواده‏های گیاهی دارا هستند (کافی و مهدوی، ۱۳۷۹). گیاهان سازگار با نمک در اغلب محیط‏های شور و خشک دنیا یافت می‏شوند. تحقیقات انجام شده در این زمینه با تأکید بر استفاده از آب شور (آب دریا، دریاچه‏های شور، آب‏های زهکش و… ) مطالعات را به طرف گیاهانی که در برابر شوری مقاوم‏اند، سوق داده است (Arshi et al., 2002). مطالعه روی گیاهان شورزی علاوه بر این که امکان بررسی مکانیسم‏های مقاومت به
شوری را در این گیاهان ممکن می‏کند، موجب فراهم سازی اطلاعات مفیدی در این زمینه نیز می‏شود که می‏تواند از طریق مهندسی ژنتیک برای افزایش میزان تولید و تحمل نسبت به شوری
در دیگر گونه‏های گیاهی به‏ کار رود (Humaria, et al., 1995؛Pouresmaeil, et al., 2003 ).
یکی از گیاهان مرتعی مناطق کویری ایران گونه littoralis A. می‌باشد که در سطح گسترده‌ای از مناطقی که تحت تاثیر شوری قرار دارند مشاهده می‌شود. این گیاه در اراضی شور و شور- قلیا با سطح سفره‌ی آب زیرزمینی بالا و بافت خاک متوسط تا سنگین و زهکشی آهسته می‌تواند رشد کند (اورسجی، ۱۳۷۵). این گیاه از خانواده گندمیان، پایا، دارای ریشه فیبری و ریزوم رونده افقی، ساقه ایستاده، استولون دار به طول ۳۰ سانتیمتر که به جنس Aeluropus از زیرخانواده‌ی کلوروئیده^[۴] تعلق دارد که در حواشی دریاچه‏های نمک، سواحل و مصب رودخانه‏ها و نهر‏های شور و مرداب‏ها می‏روید (Akhani and Ghorbanli, 1993). مرحله رشد رویشی این گیاه از اوایل اسفند ماه تا اوایل خرداد ماه و مرحله بذر دهی از اواسط تیر ‏ماه تا اوایل مرداد ماه ادامه دارد. در ایران، این جنس در نواحی شمال، شمال غرب، مرکز، جنوب و جنوب شرقی یافت می شود (Bor, 1970).
این گیاه از نظر مقاومت به شوری یک شورزی اجباری^[۵] است که دارای رشد بهینه در شوری متوسط یا زیاد است و قادر به رشد در شرایط شوری پایین نیست (Bor, 1970)
گیاه A.littoralis نمک را توسط غدد نمکی به خارج ترشح می‏کند و بدین ترتیب شوری تا ۱% را به خوبی تحمل می‏کند (Li and Liu, 1994). فتوسنتز در این گیاه از نوع متابولیسم C4 است که به آن انعطاف پذیری بیشتری در برابر تنش‏های خشکی و شوری می‏دهد (Gulzar et al., 2003). همچنین یک گیاه دیپلوئید (۲n=2x=16) با یک ژنوم نسبتاً کوچک در حدود Mbp 342 است که آن را به یک منبع ژنتیکی غنی برای تشخیص ژن‏های جدید مقاومت به شوری، خشکی و گرما به خصوص ژنهای موثر در سازگاری ساختار ریشه و تولید بذر تحت شرایط تنشهای غیر زیستی تبدیل کرده است (Wang, 2004). در سال‌های اخیر A.littoralis به‌ عنوان یک منبع ژنتیکی با ارزش برای اصلاح گیاهان تک لپه مورد توجه قرار گرفته است. ژن AlHA1 یکی از ژن‏های مؤثر در پاسخ به تنش شوری در A.littoralisاست که از این گیاه جداسازی شده است (آقایانی چاوشی، ۱۳۸۸).
۱-۷- اهداف پژوهش
این پژوهش به منظور دستیابی به اهداف زیر انجام شد:
بررسی الگوی بیان AlHA1 یک ژن رمز کننده پمپ پروتونی در برگهای گیاه
A. littoralis تحت تنش فلزات سنگین
مقایسه الگوی بیان AlHA1 تحت شرایط تنش شوری با تنش فلزات سنگین
بررسی میزان جذب عناصر سنگین توسط گیاه A. littoralis تحت شرایط تنش
فصل دوم
مروری بر پژوهشهای پیشین
۲-۱- انتقال پیام در پاسخ به تنش فلزات سنگین
پاسخ به تنش فلزات سنگین شامل یک شبکه انتقال پیام پیچیده است که به محض ورود فلز سنگین به درون سلول، سنتز پروتئین‏های مرتبط با تنش و عوامل‏ رونویسی ژن‏های پاسخ دهنده در مقابل تنش فعال می‏شود (Maksymiec, 2007). مسیر‏های انتقال پیام شامل سیستم کلسیم/کالمادولین، هورمون‏ها، تنش اکسیداتیو و فسفریلاسیون پروتئین کیناز‏های القاء شونده بوسیله میتوژن (MAPK) هست که همه موارد ذکر شده باعث فعال شدن ژن‏های مرتبط با تنش می‏شوند. مسیرهای پیام دهی مختلفی ممکن است در پاسخ به تنش فلزات سنگین مختلف مورد استفاده قرار گیرند (Dalcorso et al., 2010).
۲-۱- ۱- سیستم کلسیم/کالمادولین^[۶]
میزان کلسیم در پاسخ به برخی از عوامل تنش غیر زنده شامل افزایش دما، تنش اسمزی، تنش اکسیداتیو، کمبود اکسیژن و تنش مکانیکی افزایش می‏یابد (Knight, 1999). افزایش بیش از حد فلزات سنگین باعث ایجاد تغییر در کانال‏های ورود کلسیم می‏شود و در نتیجه باعث افزایش جریان کلسیم به داخل سلول می‏شود. کلسیم داخل سلول همراه با کالمادولین باعث انتقال پیام برای تنظیم بیان ژن‏های مؤثر در انتقال و متابولیسم فلزات سنگین و تحمل نسبت به این فلزات می‏شود (Yang and Poovaiah, 2003). با افزایش سطح کلسیم درون سلول مشاهده شده است که گیاهانی که در معرض کادمیوم قرار گرفته‏اند میزان کلسیم درون سلول آن‏ها افزایش یافته که در نتیجه آن اثر مخرب فلز در آن‏ها کمتر بوده است. سیستم کلسیم/کالمادولین همچنین در پاسخ به سمیت سایر فلزات مانند نیکل و سرب نقش دارد. گیاهان تنباکو تراریخته حاوی ژن NtCBP4 در مقابل سطوح بالای نیکل تحمل بیشتری نسبت به گیاهان نوع غیر تراریخته از خود نشان دادند و سرب بیشتری در خود انباشته کردند (Arazi et al. 1999).
۲-۱-۲- نقش هورمون‏ها
هورمون‏ها در بسیاری از فعالیت‏های فیزیولوژیک از جمله در سازگاری به تنش‏های غیر زنده مانند فلزات سنگین نقش دارند. افزایش هورمون‏ها باعث القای بیان ژن‏های مؤثر در تحمل نسبت به فلزات سنگین می‏شود (Peleg and Blumwald, 2011). برای مثال در گیاهانی که در معرض سطوح مختلف کادمیوم، مس، آهن و روی قرار گرفتند سطح بالایی از اتیلن^[۷] تولید شده است (Maksymiec, 2007). مس و روی باعث افزایش تراکم جاسمونیک اسید^[۸] در Phaseolus coccineus (Maksymiec et al., 2005) و همچنین مس باعث تراکم این هورمون در برنج و آرابیدوپسیس شده است (Rakwall et al., 1996). یکی از هورمون‏هایی که در پاسخ به تنش فلزات سنگین نقش دارد سالسیلیک اسید است. نشان داده شده است که با افزایش سطوح مختلف سالسیلیک اسید در ریشه گیاهان جویی که در معرض کادمیوم قرار گرفته بودند، توانایی سالسیلیک اسید در محافظت ریشه‏ها از پراکسیداسیون چربی ناشی از سمیت کادمیوم، افزایش یافت (Metwally et al., 2003).
۲-۱-۳- تنش اکسیداتیو
یکی از پیامد‏های عمده تجمع فلزات سنگین تولید گونه‏های فعال اکسیژن است که باعث افزایش آسیب به گیاه می‏شود. تنش اکسیداتیو در نتیجه عوامل محیطی گوناگونی اتفاق می‏افتد (Scafer and Buettner, 2001). تنش اکسیداتیو در بدترین حالت، موجب وارد آمدن خسارت به مولکول‏های حیاتی سلول می‏شود که ممکن است باعث مرگ سلولی شود. تنش اکسیداتیو طیفی از پاسخ‏های دفاعی سلولی را القا می‏کند که در برابر تنش‏های گوناگون از سلول محافظت می‏کنند، به طوری که این پاسخ‏ها ممکن است عامل اصلی سازگار شدن و تحمل به تنش‏های مختلف باشند. گونه‏های فعال اکسیژن مانند H₂O₂ به دلیل تغییر در واکنش‏های اکسید و احیای سلولی، در سلول‏های گیاهی به عنوان پیام عمل می‏کنند و از این طریق فرایند‏های سلولی را که ممکن است مستقیم یا غیر مستقیم در پاسخ به تنش نقش داشته باشند کنترل و تنظیم می‏کند (Scandalios, 2002). فلزات سنگینی از قبیل کادمیوم می‏توانند مستقیماً از طریق واکنش‏های فنتون و هابر- وایس تولید گونه‏های فعال اکسیژن کنند و تأثیر غیر مستقیم روی آنزیم‏های آنتی اکسیدانی داشته باشند (Romero-Puertas et al., 2007). مطالعات نشان می‏دهد هنگامی که آرابیدوپسیس در معرض مس و کادمیوم (Maksymiec and Krupa, 2006) و همچنین گوجه فرنگی در معرض جیوه (Cho and Park, 2000) قرار می‏گیرد تولید H₂O₂ افزایش می‏یابد. این افزایش H₂O₂ باعث فعال شدن مکانیزم‏های آنتی اکسیدانی و تولید آنتی اکسیدان‏ها می‏شود.
۲-۱-۴- مسیر MAPK
