ضرورت انتخاب عده-ای معدود از میان داوطلبان آموزش عالی پدیده ای است که شروع آن به چند دهه قبل باز­می­گردد. در­این­باره، دلایل و توجیهات گوناگونی وجود دارد از جمله:

1. 1. تقویت نظریه نخبه­گرایی پس از بروز جنگ جهانی دوم به­ دلیل تعادل میان تعداد داوطلبان و ظرفیت طبیعی دانشگاه­ها و مؤسسات آموزش عالی در نتیجه افزایش تقاضای اجتماعی و بروز پدیده­ای به­نام انفجار دانش.

1. 1. کمبود نیروی انسانی(استاد)، فضا و آزمایشگاه.

1. تحت فشار قرار گرفتن مؤسسات آموزش عالی به­ دلیل افزایش داوطلبان ورود به آموزش عالی در اثر رشد جمعیت(نورشاهی، ۱۳۷۷).

آموزش عالی معرف نوعی از سرمایه ­گذاری در منابع انسانی است که می ­تواند موجبات ارتقای دانش، مهارت ­ها و نگرش-های مورد­نیاز کارکنان سازمان­ها اعم از فنی، حرفه­ای و مدیریتی را فراهم سازد(ایران­منش و کامرانی، ۱۳۸۴). بنا­بر­این، پیشرفت جوامع وابستگی انکار­ناپذیری به سطح آموزش و تحصیلات و گسترش کمّی و کیفی نظام آموزشی و به­ ویژه نظام آموزش عالی دارد. از این­رو، هر اندازه که آموزش عالی در اشکال دولتی و خصوصی آن بتواند در سطوح گسترده ­تر و ژرفای عمیق­تری از جامعه نفوذ کند، دامنه تأثیرات آن در اجتماع چشم­گیرتر خواهد بود(اخوان­کاظمی، ۱۳۸۲).

در بین دوره ­های مختلف آموزش عالی، تحصیلات تکمیلی دارای نقش و منزلتی والاتر است، زیرا وظیفه تربیت نیروی انسانی متخصص در عرصه آموزش، پژوهش و خدمات را بر­عهده دارد. در سال­های اخیر، رشد کمّی تحصیلات تکمیلی در ایران روندی روز افزون داشته و اکنون بعد کیفی آن مورد توجه سیاست­گذاران و تصمیم­ گیران نظام آموزش عالی است(نیلی، ۱۳۸۳). کیفیت در آموزش عالی با دستیابی به اهداف و کسب یا تأیید استاندارهای عمومی و قابل­قبول مرتبط است و تضمین کیفیت به معنای وجود برنامه­ ریزی و بررسی منظم آن برنامه به­منظور تعیین استانداردهای قابل قبول در آموزش، پژوهش و ساختار سازمانی است که در حال حاضر وجود دارد و افزایش خواهد یافت(پازرگادی و همکاران، ۱۳۸۴).

راه ­اندازی دوره ­های دکترای تخصصی همواره یکی از اهداف نظام­های آموزش عالی بوده و به­عنوان شاخص علمی و تکمیل کننده­ چرخه­ی تحصیلات محسوب شده است. این برنامه­ ها، نشانگر بخش مهم و کلیدی از آموزش و پرورش دانشگاهی است و معمولا به­عنوان درگاه ورود به مشاغل دانشگاهی در آینده محسوب می­شوند. با افزایش تعداد دانشجویان دکترا طی سال­های اخیر در تمامی دانشگاه ­های جهان، و تغییرات عمده و اساسی که در بازار کار جهانی رخ داده است، تقریبا تمامی دانشگاه­ها با چالش اصلاح و بازنگری برنامه ­های دکترا در راستای تطابق با شرایط جدید رو­به­رو هستند.

