به طور کلی خاکهای شهرستان لنگرود به دلیل جنس سنگ مادر، وفور، عناصر آبرفتی و بارش زیاد مطلوب بوده را می‌توان به چهار دسته تقسیم بندی نمود.
۱) خاکهای کوهستانی
۲) خاکهای کوهپایه ای و دشتهای دامنه ای
۳) خاکهای دشت آبرفتی
۴) خاکهای دشت ساحلی
۱) خاکهای کوهستانی:
خاکهای کوهستانی کم عمق بوده و ضخامت ناچیزی دارند. از نظر زراعی به استثنای قطعات کوچک قابل توجه نیستند و در نقاط مرتفع به چشم می‌خورند. عموما در قلمرو جنگلها هستند. و چون روند تشکیل خاک در مقابل فرسایش بسیار به آهستگی صورت می‌گیرد. لذا اقدامات جدی در جهت تثبیت دامنه ها و حفاظت خاک در این مناطق ضروری است.
۲) خاکهای کوهپایه ای و دشتهای دامنه ای:
این خاکها در حاشیه ارتفاعات به صورت نواری در جنوب شهرستان لنگرود (از لیلا کوه تا کومله) کشیده شده اند و بین جلگه و کوهستان قرار دارند شیب این اراضی ملایم تا متوسط بوده (معمولا بین ۲ تا ۱۵ درصد) اغلب پستی و بلندی به صورت کم و بیش به چشم می‌خورد به همین دلیل در این خاکها قابلیت کشت چای و مرکبات افزایش یافته و در حال حاضر به این کشتها اختصاص یافته است. بالا بودن قابلیت زراعی خاکهای این منطقه موجب تراکم بیشتر جمعیت در این اراضی شده است. کیفیت درختان مرکبات پرشکوه در منطقه زبانزد است.
۳) خاکهای دشت آبرفتی:
خاکهای دشت آبرفتی حاصل فرایند رسوبگذاری مسیر قدیمی‌رودخانه بوده و دارای مواد آلی نسبتا مطلوبی است. خاک آن مسطح و دارای کمترین شیب بوده( حدود ۲٪) و در بعضی قسمتها اغلب گود و متشکل از مواد آبرفتی است، زهکشی طبیعی این خاکها به جزء در کناره رودخانه ها که کمی‌مرتفع ترند بسیار ضعیف است. بافت این خاکها سنگین بوده و اغلب زهدار می‌باشد، ویژگی خاص این آنها را جهت کشت برنج مناسب بوده احداث باغات در این اراضی بیشتر بر روی پشته‌ها و در حاشیه رودخانه هاست. اصولا زهاب زیاد در این اراضی باعث نقصان محصول برنج می‌گردد که برای بهره برداری صحیح از اراضی باید اقدام به ایجاد شبکه زهکشی (سطحی و عمقی) به منظور خارج نمودن هرز آب و جلوگیری از ماندابی شدن اراضی گردد و از آب آن در اراضی پایین دشت استفاده به عمل آید. این خاکها بیشترین گسترش را در شهرستان لنگرود دارند.