مسیر MAPK در گیاهان در هر دو نوع تنش‏های زنده و غیر زنده از قبیل افزایش دما و تنش فلزات سنگین و خشکی نقش دارد (He et al., 1999). مسیر MAPK متشکل از یک MAPKKK است که MAPKK را با فسفریله کردن بنیان‏های سرین یا ترئونین موجود در بخش کاتالیتیک آن فعال می‏سازد. MAPKK فعال شده با فسفریله کردن هر دو ترئونین و تیروزین موجود در MAPK، موجب فعال شدن آن می‏شود. MAPK‏های گیاهی در پیام دهی، تقسیم سلولی، هورمون‏ها و تنش‏های زنده و غیر زنده نقش دارند. مسیر MAPK واحدهای انتقال علائم درون سلولی هستند که انتقال پیام را از سطح سلول به هسته انجام می‌دهند (Kaur and Gupta, 2005). پیام‏های محیطی در ابتدا بوسیله گیرنده‌های خاصی دریافت می‌شوند که بدنبال دریافت این علائم، زنجیره‌ای برای انتقال علائم در درون سلول شروع و در بسیاری موارد عوامل رونویسی هسته‌ای برای القا بیان مجموعه خاصی از ژن‌ها، فعال می‌شود (Kaur and Gupta, 2005). گزارشات نشان می‏دهد که چهار ایزوفرم از ژن MAPK در گیاهچه تیمار شده با مس یا کادمیوم فعال هستند (Jonak et al., 2004) همچنین مشاهده شده است که ایزوفرم‏های این ژن در برنج تیمار شده با کادمیوم نیز فعال می‏شود (Yeh et al., 2004).
۲-۲- انواع پمپ‌های ATPase
پمپ‌های ATPase غشایی به طور کلی به سه گروه ATPase نوع P، ATPase نوعV و ATPase نوع F تقسیم می‌شوند. از دیدگاه فیزیولوژیک پروتئین‌های ATPase نوع P، یک خانواده‌ی مهم و بزرگ از پروتئین‌های غشای پلاسمایی هستند که با هیدرولیز ATP انتقال فعال کاتیون‌ها یا ترکیبات فسفولیپیدی از میان غشای پلاسمایی را تسهیل می‏کنند (Morsomme and Boutry, 2003). یکی از مهمترین پمپ‌های غشای پلاسمایی پمپ H⁺-ATPase است. این پمپ متعلق به خانواده بزرگ ATPase‌های نوع P است. این خانواده بزرگ از ۴۶ ژن در آرابیدوپسیس و ۴۳ ژن در برنج تشکیل شده است (Baxter et al. 2003). ژن‌های رمزکننده‌ی پمپ پروتون غشای پلاسمایی برای اولین بار از قارچ‌ها و گیاهان جداسازی و همسانه^[۹] شدند (Pardo and Serrano, 1989). ژن‌های ATPase‌ نوع P به ۱۰ شاخه‌ی فیلوژنتیک تقسیم شده‌اند، که شش شاخه در گیاهان یافت شده است. این شش شاخه عبارتند از پمپ‌های پروتونی (زیر خانواده‌ی P3A)، پمپ‌های فلزات سنگین (زیرخانواده‌ی P1B)، Ca²⁺-ATPase دستگاه گلژی (زیرخانواده‌ی P2A)، Ca²⁺-ATPaseخود بازدارنده^[۱۰] (زیرخانواده‌ی P2B)، ATPase آمینوفسفولیپید فعال (زیرخانواده‌یP4 ) و ATPase‌ نوع P5 (Duby and Boutry, 2009).
H⁺-ATPase های غشای پلاسمایی انتقال دهنده H⁺ هستند، پروتون‏ها را به بیرون سلول پمپ می‏کنند و موجب ایجاد شیب الکتروشیمیایی در دو سوی غشای پلاسمایی می‏شوند. پمپ پروتونی H⁺-ATPase غشای پلاسمایی، نیروی محرک پروتونی^[۱۱] را در عرض غشا‏ی پلاسمایی ایجاد می‏کند که برای انتقال ثانویه که انجام آن به نیروی محرک پروتونی وابسته است، لازم است (Palmgren, 2001). H⁺- ATPase غشای پلاسمایی فقط در گیاهان و قارچ‏ها یافت شده است. تمامی ATPase‌های انتقالی نوع P دارای شباهت‌هایی در توالی اسیدآمینه‌ای خود، به خصوص در نزدیکی اسید آمینه‌ی آسپارتات که متحمل فسفوریلاسیون می‌شود، بوده و همگی به ترکیبات وانادات حساس هستند (Boutry and Morsomme, 1999).
دسته‌ی متفاوت دیگری از ATPaseهای انتقال‌دهنده‌ی پروتون، مسئول اسیدی نمودن اندامک‌های داخل سلولی در بسیاری از موجودات زنده می‌باشند. واکوئل‌های موجود در قارچ‌ها و گیاهان آلی دارای pH بین ۳ تا ۶ هستند در حالی که pH سیتوزولی برابر ۵/۷ است، این اختلاف، حاصل عمل پمپ‌های پروتونی ATPase نوع V (واکوئولی) و پیروفسفاتاز می‌باشد. پمپ‌های پروتونی ATPase نوع واکوئلی مسئول اسیدی نمودن لیزوزوم‌ها، دستگاه گلژی و وزیکول‌های ترشحی سلول‌های حیوانی هم هستند (Boutry et al., 2003). از نظر ساختمانی ATPase نوع واکوئلی ارتباطی با انواع P نداشته و توسط وانادات مهار نمی‌شود و دچار فسفوریلاسیون و دفسفوریلاسیون چرخه‌ای نیز نمی‌شود. از نظر ساختمانی و احتمالاً مکانیزم، پمپ‌های پروتونی ATPase نوع واکوئلی با خانواده‌ی سوم پمپ‌های پروتونی، یعنی ATPase نوع F شباهت دارند (Boutry and Morsomme, 1999).
۲-۳- H⁺-ATPase و تحمل تنش شوری
تنش شوری یک تنش غیر زنده پیچیده است که در آن هر دو جزء یونی و اسمزی دخالت دارند. امروزه مشخص شده است که پمپ پروتونی H⁺-ATPase غشای پلاسمایی در مکانیزم‌های تحمل تنش شوری شرکت دارد. نمک برای سلول‌های گیاهی سمی است. برای جلوگیری از تجمع آن در سیتوزول، گیاهان دارای مکانیزم‌های پیشرفته در انتقال ثانویه هستند (Boutry and Morsomme, 1999). از جمله راه‌کار‌هایی که گیاهان برای جلوگیری از تجمع Na⁺ در سیتوزول استفاده می‌کنند، می‌توان به کاهش ورود Na⁺، انباشت واکوئلی Na⁺ به وسیله آنتی‏پورترNa⁺/H⁺ واکوئلی مانند AtNHX1 و AtNHX2 در غشای تونوپلاست آرابیدوپسیس و نیز انتقال Na⁺ به خارج از سلول از طریق آنتی‏پورتر Na⁺/H⁺ غشای پلاسمایی اشاره کرد (Boutry and Morsomme, 1999). بسیاری از انتقال‌دهنده‌ها به صورت سیمپورتر یا آنتی‏پورتر با پروتون کار می‏کنند،‏ مانند آنتی‏پورترهای Na⁺/H⁺ غشای‌پلاسمایی که در انتقال Na⁺ به خارج از سیتوزول در تنش شوری دخالت دارند و انرژی لازم برای فعالیت خود را از فعالیت پمپ H⁺-ATPaseغشای پلاسمایی بدست می‌آورند (Boutry and Morsomme, 1999).
مشخص شده است که در برنج جهش یافته متحمل به شوری میزان بیان ژن رمز کننده H⁺-ATPas غشای پلاسمایی (ژن OSA3) در ریشه‏ها نسبت به تیپ وحشی بیشتر است (Zhang et al. 1999). کنترل حرکت یون از دو سوی غشای پلاسمایی و تونوپلاست برای پایین نگه‏ داشتن غلظت Na⁺ در سیتوزول، عامل کلیدی سلول برای تحمل تنش شوری است. تنظیم غلظت یون‏ها در دو سوی غشای پلاسمایی از طریق شیب الکتروشیمیایی تولید شده به وسیله‌ی H⁺-ATPase غشای ‏پلاسمایی انجام می‌شود. فعالیت H⁺-ATPase غشای پلاسمایی به وسیله‌ی نور، هورمون‏ها، تغییرات تورژسانس سلولی و نیز کلرید سدیم تنظیم می‌شود. زمانی که گیاه تحت تنش شوری قرار می‏گیرد برای تراوش نمک اضافی از سیتوزول به وسیله‌ی آنتی‏پورترNa⁺/H⁺ غشای پلاسمایی نیاز به نیروی محرک پروتونی دارد، که این نیروی محرک به وسیله‌ی H⁺-ATPase غشای پلاسمایی فراهم می‏شود، به گونه‏ای که H⁺ را خلاف شیب غلظت به خارج سیتوزول پمپ می‏کند و آنتی‌پورتر Na⁺/H⁺ غشای پلاسمایی از این شیب پروتونی برای انتقال Na⁺ به خارج سیتوزول استفاده می‏کند (Boutry and Morsomme, 1999). امروزه طی تحقیقاتی مشخص شده است که پمپ پروتونی غشای پلاسمایی در گیاهان هالوفیت تحت تنش شوری غیر فعال نمی‌شود اما در سایر گیاهان از فعالیت آن کم می‌شود (Muramatsu et al., 2002).
سیبل^[۱۲] و همکاران (۲۰۰۵) نقش پمپ‌پروتونی غشای پلاسمایی در واکنش گیاهان به تنش شوری در یونجه چند ساله Medicago arborea و گونه نزدیک به آن Medicago citrina را مورد بررسی قرار دادند. نتیجه این بررسی نشان داد که ممانعت از تثبیت CO₂و رشد برگ‎ها در M. arborea بیشتر از M. citrina صورت می‎گیرد. جداسازی غشای پلاسمایی خالص شده و کمی کردن پروتئین H⁺-ATPase به وسیله آنالیزهای وسترن بلات نشان‌دهنده افزایش فعالیت پمپ‌ پروتونی تحت شرایط تنش شوری در برگ‎های در حال گسترش و یا برگ‎های گسترش یافته M. citrina بود در حالی که هیچ تفاوتی در برگ‎های در حال گسترش و گسترش یافته M.arborea مشاهده نشد. افزایش بیان H⁺-ATPase غشای پلاسمایی در گسترش برگ‎ها و تبادل یونی در گیاهان تحت تنش شوری مؤثر ذکر شده است.
۲-۴- H⁺-ATPase و تحمل تنش فلزات سنگین