با توجه به تفاوت اساسی دوره­ دکترا از دو مقطع تحصیلی دیگر و بر­اساس اهداف مترقی و بلند­پروازانه­ای چون«توسعه مبتنی بر دانایی» یا ساخت و ایجاد«جامعه­ دانش­بنیان» و افزایش قدرت رقابت، لزوم تغییر و بازنگری در دوره ­های مذکور دو­چندان شده است و تلاش بسیاری از کشورها در این خصوص قابل توجه و عبرت­آموز است. از جمله­ این تلاش­ها به پروژه­ی بین ­المللی انجمن دانشگاه ­های اروپا EUA که با عنوان«برنامه ­های دکترا برای جامعه­ دانش­محور اروپا» در سال ۲۰۰۵- ۲۰۰۴ به اجرا در آمد، ‌می‌توان اشاره کرد(۲۰۰۵، EUA).

۲-۹ اهمیت و جایگاه دوره ­های دکترا در فرایند توسعه

توسعه یعنی تحول در وضعیت موجود و حرکت به­سوی شرایط بهتر. توسعه یک جامعه در سطح ملی و در­نهایت توسعه جامعه بشری در سطح جهانی مستلزم توجه عمیق به رشد فکری و معرفتی افراد جامعه از طریق نظام­های آموزشی است. تلاش نظام­های آموزشی در تربیت نیروی انسانی طیف گسترده ­ای از مقاطع مختلف(از مقطع پیش­دبستانی گرفته تا دکترا) را در بر­‌می‌گیرد. در این طیف، مقطع دکترا به­ دلیل تربیت اندیشه­هایی که بیشترین و عمیق­ترین تأثیر را در فرایند توسعه دارند از اهمیت بیشتری برخوردار است. به ­همین­دلیل، راه ­اندازی دوره ­های دکترا در دانشگاه ­های داخل و یا اعزام دانشجو به کشورهای پیشرفته برای تحصیل در این مقطع مورد­توجه خاص دولت­های مترقی بوده و هست(فتاحی،۱۳۸۰).

۲-۱۰ هدف­های دوره دکترا

دوره دکترا به­منزله یکی از عالی­ترین مقاطع علم­جویی و دانش­پژوهی در نظام آموزش عالی، هدف­ها و فلسفه خاصی را دنبال می­ کند. مهم­ترین هدف کلی از تشکیل چنین دوره­ای، فراهم آوردن محیط و شرایط لازم برای آنانی است که طالب ورود به سطح عالی­تری از حقیقت­جویی و درک عمیق­تر مفاهیم و پدیده ­های جهانی به­منظور کسب توانایی ذهنی مؤثر بر فرایند توسعه جامعه هستند. بر­این­اساس، هر دانشگاهی که اقدام به تشکیل دوره ­های دکترا می­ کند، هدف­های ملموس­تری را تدوین می­ کند(فتاحی، ۱۳۸۰).

۲-۱۱ روش های مختلف آزمون دکتری در ایران

۲-۱۱-۱ آزمون غیرمتمرکز

در این روش پذیرش دانشجو در هر یک از رشته‌های تحصیلی دارای مجوز شورای گسترش آموزش عالی در مقطع دکتری داخل توسط دانشگاه و ‌بر اساس مقررات مربوط و با نظارت وزارت صورت ‌می‌گیرد(صفریان، ۱۳۷۷).

دانشگاه باید تاریخ و نحوه برگزاری ازمون هر رشته و شرایط پذیرش و مهلت ثبت نام را از طریق روزنامه های کثیرالانتشار به اطلاع داوطلبان سراسر کشور برساند. دانشگاه همچنین باید شرایط عمومی و اختصاصی پذیرش دانشجو و سایر ضوابط و مقررات و اطلاعات موردنیار داوطلبان را به نحو مقتضی به اطلاع آنان برساند. به علاوه دانشگاه موظف است مراتب فوق را حداقل ۲ ماه قبل از برگزاری آزمون به طور کامل به اطلاع معاونت آموزشی وزارت و سازمان سنجش آموزش کشور برساند(سازمان سنجش آموزش کشور).

سازمان سنجش آموزش کشور ‌بر اساس اطلاعات دریافتی از دانشگاه ها نسبت به ایجاد بانک اطلاعاتی آزمون های دکتری اقدام می­ نماید. به نحوی که داوطلبان بتوانند از طریق تماس مستقیم با سازمان مذکور در موقع مقتضی از برنامه و شرایط آزمون دکتری دانشگاه ها اطلاع حاصل نمایند.