۴) خاکهای دشت ساحلی:
این خاکها به صورت نواری در حاشیه دریا کشیده شده اند. شیب این خاکها کم و اغلب شامل ماسه‌های ساحلی است. از لحاظ پروفیلی بافت این خاکها تکامل نیافته و درصد رس در آنها بسیار جزئی است این خاکها به دلیل عقب نشینی مکرر دریا برای کشاورزی چندان مناسب نبوده مگر در بعضی نقاط آن به کشت برنج و باغات اختصاص دارد. گیاهان عمده این تیپ شامل گونه‌های توسکا، انار وحشی و تبریزی بوده و گیاهان بوته ای همچون تمشک و هندوانه وجود دارد. (بنیاد مسکن، ۱۳۷۸، ص ۵۱ و ۵۲)
- جغرافیای تاریخی شهر لنگرود
ساختار فضایی – کالبدی هر شهر به گذشته آن و عوامل و حوادثی مربوط می شود که شرایط محیط را در طول زمان برای ایجاد و برقراری آن به وجود آورده است. در این جهت مروری بر ادوار تاریخی و مقایسه‎ای از تاریخ و گذشته و عوامل مختلف که از نظر هنری و فرهنگی محیط را سازمان داده و بر فضای کالبدی آن در روند گسترش و توسعه تأثیر داشته است، می تواند روشنگر چگونگی سازمان و ترکیب ساختمان شهر در شرایط کنونی باشد.
هر اندازه سابقه تاریخی و گذشته شهری غنی تر و حوادثی که در آن اتفاق افتاده پربارتر یاشد به یقین مرور و گذشت از ادوار آن هم نیازمند تأمل و تعمق بیشتری خواهد بود. شهرهای زیادی هستند که با وجود سابقه کهن، رویدادهایی که محیط را چندان تحت تأثیر قرار داده باشند درآنها رخ نداده است. لذا مطالعه تاریخی آثار باقیمانده و گذشته چنین شهرهایی نیزگذارتر وسهل تر خواهد بود (هدایت، ۱۳۸۰، ص۱۱۲). باوجود این آثار شهرنشینی پراکنده ونسبتاً اندک در لنگرود، بیانگر وجود تمدن گسترده تر شهری دردوره های طولانی در این شهر می باشد. لنگرود در دوازده کیلومتری شمال شرقی لاهیجان و ده کیلومتری مغرب و شمال غربی رودسرقرار دارد. با نام لنگرود اولین بار درسال پانصد و دوازده هجری، زمان مرگ سلطان محمدبن ملک شاه فرامرز- بن مردانشاه لنگرودی که از زندان خارج شد، و به کمک علاء الدوله علی مازندرانی ازاصفهان به طبرستان واز آنجا به لنگرود مراجعت نمودآشنا می شویم.
لنگرودیا «لنگاب رود» در سال هزار و سیصد و هشت هجری شمسی از لاهیجان جدا شد و با روستاهای تابعه به صورت شهرستان مستقلی درآمد. به دودلیل این شهر را لنگرود گفته اند : اول اینکه لنگرود درابتدا لنگرگاه بوده است ودوم آنکه لنگرود نام رودخانه ایست در جوار شهر که به دریای خزر می ریزد (میرزایی راد، ۱۳۸۱، ۳۸).
لنگرود در روزگاران پیشین دریا بوده و در زمان آخرین شاه هخامنشی از جمله یکصد و بیست و هفت ولایتی می باشد که خشک شده است. لنگرود در زمان سلاطین «کیا»که هم عصر صفویه بودند، به صورت قصبه ای معمور بود، که یک محله به نام «راه پشته» داشت و بعداً توسعه یافته و شهری بزرگ شد. سرزمین گیلان قبل از دوره صفویه به دو منطقه بیه پیش و بیه پس تقسیم می شد. لنگرود و نواحی شرق گیلان با مرکزین لاهیجان شامل ناحیه بیه پیش می شدند.
در دوره صفویه که هم عصر با حکومت کیانیان در این منطقه بود، شهر لنگرود با توجهاتی که شاه عباس بدان معطوف نمود رونق می گیرد و گسترش شهر در دو طرف رودخانه و در محل برخورد جاده شاهی (شاه عباسی) با رودخانه شکل می گیرد ودرضلع شرقی آن واحدهای تجاری و مسکونی تجار ایجاد می شود. برای ارتباط با طرف دیگر رودخانه یک پل آجری که دارای جلوه های با ارزش تاریخی و معماری است ایجاد می گردد. این پل امروزه نیز مستحکم و پابرجا و محل تردد ساکنین محلات دو طرف رودخانه می‎باشد. در این دوره راه پشته به عنوان هسته مرکز شهر دارای اهمیت فرهنگی و مذهبی وسکونتی داشته و بافت آن از یک مسجد، حسینیه، حوزه علمیه و ۲ حمام و واحدهای مسکونی تشکیل می شده است. فضاهای تجاری و داد و ستد شهر بیشتر در ضلع شرقی رودخانه و در جوار مرقد (آقا سید حسین) شکل گرفت وبرخی مناطق همجوار آن اختصاص به فضاهای مسکونی تجار و بازاریان و محل حکومتی گردید.
در دوره بعد از صفویه و در زمان رخنه افغان ها به ایران، گیلان به دست روس ها اشغال شد و لنگرود به ماننددیگر شهرهای کشور از رشد و توسعه باز ماند. اما بعد از فروپاشی حکومت افاغنه و روی کار آمدن افشاریه، نادرشاه به لنگرود توجهی خاص نمود بطوری که به واسطه عبور رودخانه پرآب درآن محل ساخت کشتی و لنگرگاه مخصوص نیروی دریایی شمال در این زمان گردید. ایجاد گمرک خانه و لنگرکاه در جوار بازار وحاشیه رودخانه باعث گردید تا لنگرود محل تردد قایق های تجاری و روابط اقتصادی این قسمت از منطقه با مناطق و شهرهای مازندران و گیلان شود. در این دوره جدای از لنگرگاه و گمرک خانه، فضاها تجاری و مسکونی جدید نیز بنا گردید و لنگرود کم کم از حالت قسبه ای بوددن خود در آمد و بعنوان شهر رشد یافت. مجموعه خان نشینی دریابیگی که در محل راه پشته قرار دارد از جمله آثار بازمانده تاریخی این دوره محسوب می شود. دراین مقطع زمانی، شهردر امتداد توسعه دوره صفویه رشد کرد و محلات جدید انزلی محله ودرب مسجد به وجود آمد. از زمان افشاریه تا دوره قاجاریه شهر رشد چشمگیری نیافت.
با روی کار آمدن قاجاریه و به خصوص دوره حکومت فتحعلی شاه، لنگرود مجدداً حیات خود را باز یافت در این دوره محلات قدیمی رشد کردند و محلات جدید نیز پای گرفتند به خصوص محله فشکالی که مقرحکومت محسوب می شد، از رونق ویژه‎ای برخوردار شد. از آثار به جا مانده این دوره مجموعه مسکونی منجم باشی است که وی از جانب فتحعلی شاه والی منطقه لنگرود شد. آثار این مجموعه هنوز باقی است (کهنسال، ۱۳۸۱، ۲۷).
در حد فاصل صفویه تا قاجاریه سیاحان و جهانگردان بسیاری از این منطقه گذر کرده اند و در یادداشت‎های خود از لنگرود و شکل و سیمای آن یاد کرده اند.«ابوت» در ۱۲۵۹ هجری قمری می گوید:
«لنگرود ده بزرگ یا قصبه ای است که در دوطرف رودخانه ساخته شده است. آب رودخانه ی لنگرود بسیار کند حرکت می کند. آبادی لنگرود در ۸ میلی دریاست. و می گویند که آب دریا، چند سال یکبار اینجا را فرا می گیرد ولی فعلاً سی سال گذشته که آب دریا به این شهر نیامده است.»
و «ملکونف» در ۱۲۷۷ می نویسد:
لنگرود در زمینی پست و باتلاقی … نخست در کنار دریا و لنگرگاه بود و به این مناسبت نام شهر به وجود آمده است. آب و هوای لنگرود گرم و ناسالم است و اما «ه.ل رابینو» مولف صاحب نظر کتاب «گیلان – ولایات دالمرز ایران» درباره ی لنگرود می نویسد:
«به سبب وجود رودخانه و مناظر این رود، شهر لنگرود از دلرباترین شهرهایی است که در ایران شناخته‎ایم.»
رودخانه ی لنگرود که روزگاری پر آب بود و پربرکت، شهر را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می کند و محله های لنگرود، بر ساحل راست وچپ رودخانه، در دو بخش به هم پیوسته قرار دارند. رابینو که بین سال های ۱۹۱۲-۱۹۰۶ لنگرود را دیده است ، می نویسد که: «این شهرمانندرشت و لاهیجان دفعات بسیاری به سبب حریق ویران گردیده است . لنگرود دارای هشت محله است که ۱۰۰۰ خانه دارد ، ۲۰۰ خانه سفالی، بقیه گالی پوشی، بسیاری از خانه ها دور از هم قرار دارند و باغ و حیاط آنها مانند انزلی با پرچین‎هایی از نی (Lowle) محدود شده است. محله ثروتمند آنجا شبیه رشت است. این شهر دارای ۴۵۰ دکان و دو انبار نفت، شش موسسه خشک کردن پیله ، نه حمام، بازاری تازه با شصت دکان در دست ساختمان، هشت مسجد، نه زیارتگاه و نزدیک ۵۰۰۰ نفر جمعیت است …».
نه تنها ارقام و آماررابینو ازسال ها پیش، کاستی ها و فزونی هایی گرفته، بلکه ازآغاز سلطنت رضاخان -۱۳۰۰ شمسی- تا شهریور ۱۳۲۰ و از آن پس تا امروزدگرگونی های زیادی درهمه ی زمینه های جغرافیای تاریخی لنگرودپدیدآمده است (طاهری، ۱۳۷۵، ص۲۷۲).
در مورد محله های لنگرود در دوره ناصرالدین شاه، ملگونف چنین آنها را بر می شمارد، لنگرود به محله‎های زیر تقسیم می شود:
محله فیشکلی: مسجد و بقعه آقا سید حسین آنجاست و نزدیک مسجد، مدرسه است، محله راه پشته با مسجد ویران شده و تکیه، کسگر محله، کی کلایه و انزلی محله، کاروانسرا در شهر.
مکنزی شرایط و موقعیت بندر لنگرود را چنین توصیف می کند: «سالیانه دو یا سه کشتی روسی نفت و میوه می‎آورند و در بندری که در دو فرسنگی شهر لنگرود است لنگر می اندازد. نفت، نمک، برنج را به وسیله کرجی هایی که روی رودخانه دیده می شوند می آورند. فلزات و ظروف سفالین و پارچه و سایر لوازم از سوریه به ارزش ۲۳۲۵۰ فرانک بوده وارد می شوند و ماهی دودی و ماهی شور را برای مصرف محلی از انزلی وارد می‎کنند». صادرات از لنگرود به روسیه شامل چوب، زغال چوب، برنج و سایر محصولات غذایی به ارزش ۲۲۷۹۷۵ فرانک برآورد شده که نشان می دهد ارزش صادرات این منطقه بیشتر از واردات آن بوده است (کهنسال، ۱۳۸۱، ص۳۷).
ویژگی های جمعیتی
جغرافی دانان ازدیرباز به رابطه انسان و محیط زیست وی واقف بوده اند ولی در سال های اخیر نقش جمعیت و اهمیت آن بیشتر از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. بنابراین سعی می نماید مسائل مختلف جغرافیایی را با پارامترهای جمعیتی مثل ترکیب های سنی و جنسی جمعیت، مهاجرت و عواملی که در رشد جمعیت موثر است و همچنین توزیع جمعیت و علل پراکنش آن مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند (مهدوی، ۱۳۷۷،ص ۹).
به همین جهت توزیع الگوهای فضایی جمعیت، ساختمان جمعیت و حرکات جمعیت و همچنین اثر نتایجی که این عوامل جمعیتی بر ویژگی های اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی جامعه بشری باقت قدیم شهر لنگرود دارد مورد توجه قرار می گیرد.
تعداد و توزیع و رشدجمعیت درشهرستان لنگرود
شهرستان لنگرود در سال ۱۳۷۵ دارای ۳۲۲۱۱ خانوار و ۱۳۶۵۷۵ نفر جمعیت بوده که از این تعداد ۶۸۶۷۹ نفر (۳/۵۰ درصد) درنقاط شهری و ۶۷۸۹۶ (۷/۴۹ درصد) در نقاط روستایی ساکن بوده اند. این نسبت براساس آمار سرشماری نفوس ومسکن سازمان مدیریت و برنامه ریزی درسال ۱۳۸۵ با داشتن ۳۸۶۲۶ خانوار دارای ۱۳۳۹۵۶ نفرجمعیت که ۷۸۵۲۴ نفر (۶/۵۸ درصد) در نقاط شهری و ۵۵۴۳۲ نفر (۴/۴۱ درصد) در نقاط روستایی ساکن هستند. این شهرستان براساس آخرین آمار سرشماری نفوس و مسکن در سال۱۳۹۰ دارای ۱۳۷۲۷۲ نفر جمعیت و ۴۴۳۴۴ نفر خانوار می باشد (سالنامه آماری استان گیلان ۱۳۷۵، ۱۳۸۵، ۱۳۹۰، مرکز آمار ایران).
تعداد و توزیع و رشدجمعیت در شهر لنگرود
جمعیت شهر لنگرود در سال ۱۳۴۵ برابر با ۲۰۶۶۸ نفر بوده است ، این جمعیت در سال ۱۳۵۵ با افزایش مطلق ۸۵۴۴ نفر و با رشدی معادل ۵/۳ درصد به ۲۹۲۱۲ نفر افزایش یافت. جمعیت این شهر در سال ۱۳۶۵ بالغ بر ۴۵۹۱۰ نفر بود. به عبارت دیگر طی دهه ۱۳۶۵-۱۳۵۵ جمعیت شهر لنگرود با رشدی معادل ۶/۴ درصد و با افزایش مطلق ۱۶۶۹۸ نفر افزایش یافته بود. جمعیت شهر لنگرود در سال ۱۳۷۵ با احتساب جمعیت کیاکلایه، درویشانبر و جدانوکر به ۶۰۳۱۳ نفر افزایش می یابد.
جمعیت شهر لنگرود طی سال های ۱۳۷۵- ۱۳۴۵ با رشدی معادل ۴/۳ درصد و افزایش مطلق ۳۵۷۰۴ نفر افزایش یافته است و درسال ۱۳۸۵ وبراساس آمار سرشماری نفوس و مسکن جمعیت این شهربه تعداد ۶۵۶۱۴ نفر رسیده است. براساس آمار آخرین سرشماری نفوس و مسکن درسال ۱۳۹۰این شهر دارای ۷۴۴۷۷ نفر جمعیت می باشد (جدول شماره ۳-۱) (سالنامه آماری استان گیلان، ۱۳۴۵، ۱۳۵۵، ۱۳۶۵، ۱۳۷۵، ۱۳۸۵، مرکز آمار ایران).
جدول ۴-۱۱ وضعیت جمعیت شهر لنگرود طی سالهای ۱۳۹۰-۱۳۴۵و متوسط رشد جمعیت

فصل سوم: روش شناسی پژوهش

۳-۱- مقدمه

تحقیق علمی که همان کاربرد روش علمی است در جستجوی شرایطی است که تحت آن ها پدیده خاصی رخ می دهد و مشخص کردن شرایط دیگری است که تحت آن ها این پدیده رخ نمی دهد. به عبارت دیگر قضیه اصلی روش علمی آن است که تحت چه شرایط خاصی پدیده رخ می دهد. بنابراین چنانچه آن شرایط را به وجود آوریم آن پدیده رخ خواهد داد(سرمد، بازرگان و حجازی، ۱۳۹۰ : ۲۱).

در این فصل ابتدا روش تحقیق مورد استفاده در پژوهش مطرح می شود و سپس جامعه آماری، حجم نمونه، ابزار جمع آوری داده ها، روایی و پایایی و ابزار و روش تجزیه و تحلیل آماری مورد بررسی قرار می گیرد.

۳-۲- روش تحقیق

روش تحقیق وسیله یا طریقه تعیین این امر است که چگونه یک گزاره تحقیق مورد تأیید قرار می گیرد یا رد می شود. به عبارت دیگر، روش تحقیق چهارچوب عملیات یا اقدامات جستجوگرایانه برای تحقق هدف پژوهش، جهت آزمودن فرضیه یا پاسخ دادن به سؤال های تحقیق را فراهم می آورد(سرمد، بازرگان و حجازی، ۱۳۹۰ : ۲۲).
در پژوهش حاضر به دلیل این که به توصیف شرایط یا پدیده های مورد بررسی و بررسی توزیع ویژگی های یک جامعه آماری پرداخته می شود، روش تحقیق توصیفی – پیمایشی^[۱۹۹] است. همچنین روش پژوهش در این تحقیق با توجه به اینکه در محیط طبیعی یعنی محل بروز رویدادهای طبیعی انجام گرفته شده، از یک سو میدانی است؛در ضمن این تحقیق از لحاظ دسته بندی تحقیقات بر حسب هدف، یک تحقیق کاربردی است. هدف تحقیقات کاربردی توسعۀ دانش کاربردی در یک زمینۀ خاص است. به عبارت دیگر تحقیقات کاربردی به سمت کاربرد عملی دانش هدایت می شود(سرمد، بازرگان و حجازی، ۱۳۹۰ : ۷۹).