به طور کلی واژه بازاریابی اینترنتی به استفاده از اینترنت جهت انجام تبلیغات، فروش کالا و خدمات اطلاق می گردد. این بازاریابی نوعاً بر اصل “پرداخت به ازای هر کلیک” استوار است و شامل آگهی های تبلیغاتی موجود در سایت ها، ایمیل هایی که برای معرفی محصولات ارسال میشود، آگهی های متحرک و جذاب گرافیکی، تبلیغ در موتورهای جستجو تبلیغات در وبلاگهای مختلف و مقالات تبلیغاتی می باشد.

• • تعریف

بازاریابی اینترنتی بخشی از تجارت الکترونیک است که مدیریت اطلاعات، روابط عمومی، خدمات مشتریان و بخش فروش را در بر دارد. به طور کلی تجارت الکترونیک و بازاریابی اینترنتی از زمانی که دسترسی به اینترنت به صورت گسترده برای عموم مردم فراهم شد، رواج یافته است.
در حال حاضر بیش از یک سوم مصرف کنندگان خانگی در آمریکا و بسیاری از نقاط اروپا که به شبکه اینترنت دسترسی دارند، خریدهای خود را به صورت اینترنتی انجام می دهند. این روش برای شرکت هایی که مایلند فعالیت های از راه دور خود را گسترش دهند و اصطلاحا آنرا به تجارت آنلاین تبدیل نمایند نیز ثمربخش است.
۲-۲- تاریخچه
آغاز بازاریابی اینترنتی به اوایل دهه ۹۰ برمی گردد، در آن زمان وب سایت ها اطلاعات خود را به روشی بسیار ساده و تنها با بهره گرفتن از فایل های متنی ارائه می دادند، به تدریج گرافیک و در پی آن تبلیغات تصویری به سایت های مختلف افزوده شد. آخرین قدم در این زمینه تکامل تجارت آنلاین و به کارگیری اینترنت جهت سرعت بخشیدن به فروش کالا و خدمات است.
۲-۲-۱- مدل های تجاری و اشکال مختلف آن
بازاریابی اینترنتی به چندین مدل مختلف وجود دارد و مدل های اصلی آن عبارتند از : business-to-business که اصطلاحا B۲B نام گرفته و business-to-consumer که B۲C نامیده می شود. در مدل B۲B دو شرکت مختلف با یکدیگر به تجارت می پردازند، در حالیکه مدل B۲C مستقیما با مصرف کننده در ارتباط است.
بازاریابی اینترنتی با مدل B۲C آغاز شد و به تدریج مدل B۲B نیز که پیچیده تر از مدل اول بود پدیدار گشت. مدل سومی نیز وجود دارد که چندان رایج نیست و peer-to-peer یا اصطلاحا P۲P نامیده می شود، در این مدل افراد اجناس مختلف را بین خود به اشتراک و معاوضه می گذارند .
سایت Kazaa یک نمونه از P۲P است که بر مبنای به اشتراک گذاردن انواع فایل ها از جمله فایل های موسیقی، فیلم، متن و غیره توسط کاربران، راه اندازی شده است.
بازاریابی اینترنتی اشکال مختلفی دارد، یکی از آنها مشخص کردن محدوده قیمت است، مانند سایت priceline.com. در این حالت، مشتریان محدوده قیمت و بودجه ای را که می خواهند صرف کنند، مشخص می کنند و سپس از میان اجناس موجود در آن محدوده، کالایشان را انتخاب می کنند. شکل دیگر، جستجو به منظور یافتن ارزانترین قیمت است، مانند سایت Hotwire.com.
در این سایت کاربران به دنبال کمترین قیمت برای کالای مورد نظر خود هستند. آخرین روش “حراج آنلاین” است، مانند سایت Ebay.com، که خریداران بر روی اجناس موجود قیمت های پیشنهادی خود را میگذارند و در واقع نوعی مزایده آنلاین است.
از مزایای بازاریابی اینترنتی می توان به در دسترس بودن اطلاعات وسیع و نامحدود اشاره نمود، کاربران با اتصال به اینترنت و جستجوی کالای مورد نظرشان به راحتی قادرند در هر ساعتی از شبانه روز اطلاعات کاملی راجع به آن کالا دریافت نمایند و در صورت تمایل نسبت به خرید آن اقدام کنند.
به علاوه فروش آنلاین برای مالکین شرکت ها به علت عدم نیاز به نیروی کاری، مقرون به صرفه تر نیز می باشد. به طور کلی با بهره گرفتن از بازاریابی اینترنتی می توان بازار محدود و محلی را به بازاری گسترده و جهانی تبدیل نمود.
محدودیت های بازاریابی اینترنتی هم برای مشتریان و هم برای فروشندگان مشکلاتی بوجود می آورد. پایین بودن سرعت اینترنت می تواند مسبب مشکلات بسیاری شود، اگر حجم اطلاعات و تعداد صفحات وب سایت شرکتی بیش از اندازه زیاد باشد، کاربران برای دریافت و دانلود اطلاعات مورد نظر خود به کوشش فراوان نیاز خواهند داشت.
بازاریابی اینترنتی به خریداران امکان لمس، بو کردن، چشیدن و به طور کلی دیدن کالا از نزدیک را قبل از خرید، نمی دهد. برخی از فروشندگان عرصه تجارت الکترونیک، برای هر چه کم رنگ تر جلوه دادن این قبیل مشکلات و جلب اطمینان مشتریان، سیاست های مختلفی را به کار می گیرند و تحت شرایطی امکان بازپس فرستادن کالا را در اختیار خریداران آنلاین قرار می دهند.

• • اقدامات امنیتی

برای خریداران و فروشندگانی که از تجارت آنلاین استفاده می کنند، نگرانی های امنیتی مسئله بسیار مهمی است. بسیاری از مصرف کنندگان از آنجائیکه به امنیت اطلاعات شخصی خود در این سایت ها اطمینان ندارند، در مورد خرید اینترنتی دچار تردید می شوند. اخیرا برخی از شرکت هایی که خدمات فروش آنلاین ارائه می دهند، از دادن هرگونه اطلاعات در مورد خریداران به شدت اجتناب می ورزند.
حتی شرکت هایی وجود دارند که در وب سایت خود به امنیت اطلاعات شخصی خریداران اشاره نموده و آن را صد در صد تضمین می کنند.
در پاره ای موارد نیز این امکان در اختیار کاربر قرار داده می شود که پس از اینکه خریدش به پایان رسید، اطلاعات شخصی خود را از بانک اطلاعاتی شرکت مورد نظر حذف نماید.
به هرحال ، بسیاری از خریداران آنلاین از این امر که ممکن است اطلاعات شخصی شان در اختیار دیگر شرکت ها قرار بگیرد، کاملا بی اطلاعند. در چنین حالتی هیچ راهی جهت متوقف نمودن این انتقال اطلاعات وجود نخواهد داشت.
امروزه شرکت هایی که فروش آنلاین انجام می دهند، اقدام به استفاده از روش های گوناگون به منظور حفظ حریم اطلاعات شخصی مشتریان و برطرف نمودن نگرانی های آنها هستند. پنهان سازی اطلاعات (Encryption) یکی از روش های اصلی است که در این زمینه به کار گرفته می شود. در این روش اطلاعات کاربران به کدهایی تبدیل می شود که دسترسی به اطلاعات آنها تنها با تایید شرکت مورد نظر امکان خواهد داشت. به عبارت دیگر با قوی تر شدن این سیستم، درجه امنیت اطلاعات نیز بالاتر می رود.