۳-۳- جامعه آماری

یک جامعۀ آماری عبارت است از مجموعه ای از افراد یا واحدها که دارای حداقل یک صفت مشترک باشند. معمولاً در هر پژوهش، جامعۀ مورد بررسی یک جامعۀ آماری است که پژوهشگر مایل است دربارۀ صفت (صفت ها) متغیر واحدهای آن به مطالعه بپردازد. تعریف جامعۀ آماری باید جامع و مانع باشد. یعنی این تعریف باید چنان بیان شود که از نقطه نظر زمانی و مکانی همه واحدهای مورد مطالعۀ را در بر گیرد و در ضمن، با توجه به آن، از شمول واحدهایی که نباید به مطالعۀ آن ها پرداخته شود جلوگیری به عمل آید(سرمد، بازرگان و حجازی، ۱۳۹۰ : ۱۷۷).
جامعه آماری این پژوهش شامل مدیران و کارشناسان بانک گردشگری و سازمان های وابسته به بانک است؛ که صلاحیت پاسخ دهی در زمینه باز مهندسی فرآیندها را دارند، که تعداد آنها برابر با ۶۵۰ نفر می باشند.

۳-۴- نمونه و روش نمونه گیری

نمونه عبارت است از مجموعه ای از نشانه ها است که دارای کلیه ویژگی های آن جامعه باشد(خلیلی شورینی، ۱۳۸۸ : ۱۱۳).
در پژوهش حاضر از روش نمونه گیری تصادفی ساده استفاده شده است. علاوه بر این، برای تعیین حجم نمونه، با توجه به محدود و مشخص بودن تعداد جامعه آماری(۶۵۰ نفر) ،براساس جدول کرجسی و مورگان در صورتیکه جامعه آماری ۶۵۰ نفر باشد، حداقل ۲۴۲ نفر برای نمونه لازم است، لازم به ذکر است که در روش آماری تحلیل عاملی برای هر متغیر ۵ تا ۱۰ نمونه و به طور کلی در مجموع تا حداکثر ۳۰۰ نمونه توصیه شده است. مثلاً اگر منظور پژوهشگر تحلیل عاملی برای ۱۰ متغیر باشد، حداقل باید یک نمونه ۵۰ تایی انتخاب کند(سرمد، بازرگان و حجازی، ۱۳۹۰ : ۲۷۰).
در این تحقیق با توجه به اینکه احتمال داده می شد که برخی از پاسخگویان ، پرسشنامه ها را عودت ننمایند،بیش از تعداد نمونه تعیین شده، یعنی ۳۰۰ عدد پرسشنامه در جامعه آماری توزیع گردید، اما در نهایت، تعداد ۲۰۶ عدد پرسشنامه عودت گردید که داده ها از آنها استخراج و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.

۳-۵- ابزار جمع آوری داده ها

پرسشنامه یکی از ابزارهای رایج تحقیق و روشی مستقیم برای کسب داده های تحقیق است. پرسشنامه مجموعه ای از سوال ها (گویه ها^[۲۰۰]) است که پاسخ دهنده با ملاحظه ی آن ها پاسخ لازم را ارائه می دهد. این پاسخ، داده مورد نیاز پژوهشگر را تشکیل می دهد. سؤال های پرسشنامه را نوعی محرک – پاسخ می توان محسوب کرد. از طریق سؤال های پرسشنامه می توان دانش، علایق، نگرش و عقاید فرد را مورد ارزیابی قرار داد، به تجربیات قبلی وی پی برده و به آنچه در حال حاضر انجام می دهد آگاهی یافت(سرمد، بازرگان و حجازی، ۱۳۹۰ : ۱۴۱).
در پژوهش حاضر برای جمع آوری داده ها از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شده است. این پرسشنامه دارای ۴۲ سؤال بوده و بر اساس مبانی نظری و تحقیقات مشابه طراحی شده است و مقیاس ۵ گزینه ای لیکرت با گزینه های : خیلی کم، کم، متوسط، زیاد، خیلی زیاد به کار رفته است.

۳-۶- روایی ابزار جمع آوری داده ها

مفهوم روایی^[۲۰۱] یا اعتبار به این سؤال پاسخ می دهد که ابزار اندازه گیری تا چه حد خصیصۀ مورد نظر را می سنجد. بدون آگاهی از اعتبار ابزار اندازه گیری نمی توان به دقت داده های حاصل از آن اطمینان داشت. ابزار اندازه گیری ممکن است برای اندازه گیری یک خصیصۀ ویژه دارای اعتبار باشد، در حالی که برای سنجش همان خصیصه بر روی جامعۀ دیگر از هیچ گونه اعتباری برخوردار نباشد (سرمد، بازرگان، حجازی، ۱۳۹۰ : ۱۷۰).
برای تعیین روایی پرسشنامه پژوهش حاضر، از روش روایی محتوایی و صوری استفاده شده است . به این منظور پس از طراحی پرسشنامه، آنرا در اختیار تعدادی از صاحبنظران، خبرگان و استاد راهنما قرار داده و در مورد مناسب بودن آن نظر دهند. ، سپس در اختیار کارشناسان و مدیران جامعه آماری قرار داده شد.

۳-۷- پایایی ابزار جمع آوری داده ها

پایایی^[۲۰۲] یا قابلیت اعتماد یکی از ویژگی های فنی ابزار اندازه گیری است. مفهوم یاد شده با این امر سرو کار دارد که ابزار اندازه گیری در شرایط یکسان تا چه اندازه نتایج یکسانی به دست می دهد. معمولا دامنه ضریب پایایی از صفر (عدم ارتباط) تا ۱+ (ارتباط کامل) است. ضریب قابلیت اعتماد نشانگر آن است که تا چه اندازه ابزار اندازه گیری ویژگی های باثبات آزمودنی و یا ویژگی های متغیر و موقتی وی را می سنجد. یکی از روش های محاسبه قابلیت اعتماد استفاده از فرمول کرونباخ است. این روش برای محاسبۀ هماهنگی درونی ابزار اندازه گیری از جمله پرسشنامه ها یا آزمون هایی که خصیصه های مختلف را اندازه گیری می کند بکار می رود(سرمد، بازرگان و حجازی، ۱۳۹۰ : ۱۶۶- ۱۶۹).
برای افزایش پایایی پرسشنامه طراحی شده، از روش پیش آزمون برروی یک نمونه ۲۵ نفری استفاده گردیده است. سپس برای تجزیه و تحلیل قابلیت اطمینان مواد درونی (سؤال ها یا مؤلفه های) پرسشنامه و تعیین هماهنگی درونی آن ها، روش آلفای کرونباخ^[۲۰۳] مورد استفاده قرار گرفت. مقدار آلفای کرونباخ بدست آمده برای پرسشنامه این تحقیق ۹۵۲/۰ می باشد، این نتیجه گویای آنست که پرسشنامه حاضر از پایایی بالایی برخوردار است.
در ادامه ۳۰۰ عدد پرسشنامه در بین اعضای نمونه توزیع گردید و مجدداً با بهره گرفتن از روش آلفای کرونباخ، مورد بررسی قرار گرفت. مقدار آلفای کرونباخ پرسشنامه این تحقیق براساس ۳۰ متغیر شناسایی شده برابر با ۹۳۱/۰ بدست آمده است. بنابراین می توان گفت که : پرسشنامه تحقیق حاضر از پایایی بالایی برخوردار است.
در ادامه برای یک به یک بعد های شناسایی شده(مدیریت پروژه، رهبری اثربخش، مدیریت تغییر و منابع انسانی) آلفای کرونباخ بدست آمده به شرح ذیل نشان داده می شود:
بعد مدیریت پروژه، مقدار آلفای کرونباخ پرسشنامه این تحقیق براساس ۱۲ سوال شناسایی شده برابر با ۸۳۶/۰ بدست آمده است.
بعد رهبری اثربخش، مقدار آلفای کرونباخ پرسشنامه این تحقیق براساس ۱۲ سوال مربوط به این بعد شناسایی شده برابر با ۸۵۷/۰ بدست آمده است.
بعد مدیریت تغییر، مقدار آلفای کرونباخ پرسشنامه این تحقیق براساس ۸ سوال مربوط به این بعد شناسایی شده برابر با ۷۰۱/۰ بدست آمده است.
بعد منابع انسانی، مقدار آلفای کرونباخ پرسشنامه این تحقیق براساس۱۰ سوال مربوط به این بعد شناسایی شده برابر با ۸۲۳/۰ بدست آمده است.
در نهایت می توان طبق جدول ۳-۱ با ۴۲ سوال پرسشنامه و آلفای کرونباخ تک تک ابعاد نتیجه گرفت، پرسشنامه تحقیق حاضر از پایایی بالایی برخوردار است.
جدول۳-۱ ضریب آلفای کرونباخ

تعداد سوالات

ضریب آلفا

ابعاد

۱۲

۰/۸۳۶

مدیریت پروژه

۱۲

۰/۸۵۷

رهبری اثربخش

…………………………………………….۷۱
چکیده انگلیسی……………………………………………………………………………….……………………………………………………………………………………۷۴
فهرست شکل ها:
شکل ۱-۱ تصویر بخش های مختلف روده بزرگ………………………………………………………………………………………………………۵
شکل۱-۲ نمای کلی روده بزرگ، روده کوچک و معده……………………………………………………………………………………………….۶
شکل۱-۳ درصد فراوانی محل آناتومیک سرطان کولورکتال ………………………………………………………………………………………..۷
شکل۱-۴ درصد فراوانی مراحل سرطان کولورکتال…………………………………………………………………………………………………..۱۲
شکل۱-۵ نقشه ژنتیکی پروتئین ALCAM…………………………………………………………………………………………………………….15
شکل۱-۶ رنگ آمیزی ایمنوهیستوشیمیایی ALCAM در بافت توموری…………………………………………………………………….۱۷
شکل۳-۱ نقشه ژنی پلاسمید Pet28a…………………………………………………………………………………………………………………….24
شکل۳-۲ دستگاه انکوباتور……………………………………………………………………………………………………………………………………۲۵
شکل۳-۳ دستگاه اتوکلاو………………………………………………………………………………………………………………………………………۲۶
شکل۳-۴ دستگاه مولد ولتاژو تانک الکتروفورز………………………………………………………………………………………………………..۲۶
شکل۳-۵ شیکر انکی باتور…………………………………………………………………………………………………………………………………….۲۷
شکل۳-۶ سانتریفیوژ……………………………………………………………………………………………………………………………………………..۲۷
شکل۳-۷ دستگاه تصویر ساز ژل……………………………………………………………………………………………………………………………۲۷
شکل۳-۸ ترموسایکلر……………………………………………………………………………………………………………………………………………۲۸
شکل۳-۹ بن ماری ………………………………………………………………………………………………………………………………………………۲۸
شکل۳-۱۰ کیت استخراج پلاسمید…………………………………………………………………………………………………………………………۳۳
شکل۳-۱۱ کیت استخراج DNA از ژل فرمانتاز………………………………………………………………………………………………………۳۷
شکل۴-۱ شاخص سازی کدون. سمت راست: قبل از بهینه سازی سمت چپ: بعد از بهینه سازی…………………………………..۴۸
شکل۴-۲ میزان فراوانی کدون های بهینه. سمت چپ: قبل از بهینه سازی سمت راست:بعد از بهینه سازی ……………………..۴۸
شکل۴-۳ شاخص سازی محتوای G-C سمت راست:قبل از بهینه سازی سمت چپ: بعد از بهینه سازی………………………..۴۹
شکل۴-۴ترادف ناحیهC2 مورد نظر پس از بهینه سازی کدون های مربوطه جهت بیان در میزبان E.coli………………………49
شکل۴-۵ مقایسه نوکلئوتید بصورت نظیر به نظیر در توالی های اولیه و بهینه سازی شده……………………………………………….۵۰
شکل۴-۶ تائید اندازه ژن سنتز شده به کمک هضم آنزیمی…………………………………………………………………………………………۵۱
شکل۴-۷ نقشه ژنی پلاسمید حاوی DNA ناحیه C2 پروتئینALCAM…………………………………………………………………53
شکل۴-۸ تائید حضور پلاسمید حاوی ژن ناحیه C2 در محصول استخراج پلاسمید…………………………………………………….۵۳
شکل۴-۹ هضم دوگانه آنزیمی پلاسمید تکثیر یافتهPBSK……………………………………………………………………………………….54
شکل۴-۱۰ نقشه ژنی پلاسمید Pet28a………………………………………………………………………………………………………………….55
شکل۴-۱۱ باکتری های BL21(DE3) ترانسفورم شده با Pet28a حاوی ژن ناحیه C2…………………………………………….55
شکل۴-۱۲ تائید حضور پلاسمید Pet28a حاوی ژن ناحیه C2 در باکتری ترانسفورم شده BL21(DE3) ………………….56
شکل۴-۱۳ نتیجه حاصلهاز هضم آنزیمی دوگانه پلاسمید Pet28a حاوی ژن ناحیه C2………………………………………………57
شکل۴-۱۴ بررسی بیان پروتئین ناحیه C2 به کمک تکنیک SDS-Page………………………………………………………….58
چکیده:
همه سرطان ها از سلول ها شروع می شوند به طور طبیعی‌، سلول ها به گونه ای که بدن به آنها نیاز دارد، رشد می کنند و تقسیم می شوند. سلول های جدید زمانی که لزومی به وجود آنها نیست، به وجود می آیند و یا سلول های پیر در زمان مرگ به حیات خود ادامه می دهند. این سلول های اضافی توده بافتی به نام تومور تشکیل می دهند.
سرطان کولورکتال یکی از شایع ترین سرطان های بدخیم در سرتاسر جهان می باشد که میزان ابتلا به آن حدود ۶/۰ می باشد که منجر به مرگ۶۰۰ هزار نفر در سال می گردد. .CD166 به عنوان مارکر سلول های بنیادی سرطان کولورکتال شناسایی و معرفی شده است.که با توجه به بیان آن بر سطح سلول های سرطان کولورکتال در مراحل مختلف بیماری می توان از آن جهت کارهای درمانی و تشخیصی استفاده نمود.
ALCAM مارکر تشخیصی مثبتی برای بقای کلی بیماران مبتلا به سرطان کولورکتال می باشد و شناسایی آن ممکن است به بهینه سازی سیتسم مرحله بندی تشخیصی موجود کمک کند.ALCAM معمولا در سرطان کولورکتال روشن بوده و مارکر تشخیصی مستقل جدیدی می باشد که بر اهمیت ان در پیشروی تومور در سرطان کولورکتال تاکید شده است.

در این مطالعه ما ابتدا سعی بر آن داشتیم توالی مورد نظر را از بانک های اطلاعاتی ژنی استخراج نماییم و سپس از طریق آنالیز بیوانفورماتیکی توالی مورد نظر را از نظر بهترین بیان در میزبان باکتریایی آماده نماییم.ژن مورد نظر از طریق شیمیایی سنتز شده و سپس با بهره گرفتن از فرایند کلونینگ، قطعه ژنی سنتز شده را به کمک پلاسمید بیانی pet-28a درون سیستم پروکاریوتی انتقال داده و تکثیرنموده. در انتها نیز بیان ناحی C2در باکتری های نوترکیب با القاگر مناسب القا می نماییم و وجود پروتئین مورد نظر را به کمک تکنیک SDS-page مورد بررسی قرار می دهیم.
ناحیه C2 می تواند به مانند پروتئین اصلی خاصیت ایمنی زائی داشته باشد. این قطعه ژنی توانایی کلون شدن در میزبان پروکاریوتی را دارا بوده و باکتری قادر است به کمک القاگر مناسب به میزان فراوانی پروتئین مورد نظر را تولید کند. از این جهت می توان از این پروتئین نوترکیب برای تهیه کیت تشخیصی سرطان کولورکتال به واسطه تکنیک الایزا استفاده برد. همچنین می توان با تزریق این پروتئین نوترکیب به عنوان واکسن، سیستم ایمنی فرد را جهت پیش گیری از ابتلا به سرطان تقویت نمود.
واژه های کلیدی:
سرطان کولورکتال، ALCAM، ناحیه C2 پروتئینALCAM ،کلونینگ
فصل اول
مقدمه
۱-۱سرطان چیست
اصطلاح سرطان به تومورهای اطلاق می شود که می توانند به بافت های مجاور خود که از سلول­های سالم تشکیل میشوند حمله کنند توانایی مجاورت و هجوم سلول های توموری عامل طبقه بندی تومورها به دو دسته خوش خیم و بدخیم است اگر یک تومور بدخیم به یک رگ خونی یا لنفی^[۱] برسد می تواند متاستاز ^[۲]دهد ودر بافت های دیگری رشد کند. نئوپلاسم(که معنی آن رشد جدید است) شکل غیر طبیعی رشد سلول­ها است و تومور، نئپلاسمی است که با وضعیت بیمار گونه همراه است، تومور ها بیماری هایی هستند که در آنها جمعیتی از سلول های، که به لحاظ ژنتیکی هم خانواده هستند توانایی رشد نا به هنجار را کسب می کنند(نخعی سیستانی وهمکاران ۱۳۸۹). همه سرطان ها از سلول ها شروع می شوند که واحد سازنده بدن و اساس زندگی محسوب می شوند. سلول ها بافت را می سازند و بافت های بدن، اندام ها را تشکیل می دهند. به طور طبیعی‌، سلول ها به گونه ای که بدن به آنها نیاز دارد، رشد می کنند و تقسیم می شوند. سلول های پیر می میرند وسلول های جدید جای آنها را می گیرند.
گاهی نظم مراحل رشد به هم می خورد. سلول های جدید زمانی که لزومی به وجود آنها نیست، به وجود می آیند و یا سلول های پیر در زمان مرگ به حیات خود ادامه می دهند. این سلول های اضافی توده بافتی به نام تومور تشکیل می دهند.
تومورها خوش خیم یا بد خیم می باشند.
تومورهای خوش خیم سرطانی نیستند.

ابن­قیم جوزیه در شرح این حدیث می­گوید غذا دارای سه مرحله است: مرحله اول، مرحله نیاز. مرحله دوم، مرحله کفایت و مرحله سوم مرحله دفع است. هرگاه شکم از خوردنی­ها پرشد جایگاه نوشیدنی­ها تنگ می­ شود. هرگاه نوشیدنی­ها بر آن اضافه شدف باعث تنگی نفس شده و انسان دچار ناراحتی می­گردد». (نجیب الگیلانی، ۵۰:۱۳۸۳)
۲-۵) طب درجهان
هرعلم پیشینه و مبدا پیدایشی داشته که به­نسبت نیاز انسان قدمتی به­درازای تمدن بشری دارد. شناخت ریشه­ها و تاریخچه هر علمی با مراجعه به ذخایر ارزشمند آن علم راهی است برای به­دست آوردن آگاهی در این مورد که چگونه انسان در زندگی با فرازها و فرودها کنار آمده و راه­حل مناسبی جهت حل مشکلاتش می یابد و البته همین تدابیر ریشه شکل­ گیری علومی می­گردد که بشر اولیه کاشف آن بوده ­است.