• • تاثیرات بر صنایع مختلف

بازاریابی اینترنتی تاثیر فراوانی بر بازار صنایع مختلف از جمله موسیقی، بانکداری و خرید و فروش عتیقه داشته است، در صنعت موسیقی بسیاری از مصرف کنندگان و علاقمندان به جای خرید سی دی، از سایت های اینترنتی MP۳ های مورد نظر خود را خریداری و دانلود می نمایند. مدت های مدید، صحبت در مورد قانونی یا غیر قانونی بودن دانلود فایل های موسیقی، بحث روز دست اندر کاران این صنعت به شمار می رفت.
بازاریابی اینترنتی بر صنعت بانکداری نیز بی تاثیر نبوده و روز به روز بر تعداد بانک هایی که خدمات آنلاین انجام می دهند، افزوده می گردد. این سیستم به دلیل عدم نیاز به مراجعه به شعب بانک ها، از طرف مشتریان مورد استقبال بسیار قرار گرفته است.
آمار نشان داده در حال حاضر بیش از ۵۰ میلیون نفر از ساکنان آمریکا عملیات بانکی خود را به صورت آنلاین انجام می دهند. البته پیشرفت تکنولوژی و بالا رفتن سرعت اتصال اینترنت در گسترش این سیستم های بانکی تاثیر چشمگیری داشته است. امروزه خدمات بانکی آنلاین یکی از پرسرعت ترین عملیاتی است که از طریق اینترنت انجام می شود. ۴۴ درصد از کل کاربران اینترنت، عملیات بانکی خود را به صورت آنلاین انجام می دهند.
با رواج حراج های اینترنتی، بازار خرده فروش های عتیقه نیز در معرض خطر قرار گرفت. اشیای عتیقه این روزها در Ebay.com به فروش می رسند و قیمت آنها نیز دستخوش تغییرات بسیاری می گردد. خریداران و فروشندگان قبل از اینکه اقدام به خرید اشیاء قیمتی نمایند، در سایت Ebay قیمت ها را چک می کنند و معمولا قیمت های موجود در این سایت به عنوان قیمت استاندارد کالا در نظر گرفته می شود.
در نوامبر سال ۲۰۰۴ دادگاهی به منظور رسیدگی به شکایت علیه نرم افزار Bonzi Buddy مبنی بر فریبنده بودن تبلیغ اینترنتی این نرم افزار تشکیل شد. ظاهرا پنجره های تبلیغاتی این نرم افزار، کاملا شبیه به پنجره های ویندوز مایکروسافت بود، این امر سبب گمراهی کاربران می شد به طوری که پس از کلیک بر روی این پنجره ها زمانی که متوجه اشتباه خود می شدند و سعی در بستن پنجره های تبلیغاتی داشتند، به وب سایت Bonzi ارجاع داده می شدند.
در تاریخ ۲۷ ماه مه سال ۲۰۰۵، شرکت Bonzi نهایتا پذیرفت که شکل ظاهری پنجره های تبلیغاتی خود را تغییر دهد. در حال حاضر برای آگاهی دادن به کاربران اینترنتی در بالای پنجره های تبلیغاتی این نرم افزار کلمه “آگهی تبلیغاتی” به چشم می خورد.
اخیرا بحث هایی نیز در رابطه با مالیات فروش آنلاین از گوشه و کنار به گوش می رسد، در حال حاضر در کشور آمریکا خریداران آنلاین در پایان هر سال مالیات اجناسی را که از طریق اینترنت خریداری نموده اند، همراه با بقیه مالیات های خود پرداخت می کنند. هر چند به نظر می رسد تنها تعداد اندکی از کاربران این نوع مالیات را پرداخت می نمایند.
به همین منظور اخیرا در سیزده ایالت مختلف آمریکا شرکت ها را تشویق می کنند که به ازای هر کالایی که آنلاین به فروش می رسانند، مالیات آن را نیز در نظر بگیرند، اما هنوز اجباری در این مورد وجود ندارد. به هر حال اگر وضع به همین منوال ادامه پیدا کند، طولی نمی کشد که دولت آنها را مجبور به دریافت مالیات نماید. دولت آمریکا اعلام نموده همه ساله رقمی معادل ۱۵ میلیارد دلار مالیات پرداخت نشده مربوط به خریدهای آنلاین به اقتصاد این کشور لطمه وارد می نماید.
۲-۳- تبیین بازار در محیط الکترونیکی
بازارهای الکترونیکی معمولاً به معاملات و حراجی های روی شبکه ، مانند بازارهای سهام و حراجی ها از طریق اینترنت ، اشاره دارد؛ اما فضای بازار الکترونیکی به پدیده اقتصادی اشاره دارد که محصولات،  واسطه ها و مشتریان به یک طریقی به صورت الکترونیکی با هم تماس و مبادله دارند . فضای بازار الکترونیکی نماد مجازی از بازارهای فیزیکی است. به طور کلی ، فعالیتهای اقتصادی تحت این فضای الکترونیکی ، اقتصاد الکترونیکی را ارائه می کنند . فضای بازار الکترونیکی شامل بخشهای زیر است :
بازیگران بازار ، یعنی کارخانجات ، بازرگانان ، عمده فروشها ، واسطه ها ، فروشگاه ها و مشتریان
کالاها و خدمات
فرایندهای تامین ، تولید ، بازاریابی ، رقابت ، توزیع ، مصرف و غیره
تفاوت دو بازار فیزیکی و الکترونیکی این است که در فضای بازار الکترونیکی حداقل برخی از ترکیبات یا عناصر ، الکترونیکی ، دیجیتال ، مجازی ، مستقیم و یا از طریق شبکه می باشند . برای مثال ، یک بازیگر بازار الکترونیکی دارای پست الکترونیک و یک صفحه Web است . ممکن است یک کالای الکترونیکی ، مانند CDROM در یک فروشگاه فیزیکی عرضه شود . کسی که کالای فیزیکی را در فروشگاه فیزیکی ارائه می کند ممکن است اطلاعات تجاری خود را از طریق شبکه به مشتریان برساند و مشتریان از طریق شبکه اینترنت کالاهای مورد اشاره را جستجو کنند ؛ اما تولید ، سفارش ، پرداخت و توزیع به شیوه سنتی انجام گیرد .
بازار الکترونیکی روی شبکه ای بودن تمام این حلقه های فعالیت تاکید دارد. اما اگر یکی از فرآیندهای تجارت یا مصرف ، الکترونیکی باشد قبلاً بخشی از فضای بازار الکترونیکی ایجاد شده است . به این ترتیب اکثر بازیگران تجارت از قبل در فضای بازار الکترونیکی بوده اند . فناوری اطلاعات محور استراتژیک پویائی اقتصاد در سال‌های آتی می‌باشد . این فناوری مجازاً کلیه صنایع تولیدی – خدماتی را تحت تاثیر قرار می‌دهد . شاید به سختی بتوان سازمان و کسب و کاری را یافت که از این فناوری در فرآیندهای سازمانی خویش بهره نگرفته یا به آن متکی [و وابسته] نباشد .
از این فناوری در طراحی ، تولید کالاها و خدمات ، رهگیری روندهای بازار و ارائه پاسخ مناسب و به‌موقع [به فرصت‌ها و تهدیدات] محیطی و همچنین اتخاذ تصمیمات هوشیارانه در اعمال تغییرات سازمانی به نحوه گسترده‌ای استفاده خواهد شد .
به گواهی تاریخ ، فناوری اطلاعات در مقایسه با انواع دیگر فناوری‌ها تغییرات به مراتب گسترده‌تر و بنیادین در جوامع ما ایجاد خواهد نمود .
«ال گور – معاون رئیس‌جمهور آمریکا»
سازمان‌ها به نحو فزاینده‌ای کسب و کارهای جدیدی بوجود می‌آورند و بازارهایی را هدف قرار می‌دهند که در گذشته امکان دسترسی به مشتریان آن‌ها ممکن نمی‌بود .
فناوری اطلاعات هرچند زیرساخت لازم در جمع‌ آوری و اشتراک اطلاعات را به وجود می‌آورد معهذا

۲-۵-۷ فعالیت‌های عمده سازمانهای مردم نهاد کودکان خیابانی
کلیه فعالیتهای عمده این نوع سازمانهای مردم نهاد، غیرسیاسی و غیر انتفاعی است که ضمن رعایت کامل قوانین جمهوری اسلامی ایران در زمینه‌های مربوط به برنامه‌ریزی در امر آموزش یا امور تعلیم و تربیت، بهداشت و درمان، ارتقای سطح زندگی آنان و کمک‌های عملی به کودکان آسیب‌دیده و شرایط سخت، کودکان کار و خیابان و نیز ارائه خدمات مشاوره به خانواده ها تلاش می‌کنند. در کل محور فعالیت این نوع سازمانهای مردم نهاد، احقاق حقوق کودکان در وضعیت دشوار و شرایط خاص است.
۲-۵-۸ درآمدهای سازمانهای مردم نهاد کودکان خیابانی
این سازمانها از تمام نیروهای متخصص داوطلب، در زمینه‌های روانشناسی، مددکاری اجتماعی، پزشکی، دندان پزشکی، جامعه شناسی و آموزگاران که بتوانند به این کودکان کمک کنند استفاده می‌کند.
جذب و شناسایی عوامل حمایتی، اعم از محلی و همگانی مثل شهرداری منطقه و استانی، خیّرین، یونیسف، بهزیستی، امور اتباع و غیره از دیگر فعالیتهای این سازمانها است.
۲-۶ کودکان خیابانی و مفاهیم آن
بررسی متون مختلف نشان می‌دهد که کاربرد اصطلاح کودکان خیابانی در بین محققان و محافل علمی، روزنامه‌نگاران، رسانه‌ها و سازمان‌های مختلف با معانی متفاوت و اغلب ابهام آمیزی همراه است. پیدایش مفهوم کودکان خیابانی و ادبیات مربوط به آن، نتیجه مجموعه تحولات اجتماعی بود که بویژه در کشورهای درحال توسعه در دهه ۱۹۷۰ به بعد بوجود آمد و زمینه توجه بیشتر سازمانهای ملّی و بین‌المللی را نسبت به مشاغل و مشکلات و منافع کودکان فراهم کرد. یکی از مشکلات اصلی در بحث کودکان خیابانی، عدم اجماع در تعریف جمعیت آنها است. بررسی متون مختلف نشان می‌دهد که اصطلاح «کودکان خیابانی» در بین محققان و محافل علمی، روزنامه‌نگاران و رسانه‌ها، انجمن‌های خیریه و سازمان‌های مردم نهاد، موسسات رفاهی، دولت مردان و سازمانهای بین‌المللی با معانی مختلف و اغلب ابهام آمیزی همراه است. هنری مایو برای اولین بار اصطلاح “کودکان خیابانی” را در سال ۱۸۵۱ در هنگام نوشتن در مورد «کار در لندن و فقرای لندن» استفاده می‌کند، جایی که او بیان می‌کند که «هر سال تعداد کودکان خیابانی افزایش می‌یابد» (Mayhew 1851: 479).