«به نظر می­رسد قدیمی­ترین تاریخ ملل، تاریخ پزشکی است چراکه بشر از روزی­که خود را شناخته با درد همراه و با حوادث روبه­رو بوده ­است. از همان روزی­که آدمی درصدد دفع شر و زحمت و درد از خود برآمده­، تاریخ طب شروع می­ شود و قطعی است اولین فردی که توانسته دفع درد از خود یا دیگری بنماید اولین طبیب بشر بوده ­است. بدین مناسبت باید گفت تاریخ طب و اطباء و تاریخ پزشکی و پزشکان با هم توامند و چون آدمی جان خود را نفیس­ترین و عزیزترین گوهر می­دانسته با علاقه کامل از اول درصدد رفع درد از خود برآمده­است».(براون،۱۶:۱۳۶۴)
«هیچ­کس نمی­داند که اولین درمان­گران چه کسانی بودند یا دقیقا چه می­کردند. به هرحال باستان­شناسان احتمال می­ دهند که آنان درمان جسمی را با اعتقادات مذهبی می­آمیختند. بیماری و جراحت اغلب غیرمترقبه­اند، به­همین­ دلیل انسان­های نخستین، همانند مردم بسیاری از تمدن­های بعدی، به احتمال زیاد بر این عقیده بودند که عامل این بیماری­ها ارواح شیطانی یا خشم خدایان است. وظیفه برخورد با این موجودات ماوراءالطبیعی به عهده کاهنان یا شمن­ها بود. انسان­های نخستین علاوه براین­که برای سلامتی از ادعیه کاهنان و طلسم جادویی بهره می­جستند، به احتمال زیاد از روش­های عملی هم استفاده می­کردند».(یونت،۱۳:۱۳۸۶)
جیمز فریزر در کتاب «شاخه زرین» در مورد آمیختگی پزشکی با جادو و توسل انسان به اشیاء مادی در درمان بیماری­ها با ذکر نمونه­هایی چنین می­نگارد: «بعضی سیاهان استرالیا برای شفای دندان­درد یک نیزه­انداز داغ را روی گونه می­گذارند و سپس دورش می­اندازند و دندان­درد همراه آن به شکل سنگ سیاهی موسوم به هاریچ دور می­ شود. باهیماها قومی شبان در سرزمین تحت­الحمایه اوگاندا، اغلب دمل­های درشت ریشه­دار دارند، شفایشان در این است که آن­را به شخص دیگری انتقال دهند و راهش این است که از پزشک جادوگر گیاه بخرند، آن­را بر محل دمل بمالند و در سر راه مردم خاک کنند. نخستین کسی که پا براین گیاهان خاک شده بگذارد به آن بیماری مبتلا می­ شود و بیمار اصلی شفا می­یابد. واگوگوهای آفریقای غربی رسم مشابهی دارند؛ وقتی کسی بیمار است پزشک محل، او را سر راه می­برد و شروع می­ کند به درست کردن دارو و در ضمن ورد می­خواند که برای افاغه داروها تاثیر دارد و بخش دیگر را زیر پیاله ای می­ گذارد و سرراه قرار می­دهد به امید آن­که کسی پا روی آن بگذارد و دچار بیماری شود که در پیاله نهفته است و بدین­ترتیب بیمار اصلی رها شود».(فریزر،۵۹۷:۱۳۸۷)
«گروهی معتقد بودند جادوگران قدرت آن را دارند که با داخل کردن اجسام سخت و کوچک به درون بدن اشخاص باعث بیماری آن­ها شوند، برای معالجه این بیماران جادوگر یا شخص دیگری که دارای قدرت ویژه­ای است باید چیزی مثل یک سنگ یا یک قطعه بلور یا استخوان را از بدن بیمار خارج کند و آن را به بیمار و خویشاوندان او نشان دهد. قطعه سنگی که درمانگر در دهان یا دست خود پنهان می­کرد، صرفا شیوه­ای برای کنترل درد بود و چیزی بود که همه می­توانستند ببینند و حس کنند، حتی در بعضی نقاط جهان نام این سنگ­ها درد بوده است».(مید،۲۷۶:۱۳۸۷)
«اولین اطلاعات ثبت شده درباره پزشکی از ناحیه­ای درعراق امروزی بین رودهای دجله و فرات به­دست آمده­است. این سرزمین بین­النهرین نامیده می­ شود. بیش از پنج­هزار سال پیش، در این ناحیه تمدن­هایی به ­وجود آمده­اند که در نوشته­ های باقی­مانده از آن­ها به بیماری و درمان اشاره شده­است. شاید قدیمی­ترین آن­ها، لوحی متعلق به ۲۱۵۰ سال قبل از میلاد است که شستشو و بانداژ کردن زخم­ها را شرح می­دهد. لوح­های متعلق به تمدن آشوریان به شرح بسیاری از بیماری­ها و سرانجام احتمالی آن­ها می ­پردازد».(یونت، ۱۵:۱۳۸۶)
«به عقیده اغلب حکما و مورخین، اول کسی که از طب سخن راند، و خود را طبیب نامیده اسقلیبیوس (اسقولاب)اول است. زمان آن حکیم بنابر نوشته «ناسخ­التواریخ» ۵۴۵ سال پیش از طوفان نوح بوده ­است. هشتصدوپنجاه سال بعد از وفات اسقلیبیوس، غورس طبیب ظاهر شد. آن دانشمند در عهد خود تجارب زیاد حاصل نمود و بر طب اسقلیبیوس بیفزود و چند نفر شاگرد تربیت کرد. پانصدوشصت سال بعد از وفات غورس، مینس طبیب به ظهور آمد و ملاحظه کرد که تجربه فقط در مسائل طبیه و امور معالجه کافی نیست، وی قیاس را با تجربه منضم نمود. هفتصدوپانزده سال از زمان او گذشت تا برمانیدس طبیب ظاهر گشت و تجربه را بالمره از طب برانداخت و فقط قیاس را مرعی داشت. هفتصدوسی­وپنج سال بعد از برمانیدس کار بر این منوال گذشت که افلاطون طبیب به ظهور آمد، او عقیده برمانیدس و پیروان او را متروک گذاشت و قیاس و تجربه را تواما اختیار نمود. وی بعد از شصت سال زندگانی رخت به سرای دیگر برد.
یک­هزاروچهارصدوبیست سال بعد از افلاطون، اسقلیبیوس ثانی ظاهر شد. صدوده سال زندگانی نمود و تابع­ رای افلاطون بود. بعد از وفات او سه نفر تلمیذ که هر سه از اهل خود بودند به جای ماندند؛ اولی بقراط، دویمی ماغارینوس و سیمی ارخس بودند. بعداز قلیل مدتی ماغارینوس و ارخس بمردند و طب منحصر به بقراط گردید».(زنوزی­تبریزی،۳۷:۱۳۸۸)
سیریل الگود در مورد تاریخ طب در کتاب خود با عنوان «تاریخ پزشکی ایران» می­نویسد: «برخی معتقدند که علم پزشکی با پیدایش بشر به ­وجود آمده­است، برخی دیگر به پیروی از بقراط و جالینوس معتقدند که این علم مخلوطی از یک الهام الهی و اختیاری بشری است. بر طبق نظریه این افراد، مردم مستقیما از جانب خدا به قسمت نظری و اصول علم پزشکی آگاهی می­یافتند و قسمت عملی و وسایل درمان را از منابع مختلف فرا گرفته­اند. گروهی معتقد بودند که این آگاهی مستقیماً و به­ صورت الهام از جانب ذات باری­تعالی بوده ­است و دسته دیگر می­گفتند این عمل از طریق مشاهده صورت پذیرفته­است. درست همان­گونه که قابیل پس از کشتن هابیل، دفن کردن او را از کلاغ فراگرفت و به­همین ترتیب مثلا نحوه استفاده از تنقیه بنابر گفته غیاث­الدین به این­ترتیب بوده ­است که شخصی بر کنار آبگیری مرغ سقایی را دید که به علت خوردن ماهی فراوان به دل­درد مبتلا شده­بود و برای رهایی از این بلیه منقار بزرگش را پر از آب کرد و آن را به داخل مقعد خود خالی نمود، به این­ترتیب از بند درد رهایی پیدا کرد. آن شخص با دیدن این منظره اقدام به تنقیه مایعات به کسانی کرد که به دل­درد دچار می­شدند و از این کار خود نتیجه بسیار خوبی گرفت».(الگود،۱۶:۱۳۵۲)
«امروزه با کشف و بررسی­های معتبری که روی جمجمه­ها و اسکلت­های انسان­های اولیه صورت گرفته از روی علاماتی که نشان دهنده عمل جراحی و شکسته­بندی باشد می­توان به جرات ادعا کرد که عمل جراحی در دورانی پیش از آن­چه به فکر آید وجود داشته­ است و این در دورانی است که مسلما علم پزشکی به پیشرفت قابل­توجهی دست یافته بوده ­است».(سارتن، ۹:۱۳۴۶)
«در مورد محلی که برای اولین بار دارو مورد استفاده قرار گرفته­است، بین محققین و نویسندگان اختلاف نظر شدیدی وجود دارد. برخی عقیده دارند که افتخار این امر نصیب مصری­ها می­ شود زیرا هم آن­ها بودند که برای اولین بار در جهان از «راسن» برای درمان دردها استفاده به­عمل آوردند و این اولین دارویی است که مورد بهره ­برداری قرار گرفت. برخی از مورخین نقاط دیگری از شمال آفریقا را نام می­برند که دارو برای اولین بار درآن­جا به بشر الهام شده، عده­ای هم این عمل را جزایر رودس، کنیدوسو کس دانسته ­اند و معتقد بودند که این الهام از راه خواب دیدن صورت گرفته­است».(الگود، ۱۷:۱۳۵۲)
«باستان­شناسان طومارهایی از پاپیروس یافته­اند که حاوی نوشته­ های مصری زیادی درباره پزشکی است یکی از آن­ها، پاپیروس جورج ابرسgeorg ebers papyrus است که قدمت آن به سال ۱۵۵۰ قبل از میلاد می­رسد که در آن شرح ده­ها بیماری و درمان آن­ها ازجمله طلسم­های جادویی و حدود هفتصد دارو از انار گرفته تا چربی کرگدن آمده­است».(یونت، ۱۵:۱۳۸۶)
بخش دوم
مبانی نظری پژوهش
چهارچوب نظری به مجموعه ­ای از گزاره­ها اطلاق می­ شود که به­لحاظ نظری قادر به تبیین یا طبقه ­بندی متغیر وابسته یا اصلی تحقیق هستند. این گزاره­ها ممکن است از یک نظریه خاص گرفته شده باشند یا تلفیقی از نظریات مختلف باشند که همگرایی آن­ها به­لحاظ نظری توسط محقق ثابت شده باشد.
بر اساس موضوع مورد پژوهش نظریه­ های؛ کارکردگرایی، کاردگرایی ساختاری، محیط­شناسی فرهنگی، تکامل­گرایی و کنش متقابل به­عنوان پایه­ های اصلی تحقیق برگزیده شده ­اند.
۲-۶) نظریه کارکردگرایی
کارکردگرایی عبارت است از «بررسی هر عمل اجتماعی و یا هر نهاد با توجه به رابطه‌ای که با تمامی ‌کالبد اجتماعی دارد. این مکتب پدیده اجتماعی را واقعیتی می­داند که درون یک کلیت قرار می­گیرد این کلیت که(لزوما) ساخت کاملی ندارد، دارای مجموعه ­ای از عناصر است که به یکدیگر وابستگی متقابل دارند و یک پیکربندی را تشکیل می­ دهند و واقعیت مزبور با قرار گرفتن درون این پیکربندی، یک یا چند کارکرد را به انجام می­رساند و با آن کلیت رابطه برقرار می­سازد.
برطبق این نظریه هرگروه یا نهاد، کارکرد خاصی دارد، لذا سیستم در مجموع به بقای خود ادامه می­دهد. بنیان کارکردگرایی براین واقعیت استوار است که کلیه سنن، مناسبات و نهادهای اجتماعی دوام و بقایشان به کار یا وظیفه ­ای بستگی دارد که در نظام اجتماعی، یعنی کل برعهده دارند. آنچه مطرح است فایده و سودمندی آن­ها در کل نظام است».(توسلی،۲۱۱:۱۳۸۵)
«کارکردگرایی در نیمه اول قرن بیستم همچون اشاعه­گرایی یکی از نظریاتی بود که در واکنش به نظریه تطورگرایی به وجود آمد. از لحاظ تاریخی ریشه ­های کارکردگرایی را می­توان در نزد سه متفکر بزرگ یافت؛ اگوست کنت، هربرت اسپنسر و امیل دورکیم.
اما نظریه­پردازان اصلی این گرایش که توانستند آن­را به یک ابزار در زمینه تحقیق تبدیل کنند، برانیسلاو مالینوفسکی و رادکلیف براون بودند».(فکوهی، ۱۵۸:۱۳۸۶)
«بازاندیشی­های مالینوفسکی او را به این نتیجه رساند که عناصر گوناگون هرجامعه کارکردی برای خود دارند، زیرا نیازهای فرهنگی مردم آن جامعه رابرآورده می­سازند».(بیتس، پلاک، ۷۰:۱۳۸۶)
در این تحقیق از نظریات کارکردگرایان استفاده شده زیرا هر عنصری در طبیعت تا زمانی که باقی است دارای کارکرد است و هر زمان که کارکرد خود را از دست بدهد دیگر از طرف افراد مورد پذیرش نخواهد بود، طب سنتی به­ دلیل اثربخشی و تایید علمی آن روز به­روز بیشتر مورد توجه قرار می­گیرد. کارکرد این نوع از روش درمانی بسیار گسترش یافته و از زوایای مختلف قابل بررسی است.
در واقع درمان­گری سنتی به­منظور درمان بیماری انجام می­پذیرد؛ هرچند این کار همیشه منجر به درمان نمی­ شود؛ ولی افراد باز در مواقع بیماری به­نزد این افراد می­روند. حال سئوال این است که؛ چرا به­رغم عدم درمان، این عمل تکرار می‌شود؟ در این‌جا باید توجه داشت که ‌هر چند این نوع درمان نیز گاهی نتایج مورد نیاز را به­بار نمی‌آورد، ولی کارکردهای ضمنی و پنهانی را سبب می‌شود. بدین­معنی که ‌افراد، در آن‌روزهای بحرانی، بر حسب باورها یی که نسبت به این نوع از درمان و فرد درمان­گر دارند، موجبات یگانگی بیشتر خود را فراهم می­ کنند. در حقیقت این باور مشترک آن‌ها را به یکدیگر نزدیک‌تر کرده، در نتیجه در روزهای سخت بیماری، خود را تنها و درمانده ‌احساس نمی‌کنند. در همان محل زندگی و نزد افرادی که می­شناسند و به آنان اعتماد دارند به­درمان می­پردازند. همین نتایج ضمنی موجب شده­‌است که به­رغم عدم ‌تحقق نتایج مورد نظر، استفاده از این روش­ها همچنان جایگاه خود را حفظ کرده و تکرار شود.
۲-۷) کارکردگرایی ساختاری
«رادکلیف براون تحت تاثیر پیشینیان، ازجمله دورکیم قرار گرفت و روش کارکرد‌گرایی ساختاری را پایه‌گذاری کرد. به نظر او، نظم اجتماعی از یک وحدت کارکردی برخوردار است. رادکلیف براون معتقد است، کارکرد اصلی نهاد نه برآوردن نیازهای افراد، بلکه حفظ و نگهداری ساختار و الگوهای روابط اجتماعی جامعه و نهادهاست».(فرخ نیا،۱۳۸۲: ۱۸۵)
بر این مبنا در این پژوهش از جمله کارکردهای درمان­گری سنتی می‌توان به حفظ و نگهداری ساختمان اجتماعی اشاره کرد. وقتی در فصل رویش گیاهان به صحرا یا کوه می­روند، معمولا به­ صورت دسته­جمعی به این کار می­پردازند و خنده و شوخی هم ضمیمه این کار است و به­ صورت یک تفریح دسته­جمعی درآمده و روحیه همدلی را در آنان تقویت کرده و موجب انسجام ساختار جامعه می­ شود. در ضمن به کوچکترها هم این مطالب آموزش عملی داده می­ شود و همه در این کار مشارکت دارند و از هم یاد می­گیرند. درمان­گر محلی همیشه در ساختار جامعه از احترام برخوردار بوده و وجودش باعث دلگرمی و اطمینان خاطر مردم.
۲-۸) نظریه تکامل­گرایی
«مفهوم نظریه بقا از نظر ادوارد بارنت تایلر، تداوم رسوم و نهادهایی است که کارکرد خود را از دست داده‌اند، اما برحسب عادت در جامعه بعدی ‌در قالب­های گوناگون تداوم یافته‌اند. او این مفهوم را در جوامع پیشرفته نیز شناسایی کرد. به­ طور خلاصه تایلر در نظریه بقا، باورها و رسوم غیرکارکردی عجیب و غریب مردم متمدن ‌را به­عنوان مصنوعات باستانی یا آثار بقایا در نظر گرفت».(فرخ‌نیا،۱۳۸۲: ۸۷)
طب سنتی و فرهنگ استفاده از گیاهان دارویی برای درمان بیماری­ها نیز از مواردی است که گسترش یافته و در بسیاری مناطق به­ صورت تغییر شکل یافته وجود دارد و به­کار برده می‌شود. با نگاهی به ایران، و کارکردی که درمان­گری محلی در جوامع روستایی و شهری داشته و دارد، می‌توان به این نکته پی برد که ادامه استفاده از روش­های درمانی سنتی تنها به­ دلیل نبود امکانات پزشکی نیست، بلکه در بسیاری از نقاط، این دیدگاه تکامل بیشتری یافته و کارکردهای گسترده­تری پیدا کرده­است. گرچه نمی‌توان نقش اصلی و کارکردی آن‌را که درمان است، نادیده گرفت. برای مثال می‌توان مردمی که در فصول رویش گیاهان دارویی معمولا به­ طور دسته­جمعی به چیدن این گیاهان می­پردازند، روحیه همدلی و همکاری در آنان تقویت می­ شود، زن و مرد و کودک و نوجوان حضور دارند و در واقع نوعی آموزش غیر رسمی برای نسل جوان و انتقال این دانش به آنان محسوب شده و در ضمن سبب پر کردن اوقات فراغت و سرگرمی­شان نیز می­ شود.
بسیار اتفاق می­افتد که افراد به­ ویژه زنان در هنگام گردآوری گیاهان در مورد خواص آن گیاه با هم گفتگو کرده و هر یک مطلب جدیدی را که از طریق افراد مسن فامیلش یا رسانه ­ها یاد گرفته­اند به آموخته­های دیگری اضافه می­ کنند. در هنگام چیدن گیاهان دارویی به جوانان تذکر می­ دهند تا به ریشه گیاه آسیب نزنند و بتوانند تا آخر فصل رویش گیاه از آن و اجزای مختلف برگ و ساقه و غده­های زیر زمینی استفاده نمایند.
۲-۹) محیط­شناسی فرهنگی
«محیط­شناسی از لحاظ ریشه­ای به معنای گفتمانی درباره زیستگاه است و باید آن­را نه به­عنوان یک ایدئولوژی مدرن بلکه به­عنوان مطالعه­ ای علمی بر روابط انسانی و جوامع انسانی با محیط طبیعی­شان در نظر گرفت که نه­فقط بروز تاثیر عوامل محیط یعنی اقلیم، خاک، آب، گیاهان، جانوران و … برارگانیسم انسانی، بلکه همچنین برچگونگی انطباق فیزیولوژیک انسان با محیط­های مختلف و دگرگونی­هایی که فن­آوری­های مختلف در محیط ایجاد می­ کنند و سرانجام برتاثیر محیط­های گوناگون بر سطوح و شیوه زندگی انسان مطالعه وپژوهش می­ کند.
در یک پهنه جغرافیایی که تحت تاثیر شرایط فیزیکی، مکانیکی متجانسی قرار گرفته و به­وسیله گروه ­های گیاهی و جانوری که زندگی­شان وابسته به یکدیگر است(گروه ­های هم­زیست)، اشغال شده­است، ما با یک مجموعه پویا از عناصر روبه­رو هستیم که آن را زیست­بوم می­نامیم و می ­تواند متغیر باشد.
بنابراین می­توان نتیجه گرفت که میان طبیعت، یعنی محیط طبیعی و میراث زیستی و فرهنگ، نفوذ متقابلی وجود دارد، به­ طوری­که فرهنگ، طبیعت را دگرگون می­ کند اما بعضی از الزامات طبیعی را نیز می­پذیرد».(ریویر، ۱۲۷:۱۳۷۵)
«محیط­شناسی فرهنگی را باید دنباله منطقی داروینیسم و تطورگرایی قرن نوزدهم قرار داد بدین معنا که توانست با نوآوری و کنار گذاشتن مشکلات نظریه تطور کلاسیک، اصول تطور را بار دیگر به­عنوان محوری اساسی در پژوهش انسان شناختی مطرح کند».(فکوهی،۲۱۵:۱۳۸۶)
دو شخصیت بنیان­گذار محیط­شناسی فرهنگی ژولین استیوارد و لسلی وایت هستند. از دیگر متفکران این نظریه می­توان از المان سرویس، مارشال سالینز، روی­را پاپورت و رابرت مکنتینگ می باشند.
از نظریه محیط­شناسی فرهنگی در این تحقیق استفاده شد زیرا محیط طبیعی و انسان­ها با یکدیگر در ارتباط متقابل می­باشند. انسان­ها بر محیط تاثیر می­گذارند و از محیط طبیعی­شان تاثیر می­پذیرند. مردم کرمانجی که از محل زندگی خود انتقال یافته بودند با کوله­باری از دانش و تجربه از محیط زیست قبلی خود به این منطقه که اقلیم متفاوتی داشت آمدند. آنان در تطبیق با طبیعت جدید، گیاهان جدید را شناسایی کرده و مورد آزمایش قارا دادند تا به نتایج درمانی توسط آن­ها اطمینان پیدا کنند و مورد استفاده قرار بدهند و نیز داروهای قدیمی خود را نیز وارد فرهنگ این منطقه نمودند.
۲-۱۰) کنش متقابل نمادین
«مباحث اساسی کنش متقابل نمادین را باید در آرا و نظریات جرج هربرت و هربرت بلومر جامعه‌شناس آمریکایی جستجو کرد. به­ طور کلی‌دیدگاه نمادی بر پویایی کنش متقابل اجتماعی بین فرد و جامعه و نتایج این فرایند تاکید دارد».(توسلی،۱۳۷۹: ۲۶۸)
«دیدگاه کنش متقابل، ارتباط نمادی(سمبلیک) تمامی ‌اعمال اجتماعی و پایه روش­شناختی، برای ‌درک آن می­باشد. افراد در موقعیت‌هایی که قرار می‌گیرند و در برآیند سازگاری، کنش‌های ‌خود را از آن تعبیر نمادین می­ کنند. ارتباطات، در حین انجام کنش‌ها برقرار می‌شود و باید متکی بر یک دیدگاه واقعی‌ در قبال رویدادهای اجتماعی باشد. ارتباطات، به ‌اشخاص کمک می‌کند که موقعیت خود را بهتر درک کنند. چنان‌که می‌دانیم موضوع اصلی تئوری جامعه ‌از دید هربرت مید، ارتباطات نمادین است، که به‌اعتقاد او عبارت است از؛ مشارکت یک شخص در زندگی‌دیگری. نظریه ‌ارتباطات، اساسی‌ترین ‌روندی است که در جوامع انسانی جریان دارد. ارتباط زمانی برقرار می‌شود که شرکت‌کنندگان از نمادهای معنادار استفاده می‌کنند. یعنی نمادهایی که برای استفاده‌ کنندگان معنای یک‌سانی‌دارد». (همان،۳۰۲)
مردم منطقه معتقدند خداوند درد را از آسمان فرستاده و درمان آن را از زمین می­رویاند. به­همین سبب هنگام بیماری روبه آسمان برای درمان دعا می­ کنند و در زمین به­دنبال داروهای گیاهی می­گردند. در فصل رویش گیاهان افراد کهنسال به­هنگام قدم زدن در دشت­ها همواره روی زمین را نگاه می­ کنند و اگر گیاهی مفید را ببینند آن­را می­چینند. مثلا در مورد قارچ کوهی می­گویند قارچ چیدن کار هر کسی نیست و قارچ تنها به چشم برخی افراد می ­آید.
«عوامل موثر در رفتار گروه، ‌از نظر هومنز عبارتند از: کنش؛ یعنی آن‌چه ‌افراد انجام می‌دهند. واکنش؛ یعنی کنشی که موجب برانگیختن فعالیت فرد مقابل می‌شود. عواطف و احساسات؛ یعنی مجموعه حالات درونی افراد گروه که در کنش متقابل با یکدیگر قرار دارند. عده‌ای، عنصردیگری را به این موارد افزوده­اند، هنجارها؛ یعنی مقرارت گروه که ‌آگاهانه یا ناآگاهانه در رفتار گروه رعایت می‌شود».(همان،۴۱۰)
اگر بوته­ای گلپر در محلی رشد کرده­ بدون آن­که صاحبی داشته­باشد، با یک توافق پنهان کسی آن­را زودتر از موعد نمی­چیند تا گیاه هدر نرود چون در نزد همه گیاهی مقدس محسوب می­ شود. همچنین به ریشه گیاهان آسیب نمی­رسانند تا مدتی بتوانند از رویش­های مجدد آن استفاده کنند.