بیش از یک قرن بعد، پس از جنگ جهانی دوم برچسب کودک خیابانی در ادبیات یونسکو مربوط به کودکان با عنوان"جنگ ‌ولگردان” بکار رفته است. با این حال، پذیرش گسترده و استفاده کلی تنها پس از تعریف سازمان ملل متحد از کودک در سال ۱۹۷۹ به دست آمد. قبل از این زمان، کودکان در کوچه و خیابان از شهرهای کشورهای در حال توسعه به طور معمول با عنوان بی‌خانمان، رها شده یا فراری گفته می‌شدند. یونیسف در سال ۱۹۹۷، با الهام از کار پیشگامانه پیتر تالکون^[۲۸]، بین کودکان در خیابان و کودکان خیابانی تفاوت قائل می‌شود (Nelson 1995: 10) و کودکان خیابانی را کودکانی بیان می‌کند که در شهرهای بزرگ برای ادامۀ بقای خود مجبور به کار یا زندگی هستند .یونیسف حضور و زندگی در خیابان و کار برای ادامۀ بقا را دو عنصر اساسی شمرده شدن کودکان در زمره کودکان خیابانی می‌داند (وامقی، ۱۳۸۴: ۸). نوع شناسی یونیسف پذیرش گسترده‌ای در دهه۱۹۸۰ به دست آورد و همچنان مورد توجه افراد مختلف، سازمان‌ها و دولت‌ها درکشورهای درحال توسعه قرارگرفته است.^[۲۹] با این حال، در طول دهه گذشته با وجود تنوع تعریفی که در تعاریف یونیسف، یونسکو، سازمان بهداشت جهانی و سایر سازمانهای بین‌المللی در ادبیات موضوع کودکان خیابانی شده است ولی اکثر این تعاریف، کودکان خیابانی را به عنوان یک گروهی که مسائل و مشکلاتشان آنها را در نقطه پایانی طیف کودکان قرار می‌دهد در نظر گرفته‌اند.
از اواخر دهه۱۹۸۰، برخی از محققان شروع به افشای محتوای ایدئولوژیک و عدم دقت مفهومی در تعاریف کودکان خیابانی کردند. آپتکار، استوارت و گلاسر تعاریف ناکافی موجود از کودکان خیابانی و ارائه تصاویر ثاقب از کودکان خیابانی را به چالش کشیدند^[۳۰]. به عنوان مثال، گلاسر در کار خود در مورد کودکان خیابانی"شالوده شکنی ساختار"، استدلال می‌کند که کودکان خیابانی همیشه به وضوح بنا به تعریف یونیسف در دوگانگی"در خیابان” و “از خیابان” جا نمی‌گیرند (Glauser 1998: 140 به نقل از Nelson 1995: 13).
ردی^[۳۱] مانند گلاسر اعتقاد دارد که اصطلاحات"در خیابان” و “از خیابان” تعاریف ایستایی از زندگی در خیابان است و نمی‌تواند به پیچیدگی زندگی کودکان در خیابان بپردازد. او استدلال می‌کند که “اصطلاحات استفاده شده توسط یونیسف (و دیگران) گیج کننده است، در عمل، بسیاری از کودکان در هیچ یک از این دسته بندی‌ها جای نمی‌گیرند” (Reddy 1992:3 به نقل از Nelson 1995: 13). بعضی پژوهشگران همانند کانلی و انو مفهوم کودکان خیابانی را به عنوان یک گروه از کودکانی که برخی از روابط خاص را درخیابان دارند تعریف می‌کنند.^[۳۲] این دو محقق بیان می‌کنند که استفاده از کلمات"در” و یا “از” دو نقطه پایان از یک زنجیره را تشکیل می‌دهند در حالی‌که اکثریت کودکان خیابانی جایی در وسط این طیف جای می‌گیرند.
دانشمندان علوم اجتماعی برای ساخت نوع شناسی که ابعاد دیگری از زندگی خیابانی، مانند محل‌های خیابانی، سازمان‌های‌اجتماعی، فعالیت‌های اقتصادی و ادغام با فرهنگ خیابانی را شرح دهد تلاش بسیاری کرده‌اند و برای تعریف کودکان خیابانی، شرایط حقوق بشر، ارتباط با جامعه مدنی، مراحل مختلف زندگی در خیابان، درجه‌ رفتار منحرفانه و سطح توسعه روانی اجتماعی را درنظر گرفته‌اند.
با وجود تمام این مباحث، می‌توان این تعریف را بیان کرد: کودکان خیابانی، بخشی از گروه بزرگتر «کودکان در وضعیت دشوار و آسیب‌پذیر شهری» هستند که ساعات طولانی از شبانه روز را و گاه تمام آن را به صورت نسبتاً دائمی برای مدتی نامعلوم و یا موقت، خارج از نهادهای اجتماعی و حمایتی معمول مانند خانواده و مدرسه به انگیزه «زندگی و کار» در خیابانها سپری می‌کنند و نسبت به کودکان دیگر میزان تماس کمتری با این نهادهای اجتماعی-حمایتی دارند و یا در مراکز ویژه‌ای غیر از نهادها نگهداری می‌شوند که در صورت فقدان آن مراکز ویژه در معرض خطر رها شدن در خیابانها و آسیب‌پذیری ناشی از زندگی خیابانی (بزه‌دیدگی، بهره‌کشی و انحرافات اجتماعی) هستند.
۲-۷ توانمندسازی کودکان خیابانی و مفاهیم آن
توانمندسازی یک مفهومی است که تا حدودی مبهم استفاده می‌شود و برخی از سیاست‌های خود را در جنبه‌های توانبخشی و رویکردهای توسعه اقتصادی جامعه جستجو می‌کند(Rocha 1997: 31-32). در این سه دهه‌ای که از مطرح شدن مفهوم توانمندسازی می‌گذرد، تعاریف گوناگون و حوزه‌های مختلف در مورد این مفهوم مطرح گردیده‌اند. اولین تعریف عملیاتی توانمندسازی توسط کانگر و کاننگو^[۳۳] در سال ۱۹۸۸ ارائه شده است. از دیدگاه این محقق از آنجایی که قدرت به دو شیوه مختلف بکار رفته است، توانمندسازی باید به دو شیوه متفاوت بررسی شود. علاوه بر این در این تعریف، توانمندسازی به منزله یک سازه انگیزشی و ارتباطی مورد بررسی قرار می‌گیرد(ابطحی، ۱۳۸۶: ۴).
نویسندگان کتاب «توانمندسازی در عملکرد مددکاری اجتماعی» که در سال ۱۹۹۸ در ایالت متحده آمریکا منتشر شده «توانمندسازی را وسیله‌ای برای رسیدن به تغییرات اجتماعی، فردی و سیاسی مورد نیاز برای دستیابی به خواست‌ها و نیازهای انسانی» دانسته اندGutierrez 1998: 5)). از دیدگاه آنان، توانمندسازی را می‌توان به عنوان «فرایند رشد قدرت فردی، میان فردی و سیاسی تعریف کرد، به گونه‌ای که افراد بتوانند نسبت به بهبود بخشیدن به موقعیت زندگیشان اقدام نمایند»Gutierrez 1998: 35) ). سوایف^[۳۴] و لوین^[۳۵] اشاره می‌کنند که توانمندسازی شامل توسعه حالت ذهن (احساس قدرت و سودمندی و شایستگی) و تغییر شرایط ساختاری است، به گونه‌ای که باعث تخصیص مجدد قدرت باشد. در یک الگوی توانمندسازی، آگاهی در مورد موقعیت زندگی یک فرد در مقابل ساختار قدرت جامعه و تلاشی که برای تغییر در این ساختار انجام می‌گیرد، به یکدیگر مرتبط هستند(Gutierrez 1998: 35). درتوضیح این مطلب باید گفت تغییر در باورهای ذهنی و اعتماد به نفس در فرد برای آنکه در خود احساس قدرت و توان انجام تغییر را بیابد و به نوعی، احساس خود سودمند‌پنداری و شایستگی کند از توانمندسازی است. به علاوه در توانمندسازی میان شناخت و آگاهی نسبت به زندگی فردی اشخاص و تقابل این زندگی با ساختارهایی که در جامعه، قدرت را در دست دارند و همچنین تلاشی که برای تغییر در ساختارهای قدرت صورت می‌گیرد، رابطه‌ی متقابلی وجود دارد. برای کاربران الگوی توانمندسازی لازم است که مفهوم توانمندسازی در روابط اجتماعی را درک کرد.
توانمندسازی تلاشی است تا افراد، خانواده‌ها، گروه ها یا جوامع بتوانند قدرت بدست آورند. تحقیقات و تجارب مربوط به توانمندسازی نشان می‌دهد که یک فرایند ویژه در این تغییر سهیم است که مهمترین آنها عبارتند از:
الف) نگرش‌ها، ارزش‌ها و باورها بخصوص باورهای مربوط به خودکارآمدی، اثربخشی و احساس کنترل که بر فرایند توانمندسازی تأثیرگذار است.
ب) اعتباریابی از طریق تجارب مشارکتی^[۳۶]: در این تجربه، فرد و دیگران در یک تجربه سهیم می‌شوند که به کاهش خودسرزنشی منتهی می‌شود.
ج) دانش و مهارت عمل و تفکر نقادانه^[۳۷]: از طریق حمایت و مشارکت متقابل، افراد می‌توانند پیرامون جنبه‌های درونی و بیرونی مشکل تفکر نقادانه داشته باشند.
د) عمل کردن^[۳۸]: از طریق عمل انعکاسی، افراد می‌توانند راهبردهای عملی، بسیج منابع و دانش مهارتهای مورد نیاز را برای تأثیر بر ساختارهای درونی و بیرونی ممکن سازند(Parson & cox, 1998).
توانمندسازی در عمل از کار مددکاری اجتماعی و مشاوره توانبخشی و سایر زمینه‌ها همچون بهداشت، رشد اجتماعی و روانشناسی اجتماعی منتج شده است. به عنوان یک الگوی عملی آن شامل ارزش پایه‌ای، انجام مداخله‌ها، نظریه‌ای که راهنمای عمل است، راهنمایی‌هایی‌ برای ارتباط مراجع-مددکار و چارچوبی برای سازماندهی فعالیت‌های یاری بخش می‌باشد(کیمیایی، ۱۳۹۰: ۶۹).
خدمات اجرایی
شکل ۲-۱ عناصر مدل عملی توانمندسازی به نقل از Lorraine, Gutierrez, Parsons & Cox, 1998 را نشان می‌دهد.
پایه نظری
ارزیابی پایه‌ای
ارتباط
سازماندهی کارها در گستره یک رویکرد حل مسئله اجتماعی
ارزیابی
مداخله‌ها و راهبردها
اجرای نقش
هدف گزینی
تعریف و ارزیابی مشکل