و سپس از قول ترمذی روایتی را از ابن عباس در رابطه با نیاوردن بِِسْمِلَه در بین دو سوره‌انفال و برائت نقل کرده و نتیجه گرفته‌است که ترتیب آیات در هر سوره برابر رهنمود رسول خدا| انجام پذیرفته‌است و روایات دیگری را نیز به بحث خود اضافه می کند.^[۱۶۹]
مفسّر فی ظلال هم چنین در ذیل آیات ۸۴- ۴۹ سوره مبارکه حِجر می‌نویسد معلوم است که آیات پیاپی سوره بدنبال یکدیگر نازل نشده‌اند. بدان گونه که در قرآن به رشته نگارش در آمده ‌است و هم اینک در دسترس ما است و لیکن ترتیب این آیات در سوره‌ها بر حسب ترتیب موجود در قرآن توقیفی است و از سوی پیامبر| دستور ثبت و ضبط آنها داده شده‌است. ^[۱۷۰]
با همه‌این بحثها می‌توان نتیجه گرفت که‌از نظر اکثریت دانشمندان علوم قرآنی و مفسّران، تمامی‌فرقه‌های اسلامی‌معتقدند که ترتیب آیات در سوره‌ها برطبق دستورخداوند و بوسیله پیامبراکرم|انجام گرفته وتوقیفی بوده، و هیچ اختلاف چشمگیری در این زمینه وجود ندارد.^[۱۷۱]
و البته هر گروه دلائل و شواهد نیز برای آن مطرح نموده‌اند.^[۱۷۲]