طبق گفته کاتز^[۳۹](۱۹۹۵) درخصوص حمایت از کودکان، مشارکت و توانمندسازی را می‌توان از طریق فراهم کردن امکان دسترسی به اطلاعات، شرکت در فرایند تصمیم‌گیری و توجه دقیق داشتن به دیدگاه‌های جایگزین در فرآیندهای مددکاری اجتماعی ارتقا داد. هگار^[۴۰] (۱۹۸۹) چنین استدلال می‌کند که فعالیت توانمندسازی با کودکان این مزیت را دارد که کودکان را قادر می‌سازد خود را با بزرگسالان قدرتمند همانندسازی کنند، شیوه‌هایی را بپذیرد که به قدرت ارزش می‌دهد، در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت داشته باشند و نیز استقلال حمایت ‌شده را در فعالیتهای گوناگون تجربه نمایند (پین، ۱۳۹۱: ۵۴۵).
همچنین مفهوم توانمندسازی با مسئله بازیابی سلامت و عملکرد بهنجار و ارتقای سطح زندگی مرتبط است. توانمندسازی کودکان خیابانی به معنای بازسازی روابط آنها با خانواده و نهادهای تشکیل دهنده جامعه بر اساس کاهش و از بین بردن عوامل تهدید کننده و رفتارهای پرخطر، تقویت عوامل حمایتی و پرورش رفتارهای جایگزین مناسب و الگوهای عمل بازدارنده مناسب در کودک، خانواده و جامعه است. پرهیز از تمرکز یک بُعدی بر کودک یا خانواده و توجه همزمان و هماهنگ به کودک، خانواده و جامعه از ویژگیهای آن است. نتیجۀ این توانمندسازی کارآمد، رساندن مراجعان و گروه هدف به خوداتکایی و کمک به آنها برای بازیافتن توانایی‌ها و کاربست ظرفیت‌هایشان برای کنار آمدن با دشواری‌های زندگی و بنا کردن یک زندگی سازنده و مثبت است (سبحانی، ۱۳۷۹: ۱۳۱).
۲-۷-۱ الگوی توانمندسازی کودکان خیابانی
توانمندسازی می‌تواند یک هدف مناسب برای اجتماع، گروه و یا فردی باشد که تبعیض نظام‌مند و نهادی‌شده را تجربه کرده و یا می‌کند، چرا که در فرایند توانمندسازی انتقال از عدم توانایی فردی و اجتماعی به سوی دستیابی به قدرت فردی، سیاسی و فرهنگی رخ می‌دهد. لذا از آنجایی که بنا بر شواهد، کودکان چه به صورت فردی و چه به صورت اجتماعی، تحت شرایط تبعیض و ناتوانایی زندگی می‌کنند و قدرت و توانایی فردی و جمعی آنان نادیده انگاشته می‌شود، توانمندسازی می‌تواند راهکاری مناسب برای آنها باشد تا توانایی فردی و جمعی خود را بشناسند، به آگاهی دست یابند و بتوانند این توانایی‌ها را به منصه‌ی ظهور بگذارند.
سوایف و لوین یک الگوی سه مرحله‌ای برای توسعه آگاهی گروه پیشنهاد می‌کنند که در آن، ترکیب هر سه مرحله به طور کامل باعث خلق مفهوم توانمندسازی می‌شود. این مراحل چنین‌اند: ۱- دستیابی به آگاهی شناختی نسبت به علایق شخصی فرد، موقعیت فرد با توجه به سیستم توزیع قدرت اجتماعی حاکم و موقعیت هر فرد در رابطه با خودش در درون سیستم. ۲- داشتن احساسات موثر نسبت به آگاهی شناختی، برای مثال احساسات متقابل یک فرد درهنگام مواجه شدن با افراد دیگر نسبت به آنان(به‌ ویژه وظیفه‌شناسی در برابر بی‌تفاوتی). ۳- شناخت هدف که همان ایجاد تغییرات درسیستم توزیع قدرت اجتماعی است به‌گونه‌ای که شرایط اجتماعی فرد بهبود یابد و علایق شخصی فرد را بسوی تعادل بیشتر پیش برند (Gutierrez 1998: 35).
با بررسی این الگوها مشخص می‌گردد که دستیابی به شناخت و هوشیاری، لزوم ایجاد تغییرات فردی و اجتماعی و همچنین احساسات درونی و قدرت بیان آنها، در فرایند توانمندسازی اهمیّت دارند. در واقع در این الگو ذکر شده است که آگاهی، لزوم تغییرات فردی و همچنین بیان احساسات فردی از مواردی است که بدون وجود آنها فرایند توانمندسازی رخ نمی‌دهد. در اینجا می‌توان براساس این الگوهای کلی و عام و سازگارکردن آنها با شرایط ویژه کودکان مورد ظلم قرار گرفته، یک الگوی توانمندسازی برای کودکان ایجاد کرد. در واقع این الگو به شرایط ویژه کودکان نیز به عنوان گروهی که عقب‌نگه داشته شده و حقوق‌شان پایمال گردیده‌اند، توجه کرده است. الگوی توانمندسازی کودکان از سه جزء تشکیل شده است: ۱- توسعه آگاهی کودکان در مورد خودشان ۲- کاهش شرمساری و سرزنش خود و اعلام خشم به عنوان یک کاتالیزور در برابر تغییرات و ۳- فرض مسئولیت فردی برای تغییر در خود و در اجتماع. این سه جزء، متراکم، دایره‌وار و در حال پیشرفت هستند. از این رو در توانمندسازی لحظه‌ای درنگ وجود نداردGutierrez 1998:35) ).
این الگوی سه جزئی، آگاهی، بیان احساسات و قبول مسئولیت را در سرلوحه کار خود قرار می‌دهد. برطبق این الگو کودکان برای آنکه به توانمندسازی دست یابند، می‌بایست در اولین گام نسبت به خود و نیازهای خود، آگاهی یابند. کودکان تا پیش از آنکه ندانند نیازهایشان چیست و چرا به آنان دسترسی ندارند، نمی‌توانند در راه توانمندسازی گام بردارند. در مرحله بعدی کودکان می‌بایست احساسی را که باعث می‌شود خود را ناتوان بپندارند، کنار بگذارند و نارضایتی خویش را از شرایط موجود اعلام دارند. برطبق این الگو ابراز نارضایتی می‌تواند به عنوان تسریع کننده‌ی تغییرات، مورد بهره‌برداری قرار گیرد. در واقع تا کودکان احساسات خود را بروز ندهند، کسی نخواهد فهمید که آنها چه می‌خواهند و بنابراین تغییری بوجود نخواهد آمد. در آخرین مرحله‌ی الگو، فرض مسئولیت فردی برای تغییر در خود و در اجتماع وجود دارد، به این معنا که فرد و در اینجا کودکان می‌بایست خود مسئولیت ایجاد تغییر را به عهده گیرند، خواه این تغییر درونی باشد و خواه مربوط به جامعه. کودکان باید برای پیشرفت، خود پرچم‌دار تغییر باشند و منتظر نمانند که دیگران برای آنها دست به اقدام بزنند.
۲-۷-۲ اصول توانمندسازی کودکان خیابانی
اصول توانمندسازی از این‌جهت مهّم است که سیر حرکت کمک‌کنندگان در این امر را در رسیدن به هدف فرایند مشخص می‌سازد، البته اغلب در بین سیستم‌های مختلف تفاوتهایی در اجرای اصول وجود دارد امّا این تفاوتهای جزئی مشکلاتی را در اجرای این فرایند ایجاد نمی‌کند، مهّم، پذیرش اصل فرایند است.
روز استفن^[۴۱] سه اصل را درخصوص توانمندسازی مطرح می کند:
۱- استفاده از مفاهیم (ایجاد درک و بینش مناسب): که بیشتر تمرکز بر درک مراجعان از مفهوم اجتماعی بودن دارد تا تأکید بر پنداشت‌ها و خط‌مشی‌های کمک‌کنندگان (مددکاران اجتماعی). این اصل متمرکز بر توسعه گفتگوهایی بین مراجعان و مددکاران اجتماعی است که به واقعیت‌های زندگی آنان می‌پردازند. در این گفتگوها مراجعان می‌توانند احساساتشان را نسبت به موقعیت‌های مختلف زندگی بیان کرده و پس از بحث در خصوص آنها به درک بهتری از زندگی برسند.
۲- توانمندسازی: جریانی که از طریق آن مددکاران اجتماعی به حمایت مراجعان می‌پردازند تا آنان بتوانند نسبت به نیازهای احتمالی که در زندگی با آن روبرو می‌شوند، شناخت و درک بهتری داشته باشند. کار مددکاران اجتماعی در این فرایند متمرکز بر کمک به مراجعین در تصمیم‌گیری‌هایی است که بر زندگی آنان تأثیرات مهمی خواهد گذاشت.
۳- جامعیت (فعالیت‌های جمعی): که توجه به کاهش احساسات انزوا و کناره‌گیری در مراجعان و تأکید بر برقراری ارتباطات اجتماعی در میان آنان دارد. تجارب ناشی از این مشکل اجتماعی شدن، احساسات پایداری را در زمینه خود ارزشی در میان مراجعان ایجاد می‌نمایند. (اقلیما، ۱۳۸۸: ۱۸۶)
پین^[۴۲]پنج اصل مهم توانمندسازی را در عمل مددکاران اجتماعی چنین بیان می‌کند:
۱- شناخت و تأکید بر ظرفیت‌ها و توانمندی‌های مثبت افراد: او معتقد است که همه انسانها دارای درک، توانایی و مهارت‌هایی می‌باشند. در شناخت انسان‌ها باید به این ظرفیت‌های بالقوه توجه نمود نه بر برچسب‌های منفی.
۲- توجه و ارزش قائل شدن برای حقوق انسان‌ها: همه افراد دارای حقوقی هستند که باید توسط دیگران در نظر گرفته شود. همه انسان‌ها حق دارند که وقتی در مورد مسائل و نیازهایشان صحبت می‌کنند، دیگران به آنها گوش دهند، زندگی‌شان را خودشان کنترل نمایند، خود تصمیم بگیرند که آیا مشارکت داشته باشند یا خیر و…
۳- توجه به ارتباط متقابل بین مشکلات فردی و اجتماعی: پین معتقد است همواره مشکلات افراد، علاوه بر کمبودها و نارسایی‌های فردی از طریق اجتماعی نظیر فشار، سیاست، اقتصاد و قدرت نیز ناشی می‌شود.
۴- تأکید بر فعالیت‌های جمعی(کار جامعه‌ای): پین، قدرت فعالیت‌های جمعی را به عنوان یک عامل مثبت درنظر گرفته و عنوان می‌کند که بدلیل قدرتمندتر بودن فعالیت‌های جمعی در بین مردم، فرایند توانمندسازی نیز در عمل باید به آن بپردازد.