بنابراین بین آیات قرآن باید تناسب وجود داشته باشد تا به‌اهداف و نتایج مورد نظر قرآن رسید در غیر این صورت اگر آیات بدون هیچ تناسب و هماهنگی از جانب خداوند ترتیب یافته باشند کار قبیحی خواهد بود. چرا که آوردن عباراتی پشت سرهم بدون هیچ ارتباط، از سوی افراد بشری هم قابل قبول نیست، چه رسد از سوی خداوند حکیم.^[۱۷۳]
توقیفی یا اجتهادی بودن ترتیب سوره‌ها
یکی دیگر از مسائلی که دانشمندان علوم قرآنی را به خود مشغول نموده‌است، کیفیت ترتیب سوره‌ها در قرآن
می‌باشد. می‌دانیم که ترتیب سوره‌ها در قرآن موجود با ترتیب نزول سوره‌ها متفاوت است یعنی اولین سوره موجود در قرآن (حمد) اولین سوره نازله نبوده است. بنابراین این سؤال اساسی پیش می‌آید که چه کسی این ترتیب نزول را بر هم زده و سوره‌ها را به نوعی دیگر مرتب نموده‌است؟ آیا بدستور پیامبر| انجام گرفته‌است یا به سلیقه و ذوق اصحاب پیامبر| مرتب شده‌است.
برای پاسخ به‌این سوال سه دیدگاه وجود دارد که عبارتند از:
۱) ترتیب و تالیف قرآن در زمان پیامبر| و به‌امر خداوند بوده‌است و توقیفی است.
۲)تدوین و ترتیب سور قرآن پس از حیات پیامبر| انجام گرفته و اجتهادی است.
۳) ترتیب بیشتر سوره‌ها توقیفی بوده و تعدادی از سوره‌ها نیز به صورت اجتهادی شکل گرفته‌است.
آنچه که بین علمای شیعه و سنی، مشهور است، اجتهادی بودن ترتیب سوره‌ها است.
بطور مثال زرکشی در البرهان می‌نویسد:
« نظر اکثر علماء از جمله مالک و قاضی ابوبکر بن طیب این است که پیامبر|ترتیب سوره‌های قرآن کریم را به‌امت پس از خود تفویض نموده‌است.»^[۱۷۴]
سیوطی نیز اجماع علماء بر اجتهادی بودن ترتیب سوره‌ها را ذکر نموده‌است.^[۱۷۵]
از بین متقدمان علاوه بر اینها، ازابوالحسن احمد بن فارس قزوینی(صاحب مقاییس اللّغه و مکّی بن طالب(م ۴۳۷)^[۱۷۶]، قاضی ابوبکر باقلانی، ابن فارس، ابن اشته و محدث نوری در فصل الخطاب^[۱۷۷] می‌توان نام برد.
از علمای متاخر نیز می‌توان به‌ابو عبدالله زنجانی ^[۱۷۸] و سید عبد الوهاب طالقانی ^[۱۷۹] جعفر مرتضی عاملی^[۱۸۰]، محمد هادی معرفت^[۱۸۱]و….اشاره نمود.
آیت اله معرفت ضمن تأکید به اینکه جمع و تألیف قرآن به شکل کنونى، در یک زمان صورت نگرفته است، بلکه به مرور زمان و به دست افراد و گروههاى مختلف انجام گرفته است‏ , معتقد است که:
ترتیب، نظم و عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیغمبر اکرم| و با دستور آن بزرگوار انجام شده و توقیفى است و باید آن را تعبّدا پذیرفت و به همان ترتیب سوره‏اى را تلاوت کرد
ولى درباره نظم و ترتیب سوره‏ها میان اهل نظر اختلاف است‏. وبعد از مطرح کردن نظر سید مرتض و ایت اله خویی آنرا رد نموده واستدلال می کند که حافظ یا جامع قرآن بودن در آن عهد، دلیل نمى‏شود که میان سوره‏ها ترتیبى وجود داشت و اگر کسى هرآنچه از قرآن را که تا آن روز نازل شده حفظ و ضبط کرده باشد، حافظ و جامع قرآن خواهد بود؛ بنابراین لازمه حفظ همه قرآن ترتیب فعلى آن نیست‏
پس ترتیب بین سوره‏ها، تا ختم قرآن امکان نداشت؛ زیرا پیغمبر اکرم| در حال حیات بود و هر لحظه احتمال نزول سوره‏ها و آیه‏هایى مى‏رفت. وطبیعى است که پس از یأس از نزول قرآن، که به پایان یافتن حیات پیغمبر وابسته بود، سوره‏هاى قرآن مرتب شده باشد
بنابراین، بیشتر محقّقین و تاریخ‏نویسان براساس روایات وارد شده در این‏باره، برآنند که جمع و ترتیب سوره‏ها بعد از وفات پیغمبر|براى نخستین بار به دست على، امیر مؤمنان ×، سپس زید بن ثابت و دیگر صحابه بزرگوار انجام گرفت و تقریبا جمع قرآن به دست صحابه، پس از رحلت پیامبر| از امور مسلّم تاریخ است^[۱۸۲]
امّا در برابر این نظر مشهور علماء، گروهی از اندیشمندان علوم قرآنی اعتقاد به توقیفیت ترتیب سوره‌ها داشته‌اند.
زرکشی در جایی دیگر اشاره می‌کند که: برای ترتیب سوره‌ها در قرآن معیارها و دلایلی وجود دارد که ثابت می‌کند ترتیب موجود درسوره‌ها، ترتیبی توقیفی است و از طرف شخصی حکیم انجام گرفته‌است.^[۱۸۳]
وی از قول ابن انباری می‌نویسد: سیاق سوره‌ها، مانند سیاق آیات و حروف قرآن است که‌همه‌از سوی رسول اکرم|می‌باشد و هر کس سوره‌های را پس و پیش کند نظم قرآن را بر هم زده‌است.^[۱۸۴]
سیوطی نیز اگر چه‌این اعتقاد را مطرح کرد و افرادی را که به‌این مساله معتقدند نام می‌برد و حتی دلائلی
را هم ذکر می‌کند اما چنان می کند که‌این عقیده دلچسب ایشان نبوده‌است. چون در پایان بحث می‌گوید:
البته آنچه دلچسب است هم آن قولی است که بیهقی اختیار کرده‌است که: ترتیب تمام سوره توقیفی است بجز انفال و برائت^[۱۸۵] در واقع می‌توان گفت سیوطی به نظریه سوم ( تفصیلی )گرایش داشته‌است.
از متقدمان علاوه بر موارد ذکر شده می‌توان از حارث بن اسد محاسبی ^[۱۸۶]، ابن انباری و کرمانی^[۱۸۷]، حاکم جشمی^[۱۸۸] بقاعی^[۱۸۹] و از علمای متاخر می‌توان به‌ایت اله خویی^[۱۹۰]، صبحی صالح^[۱۹۱]، علامه مرتضی عسگری^[۱۹۲]، ابولفضل میرمحمدی زرندی ^[۱۹۳] اشاره کرد.
علامه طباطبائی در تفسیر المیزان توقیفی بودن ترتیب موجود در سوره‌های قرآن را نمی‌پذیرد و معتقد است سوره‌ها با اجتهاد صحابۀ پیامبر مرتب شده‌است.
وی می‌گوید: ترتیب قرآن در جمع اول کار اصحاب بوده و هم چنین در جمع دوم به دلیل روایاتی که گذشت و در بعضی این نکته وجود داشته که عثمان(انفال و برائت) را در میان اعراف و یونس قرار داد، در حالی که در جمع اول بعد از آن قرار داشت. ایشان در ادامه‌از روایات وارده برای اثبات نظریه خود استفاده می‌کند.^[۱۹۴]
باید خاطر نشان کنیم که‌این دسته نیز برای خود، شواهد و ادله‌ای را ارائه می‌دهند و با کمک همین ادله ‌است که بر نظر خود پافشاری می‌کنند.^[۱۹۵]
سید قطب نیز در مقدمۀ سورۀ مبارکۀ نساء دراین باره‌این گونه می‌نویسد: امّا امر ترتیب سوره‌ها برحسب نزول چنانکه در سرآغاز سخن از سوره بقره‌ گفتیم‌- قطعی نیست‌. از سوی دیگر، یک سوره‌هم به یکبار و در یک زمان همه‌ایات آن‌، نازل نمی‌شد. بلکه‌ایه‌های مختلف سوره‌های مختلف نازل می‌گردید، و سپس پیغمبر| دستور می‌داد هر یک از آنها را در جای اصلی خود، بگذارند. بنابراین یک سوره‌، مدت ‌کم یا زیادی باز می‌ماند، و چه بسا سالها به‌همین منـوال‌، ط‌ول می‌کشید. مثلا در سوره بقره، آیه‌هائی از آن جزو آیاتی شده‌ که در اوائل‌ کار در مدینه نازل شده‌اند، و آیه‌هائی از آن جزو آیاتی نازل شده‌ که‌از قرآن در اواخرکار نازل شده‌اند. در این سوره ‌هم‌، کار به‌همین منوال است‌.^[۱۹۶]
نظریه تفصیلی
گروهی دیگر از دانشمندان علوم قرآنی نیز معتقدند که‌اکثر سوره‌های قرآن بصورت توقیفی مرتّب شده‌ است اگر چه بخش اندکی از سوره‌ها نیز مطابق با اجتهاد صحابه منظم و مرتب شده ‌است.
سیوطی از افرادی مثل: بیهقی، ابن حجر عسقلانی وقاضی ابومحمدابن عطیه و… نام برده که به‌این نظریه‌اعتقاد دارند.^[۱۹۷]
ایشان از قول بیهقى در المدخل مى‏گوید: «قرآن در عهد رسول گرامى بر همین ترتیب بود- چه آیات و چه سوره‏ها- مگر دو سوره الانفال و براءه به موجب حدیث سابق عثمان». و همچنین ابن عطیه به این نظر متمایل بوده که ترتیب بسیارى از سوره‏ها- از قبیل سبع طوال و حوامیم و المفصل- در زمان حیات پیغمبر| معلوم بوده، و شاید امر بقیه را بعد از خودش به امت تفویض کرده باشد.
سپس بعد از آوردن نظرات دیگر دانشمندان علوم قرآنی می‌نویسد:
البته آنچه دلچسب است همان قولى است که بیهقى اختیار کرده که ترتیب تمام سوره‏ها توقیفى است بجز برائت و انفال، سپس این گونه استدلال می کند که درست نیست که به قراءت پیغمبر استدلال شود- که پشت سرهم خوانده- بنابر این اشکال باینکه آن حضرت سوره نساء را پیش از سوره آل عمران خوانده وارد نیست، زیرا که بترتیب خواندن سوره‏ها واجب نیست، پس شاید آن حضرت براى بیان جواز اینچنین خواندن آنطور قرائت فرموده است.
وی تاکید می‌کند که: از امورى که بر توقیفى بودن ترتیب سوره‏ها دلالت دارد اینکه حامیم‏ها پشت سر هم قرار داده شده‏اند، همینطور طاسین‏ها ولى مسبحات پشت سر هم واقع نیستند بلکه بین آنها فاصله شده است، و نیز بین طسم الشعراء و طسم القصص با طس فاصله شده، با اینکه این سوره کوتاهتر از آن دو است، پس اگر ترتیب سوره‏ها از روى اجتهاد بود، مسبحات را پشت سرهم قرار مى‏دادند و طس را بعد از قصص‏^[۱۹۸].
زُرقانی نیزبعد از آوردن هر سه نظریه ( توقیفی بودن ـ اجتهادی بودن ـ تفصیلی بودن ) به‌این نظریه ‌اشاره نموده و به توضیح آن پرداخته‌است.^[۱۹۹] به نظر مى‏رسد که این عقیده بهترین نظر باشد. زیرا (هم‏چنان‏که در تشریح نظریه دوم آمد،) احادیثى وجود دارند که توقیفى بودن نظم گروهى از سوره‏ها را تأیید مى‏کنند و در مورد سوره‏هاى دیگر ساکنند. از طرف دیگر، اخبار و آثارى وجود دارند که بر تنظیم و ترتیب بخشى از سوره‏ها بر اساس اجتهاد صحابه صراحت دارند، مانند حدیثى که در تشریح نظریه اول از ابن عباس نقل شد.
و از بین علمای معاصر می‌توان به دکتر محمود رامیار^[۲۰۰] و دکتر محمد باقر حجتی و… اشاره کرد.ازجمله دکتر حجتی بعد از آوردن نظرات مختلف درباره توقیفی واجتهادی بودن ترتیب سور قایل به تفصیل در ترتیب سور قرآن واین گونه استدلال می کند: بسیاری از مدارک شیعی واهل سنت وجود چنین ترتیبی را بطور نسبی در زمان پیامبر اکرم| تایید می کند مطلب دیگری که اجتهادی نبودن ترتیب موجود را تایید می‌کند این است که قرآن کریم با همین ترتیب مورد تایید صحابه و ائمه شیع قرار گرفته وتمتم فرق مسلمین عملا وقرائه پای‌بند به چنین ترتیبی بوده وهستند. واگر خلاف این ترتیب مورد نظر پیامبر اسلام| می بود تاکنون آثاری از آن بدست می‌آمد ویا دانشمندان اسلامی مارا با قرآنی دیگر که سور آن با ترتیبی دیگر مرتب شده بود رهنمون می‌شدند. ^[۲۰۱]
وبالاخره اینکه بسیاری از مفسرین شیعه واهل سنت در روابط بسیاری از سور قرآن نسبت به همدیگر بحث کرده اند که حاکی از وجود چنین ترتیبی در اکثر سور همزمان با رسول خدا| بوده است
یکی دیگر از نویسندگان معاصر معتقد است که: ترتیب بیشتر سوره‌های قرآن توقیفی است وترتیب بعضی از آنها اجتهادی می‌باشد که با علم صحابه به‌اسباب النزول وجایگاه کلمات صورت گرفته ‌است وهمانگونه که زرکشی می‌گوید اختلاف میان دو گروه لفظی است.^[۲۰۲] بعضی نیز معتقدند با بررسی دلایل مطرح شده در این زمینه به‌اثبات توقیفیت در ترتیب اکثر سوره‌ها می‌رسیم واگر برای تعدادی از سوره‌ها دلیلی پیدا نشد بدین معنا نیست که به صورت اجتهادی مرتب شده‌ است بلکه ممکن است دلیل آن به ما نرسیده‌است. پس ترتیب سور همانند آیات با توقیفی از جانب رسول خدا| جبرییل وسرانجام از خداوند متعال است. ^[۲۰۳]