کارکنان توانمند می توانند منبع بزرگی از اندیشه های خدماتی باشند .
دادن حق اظهار نظر به کارکنان در مورد چگونگی انجام امور ، می تواند به بهبود ارائه خدمات و اندیشه ها برای خدمات جدید منجر شود . کارکنان غالبا آماده اند و تمایل دارند عقایدشان را پیشنهاد کنند .( بیژن عبدالهی و عبدالرحیم نوه ابراهیم ، ۱۳۸۶ ، ص ۲-۲۳ )

مزایای توانمندی در جای دیگر ذکر شده :
۱ - افزایش رضایتمندی کارکنان، مشتریان و ارباب رجوع
۲ - کارکنان احساس مثبتی نسبت به شغل و خودشان می کنند
۳ - کارکنان احساس نمی کنند که خون آنان به وسیله سازمان مکیده می شود لذا از تمام توان و شایستگیهای خود برای ارتقا عملکردشان استفاده می کنند
۴ - باعث افزایش احساس تعهد و تعلق در کارکنان می شود
۵ - تحقق اهداف سازمان آسان تر می گردد
۶ -کاهش ضایعات، هزینه ها و کالاهای مرجوعی و درنتیجه موجب افزایش سوددهی می گردد
۷ - کاهش نظارت مستقیم بر عملکرد کارکنان
۸ - کاهش بروز استرس حوادث، سوانح، در محیط کار
۹ - بهبود شرایط ایمنی در محیط کار
۱۰ - تغییر نگرش کارکنان از «داشتن» به «خواستن» یعنی همیشه باید به خواستنها فکر کرد
۱۱ - بهبود ارتباطات میان مدیریت و کارکنان یا روان سازی است که باعث می شود بسیاری از مشکلات روزمره به وسیله ارتباطات حل شده و دیگر نیازی به تشکیل جلسه نباشد. بدیهی است نیاز به برگزاری جلسه، وقتی است که قرار است نکات و مسائل بسیار مهم در آن مطرح گردد که باعث افزایش احساس مالکیت کارکنان نسبت به شغلشان می شود.
۲-۱۳) موانع توانمند سازی نیروی انسانی
وتن و کمرون (۱۹۹۸ ) یک دلیل عمده برای عدم تمایل مدیران به توانمند ساختن کارکنان را نگرش های شخصی مدیران می دانند . نگرش های مدیران را می توان در سه طبقه ساماندهی کرد:
◊ نگرش های مدیران در مورد زیر دستان :
مدیرانی که از توانمند ساختن دیگران خود داری می کنند ، اغلب بر این باورند که زیر دستان آنان برای انجام دادن کار مورد نظر به اندازه کافی تبحر ندارند و علاقمند نیستند که مسئولیت بیشتری بر عهده بگیرند ؛ آنها بیش از توان خود مسئولیت دارند و قادر به پذیرش مسئولیت بیشتری نیستند . برای آموزش به وقت بسیار زیادی نیاز دارند ، یا نمی باید درگیر کارها یا مسئولیت هایی بشوند که نوعا مقامات بالاتر انجام می دهند . آنان احساس می کنند که مشکل عدم توانمندی مربوط به کارکنان است نه مربوط به خودشان . استدلال این است : علاقمندم که افرادم را توانمند سازم ، اما آنها مسئولیت نمی پذیرند .
◊ فقدان امنیت شخصی :
بعضی از مدیران می ترسند چنانچه دیگران را توانمند سازند تحسین ها و پاداش های مرتبط با انجام دادن موفقیت آمیز کار را از دست بدهند . آنان به سهیم شدن دیگران در تخصص و مهارت خویش تمایل ندارند و با ترس از دست دادن قدرت یا مقام خویش ، دوست دارند اسرار تجارت خود را با دیگران بگویند . آنان ترجیح می دهند که خودشان روی وظایف کار کنند تا اینکه دیگران را درگیر سازند ، یا از بر عهده گرفتن هزینه هایی که اشتباهات دیگران به همراه دارد ، ناخرسندند . استدلال این است : به توانمند کردن دیگران علاقمندم ، اما هنگامی که این کار را می کنم ، آنان یا کار را خراب می کنند یا اینکه می کوشند افتخار تمام کار را به خود اختصاص دهند . (بیژن عبدالهی و عبدالرحیم نوه ابراهیم ، ۱۳۸۶ ، ص ۲۵ )
◊ ضعف فرهنگ سازمانی :
عدم حمایت کافی مدیران، طرح مساله بدون مشارکت کارکنان، تحمیلی بودن فرایند و اینکه کارکنان احساس کنند که الزاماً باید آن را بپذیرند (غلامعلی سرمد ، روابط انسانی در سازمانهای آموزشی، انتشارات سمت، ۱۳۷۸،ص۲۳۱ ).
◊ عدم شناخت کافی نسبت به وضعیت پیش‌ آمده و مبهمی که پیش خواهد آمد. (علی رضاییان، تجزیه و تحلیل و طراحی سیستم ،دانشکده علوم اداری دانشگاه تهران،۱۳۷۷،ص ۳۳ ).
◊ نیاز به کنترل دیگران :
مدیرانی که کارکنان خود را توانمند نمی سازند ، اغلب نیاز شدیدی به آن دارند که آنچه در جریان است را در دست گرفته و آن را هدایت و بر آن حکومت کنند . به اعتقاد آنان بدیهی است که فقدان یک دستور کار و اهداف روشن از جانب کارفرما و سست بودن کنترل ، به آشفتگی ، ناکامی و شکست کارکنان منتهی خواهد شد . آنان احساس می کنند که مدیریت مقامات ارشد سازمان امری اجتناب ناپذیر است . به علاوه ، آنان اغلب از سخنرانی های هیجان انگیز ، کار گروهی ، نظام پیشنهادات ، برنامه های غنی سازی شغل و دیگر فعالیت های مربوط به برنامه ریزی ، نتایج نا امید کننده و کوتاه مدت می بینند . استدلال این است : به توانمند سازی افراد علاقمندم ، اما آنان به راهنمایی های روشن و یک رشته خطوط راهنما نیاز دارند . در غیر این صورت ، فقدان دستور کار به آشفتگی منتهی خواهد شد .
علاوه بر دلایل فوق ، کوین و اسپریتزر ( ۱۹۹۷ ) ساختار سازمانی را به عنوان یکی از موانع عمده توانمند سازی نیروی انسانی می دانند و اظهار می دارند ” واقعیت این ست که بسیاری از ما با تقویت ساختار سازمانی و نظام های کنترل ، برنامه توانمند سازی را به خوبی اجرا نمی کنیم . بطور عمدی و غیر عمدی پیامی را می فرستیم ک
ه واقعا به کارکنان اعتماد نداریم و این موجب می شود که برنامه توانمند سازی سست شود . این گونه ساختار ها و نظام های کنترل به جای آرامش ، فشارهایی را ایجاد می کنند که ابتکار و ریسک پذیری را از بین ببرد “.
بنابراین فرهنگ بوروکراسی ( دیوان سالاری ) که شامل لایه های چند سطحی از سلسله مراتب می شود ، مانع تغییر است . این فرهنگ بر حفظ وضع موجود از طریق دستورات سنتی قوی از بالا به پایین ، فقدان یک بینش قابل اعتماد برای آینده ، تفکر کوتاه مدت مدیریتی و فقدان حمایت مدیریت از تغییر تاکید دارد . علاوه بر این ، فرهنگ فوق توسط یک نظام پاداش دهی که بر حفظ وضع موجود تاکید دارد ، تقویت می شود . موریس و ویلکاکس ( ۱۳۷۹ ) ” ساختار سازمانی را یکی از موانع و مشکلات اجرای برنامه توانمندسازی می دانند و بیان می کنند که اگر در سازمان شما طبقات مختلف مدیریتی وجود داشته باشد ، چنین ساختاری ، دیوان سالارانه است . آنگاه برای افراد خط مقدم ، پذیرش مسئولیت ، کار بسیار مشکلی خواهد بود “ .( بیژن عبدالهی و عبدالرحیم نوه ابراهیم ، ۱۳۸۶ ، ص۲۷ )
◊ عدم وجود مدیریت ارزیابی عملکرد به منظور ارزیابی و اصلاح فرایند توانمندسازی (علی اکبر بابایی و همکاران، توانمندسازی کارکنان- سرمایه‌گذاری جایگزین، مجله تدبیر، شماره ۱۲۹،۱۳۸۱،ص ۹۳ )
۲-۱۴) مدل های توانمندسازی :
مطالعه ادبیات مدیریت نشان می دهد، در مورد توانمندسازی کارکنان رویکردهای مختلفی هست . هر یک از صاحبنظران ارائه کننده مدل با توجه به تعریف خود از توانمندسازی، فرایند آن، عناصر و عوامل موثر بر توانمندسازی، که در مدل خود ارائه کرده اند در واقع، رویکردی در این حوزه را نشان می دهند که با برشمردن عناصر مشترک مدلهای آنان، می توان آنها را در یک گروه قرار داد و تحت عنوان یک رویکرد از آنها نام برد .
خلاصه رویکردها در جدول ذیل آورده شده اند.

۹۶

جدول (۷۰-۴) ضرایب رگرسیون رقابت………………………………………………………………………………………………………

۹۷

جدول (۷۱-۴) نتایج ضریب همبستگی پیرسون در مورد فرضیه فرعی سوم………………………………………………………..

۹۷

جدول (۷۲-۴) تحلیل رگرسیون………………………………………………………………………………………………………………….

۹۸

جدول (۷۳-۴) تحلیل واریانس مربوط به مدل رگرسیون………………………………………………………………………………….

۹۸

جدول (۷۴-۴) ضرایب رگرسیون تغییر سیستم حسابداری……………………………………………………………………………….

۹۹

جدول (۷۵-۴) ضریب همبستگی جزئی………………………………………………………………………………………………………..

چکیده
جهانی شدن و افزایش پیچیدگیهای تجاری به همراه پیشرفت چشمگیر در فناوری، منجر به توسعه روشها و تکنیکهای حسابداری مدیریت شده است. از طرفی، با توجه به رشد و اهمیت فزاینده این تکنیک­ها، ارزیابی عملکرد آن­ها نیز بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در این تحقیق که به صورت پیمایشی روی نمونه­ها با ۱۲۰ پرسشنامه دریافت شده از مدیران و کارشناسان حسابداری در شرکت‌های تولیدی پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران و شرکت‌های خدماتی سه صنعت مواد غذایی، بهداشتی - آرایشی و پوشاک صورت گرفته است. تحقیق مورد نظر از جهت هدف،‌ یک تحقیق کاربردی است. از لحاظ نوع طرح تحقیق به جهت تکیه ‌بر اطلاعات تاریخی، پس رویدادی است و روش استنتاج آن توصیفی- تحلیلی می‌باشد. با بهره گرفتن از روش همبستگی و رگرسیون فرضیه ­های پژوهش آزمون گردید. نتایج حاصل نشان می­دهد که بین رقابت و تغییر سیستم حسابداری مدیریت در بیشتر عوامل تأثیرگذار مورد نظر، رابطه معنی­داری وجود داشت. همچنین بین عملکرد شرکت با رقابت و تغییر سیستم حسابداری مدیریت، رابطه معنی­داری وجود دارد.
کلمات کلیدی: سیستم حسابداری مدیریت، رقابت، شاخص­ های عملکرد و تغییر سیستم.
فصل اول:
کلیات تحقیق
(۱-۱) مقدمه
اقتصاد ایران در شرایطی است که از یک ‌طرف جهت آزادسازی تجاری تحت‌فشار شدید بین ­المللی است و از طرف دیگر به‌منظور توسعه پایدار، ناگزیر از توسعه قابل‌ملاحظه صادرات غیر نفتی و افزایش سهم آن در کل صادرات کشور است. با وجود منابع و ظرفیت‌ها و استعدادهای زیاد، به نظر می­رسد بنگاه­های ایران به‌ واسطه حمایت، هدایت و مدیریت مناسب، می­توانند به درجه قابل قبولی از رقابت‌پذیری در عرصه بازارهای جهانی دست ‌یافته و منشأ اثرات قابل‌توجهی در بهبود شرایط اقتصادی ایران شوند.
با عنایت به اینکه یکی از ویژگی‌های بنگاه­های موفق، برخورداری از قدرت رقابت­پذیری است و در عین‌حال ویژگی بارز بنگاه­های ناموفق، عدم برخورداری از این قدرت است. از دلایل مهم ناکامی شرکت­های تولیدی و خدماتی ایران در بازارهای بین ­المللی، می­توان به عدم رقابت­پذیری آن­ها در بازارهای هدف جهانی اشاره نمود. چنانچه بتوان ریشه ­های عدم رقابت­پذیری و عوامل تشکیل­دهنده و مؤثر بر رقابت­پذیری این شرکت­ها را شناسایی نمود، می­توان راهکارهایی را جهت افزایش قدرت رقابت­پذیری در شرکت‌های فعال در فضای کسب‌وکار کشور پیشنهاد نمود.
حسابداری مدیریت به‌عنوان فرایند شناسایی، اندازه ­گیری، جمع­آوری، تجزیه‌وتحلیل، تدارک، مشارکت و ارتباط با اطلاعات مالی، مورد استفاده مدیریت در برنامه­ ریزی، ارزیابی و کنترل عملیات داخل سازمان تعریف می‌شود که امروزه در هدایت بنگاه­ها و تحقق اهداف آن­ها نقش قابل‌توجه ای دارد (رهنمای رود پشتی،۱۳۸۷). مسأله حسابداری مدیریت در حقیقت بررسی یک فرایند است و محدود به ‌یادگیری مجموعه ­ای از روش­ها نمی ­باشد. نیاز به اطلاعات نیروی محرکه حسابداری مدیریت محسوب می­ شود. اطلاعات حسابداری مدیریت غالباً دو منظور اصلی تسهیل در تصمیم‌گیری و تأثیر بر تصمیم ­گیری را تأمین می­ کند و با ارائه اطلاعات مفید، تصمیم‌گیرندگان را در انتخاب بهترین راه‌ حل از میان راه ‌حل‌ها یاری می­دهد؛ اما این اطلاعات غالباً بر تصمیم مدیران اثرگذار می­باشند (شباهنگ، ۱۳۷۸).
اکثر وظایف حسابداری مدیریت نظیر بودجه­بندی، قیمت­ گذاری محصول، اندازه ­گیری عملکرد و طراحی سیستم­های پاداش مستلزم تصمیم ­گیری چندگانه و خاص توسط حسابداران مدیریت می‌باشد. برای مثال افرادی که سیستم پاداش و اندازه‌گیری عملکرد را طراحی می­ کنند باید برای هدف آن سیستم تصمیم ­گیری نمایند و اولویت‌ها ­و فرصت‌های بیرونی افرادی که عملکردشان را مورد سنجش قرار خواهند داد، برآورد نمایند. آن­ها همچنین نیاز به برآورد ویژگی­های آماری معیارهای عملکرد نظیر، دقت همبستگی معیارهای چندگانه دارند و لازم است که به‌منظور انتخاب معیارهای عملکرد و چگونگی کاربرد معیارها در سیستم پاداش، همه برآوردهای فوق را با هم ترکیب نموده و در تصمیم‌گیری منظور نمایند که در این ترکیب، اطلاعات ناشی از قضاوت فردی، عامل مؤثری به‌حساب می ­آید. (بیرنبرگ و همکاران،۲۰۰۷)^[۱].

سازمان­های امروزی در عصر اطلاعات، فعالیت و رقابت می­ کنند و اطلاعات تبدیل به منبع کلیدی اکثر سازمان­ها شده است. درواقع مبنای رقابتی از اطلاعات مشهود به اطلاعات نامشهود تغییر یافته است. جنبش نرم‌افزاری و تغییر و تحول سریع عصر امروز در حوزه علوم مدیریت و همچنین تأثیرات آن در حسابداری و گزارش ­دهی به صاحبان سرمایه، افراد مسئول در این امر را به آن وا‌داشته که به فکر یافتن راه‌ حل‌ هایی برای حرکت سریع به‌سوی رشد و توسعه باشند. در این راستا تصمیماتی که توسط مدیر اخذ می­ شود، به‌طور عمده درحرکت به‌سوی رشد و توسعه تأثیر مستقیم خواهد داشت. به همین جهت در دسترس بودن اطلاعات مناسب صحیح، به ‌موقع و مربوط می ­تواند مدیریت را در این امر خطیر یاری رساند. به‌علاوه، با توجه به این‌که امروزه روابط اقتصادی میان واحدهای تجاری بسیار پیچیده و رقابتی شده است، بقای یک واحد تجاری متأثر از در اختیار داشتن اطلاعات است و به همین جهت، مسئله اهمیت بیشتری پیدا می­ کند.
(۲-۱) بیان موضوع تحقیق
محققان در سال­های اخیر به این نتیجه رسیده ­اند که سازمان­ها در عصر حاضر به ‌منظور سازگاری سریع با تغییر محیط اجتماعی و سازمانی نیاز به سیستم مدرن کنترلی و حسابداری مدیریت دارند. نظریه­ای وجود دارد مبنی بر اینکه سیستم مدرن کنترلی و حسابداری مدیریت (از قبیل هزینه­یابی مبتنی بر فعالیت، مدیریت مبتنی بر فعالیت، هزینه­یابی بر مبنی هدف و ارزیابی عملکرد متوازن و …) اطلاعات مربوط به سیگنال­های پیوسته که در فعالیت­های عملیاتی و تصمیم ­گیری­های روزانه مدیران ارشد و سایر پرسنل‌ها ضروری و مهم است را برای آن­ها فراهم می­ کند (مورس ۲۰۰۶)^[۲].
زمانی که مطالعات و تحقیقات پیشین مربوط به حسابداری مدیریت رابطه میان محیط، ویژگی­های سازمانی، سیستم کنترلی و عملکرد را بررسی کرده ­اند، ‌یک بررسی سیستماتیک تجربی مبنی بر اینکه آیا عملکرد سازمانی تحت تأثیر رقابت و تغییرات در سیستم کنترلی و حسابداری مدیریت قرار دارد یا خیر صورت گرفته است. (آبرنتی وبوونز، ۲۰۰۵)^[۳].
با توجه به‌ضرورت حصول رشد اقتصادی بالا و اهمیت فزاینده بخش صنعت برای اقتصادی مانند ایران، لازم است که مجموعه عوامل مؤثر بر رشد تولیدات صنعتی به‌وضوح شناسایی شوند تا به‌موجب آن بتوان سیاست­گذاری جامعی برای توسعه صنعتی و اقتصادی کشور تدوین نمود.
این تحقیق کمبود علمی تحقیقات اخیر حسابداری مدیریت را برطرف می­سازد و درک ما از سوابق و شرایط محیطی که بر اساس آن سیستم کنترلی و حسابداری مدیریت عملکرد را تحت تأثیر قرار می­دهد، کمک بسیاری می­ کند. ابتدا با ارائه شواهد بیشتر در مورد ارتباط تغییرات سیستم کنترلی و حسابداری مدیریت و عملکرد سازمانی مطالعات پیشین را گسترش می­دهد سپس این تحقیق بینش اضافی در درک ما از اثرات تغییرات در سیستم کنترلی و حسابداری مدیریت چه به‌صورت جداگانه چه به‌صورت مشترک بر رابطه میان رقابت و عملکرد را فراهم می­ کند این موضوع در تحقیقات اخیر حسابداری مدیریت به‌خوبی بررسی نشده است. با توجه به مباحث فوق مسئله اصلی تحقیق حاضر بررسی رابطه بین رقابت و تغییر سیستم مدیریت حسابداری بر عملکرد سازمان می‌باشد.
(۳-۱) اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
موضوع جهانی‌شدن و افزایش پیچیدگی­های تجاری به همراه پیشرفت چشم­گیر در فناوری منجر به توسعه روش­ها و تکنیک‌های حسابداری مدیریت ‌شده است. از طرفی امروزه با توجه به رشد و اهمیت فزاینده این تکنیک­ها، ارزیابی عملکرد آن‌ها نیز بسیار موردتوجه قرارگرفته است.